Жұқпалы аурудан қорғанудың жалғыз жолы
Қазақ жеті жұттың біріне індетті де жатқызған. Кезінде шешек, тырысқақ, оба, сүзек ауруларынан талай адам қырылғаны тарихтан белгілі. Ежелгі Грекия мен Ұрымның күйреуіне соғыс қана емес, елді жаппай жайлаған қара індет те себеп болған деседі. Дәл соғыс кезінде өршіген оба ауруы миллиондаған адамның өмірін қиып кетті. Адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған мұндай қауіпті індеттерді кейбір зерттеушілер әдейі ойлап табылған биологиялық қару деп санайды. Жасырын тапсырыспен пайда болған мұндай аурулар – дұшпанды жеңуге таптырмас құрал. Қазір де атын естімеген небір жұқпалы аурулар шықты: құс тұмауы, шошқа тұмауы, Эбола вирусы... Бұл бір жағынан арнайы тапсырыспен жұмыс істейтін орталықтардың қомақты табыс көзі болуы мүмкін. Екінші жағынан, ғалымдар қазір жер бетіндегі адамның саны шектен тыс көбейді деп дабыл қағуда. Бүгінде дүние жүзіндегі халықтың саны 7 миллиардты құраса, 2020 жылы бұл сан 8 миллиардқа жетеді деген болжам бар. Ал ғалымдардың айтуынша, жер шары небәрі 12 млрд адамды асырауға есептелген. Демек, ауру түріндегі биологиялық қару ғаламшардағы адамзатты азайту мақсатында қолданылуы да мүмкін деген күмән білдірушілер де жоқ емес. Хош делік. Сонымен, адамзатқа кесапаты көп ауруларға қарсы екпе ойлап табу – ғалымдардың ұзақ жылғы ізденісінің нәтижесі. Ең алғаш шешекке қарсы екпенің қажеттілігін қытайлар көтеріпті. Араға жүздеген жылдар салып, оның дәрісін Ұлыбритания ойлап тапқан. Ал 1796 жылы ағылшын дәрігері Эдвард Дженнер бірінші рет «вакцинация» сөзін енгізіп, сиыр шешегіне қарсы екпе жасаған. Кейін желшешек, қызамық, қызылша, туберкулез сынды бас-аяғы 40-тан астам жұқпалы ауруға қарсы 100-ден аса вакцина шығарылды. Содан бері жер шары тұрғындарының көзі ашылып, талай аурудан аман қалды. Айталық, дүние жүзінде табиғи шешек ауруының көзі 1978 жылы жойылды. Осыдан 30-40 жыл бұрын іш сүзегінен, қызылшадан балалар өлімі жиі болса, қазір бұл жөнінде сирек еститін болдық.
Елімізде вакцинацияның жүргізіле бастағанына жарты ғасырдай уақыт өтті. Әлемдік тәжірибеге сай, Қазақстан да өзінің Ұлттық егу тізбесін Үкімет қаулысымен бекітіп алды. Оның тізбесінде туберкулез, дифтерия, сіреспе, көкжөтел, полиомиелит, қызылша, қызамық, эпидемиялық паротит, А және В гепатиттері секілді ауыр асқынулармен өтетін, мүгедектікке апаратын, өлімге жеткізуі де ықтимал күрделі дерттер қамтылып, оған қарсы вакциналар қарастырылған. Бұлардың бәрі ертеден келе жатқан, түрлі сынақтан өткен дәстүрлі екпелер. Осындай профилактикалық егудің арқасында қауіпті жұқпалар өршімей тұр. Мысалы, туберкулез – ең көп таралған ауру. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, жер шарындағы халықтың үштен бір бөлігі құрт ауруын жұқтырған. Жыл сайын әлемде туберкулез жұқтырған 4 млн адам тіркелсе, осы жұқпадан 3 млн адам қайтыс болады екен. Ауа арқылы жылдам таралатын дерт балаға өте қауіпті. Сондықтан елімізде жаңа туған сәбиге үш күннің ішінде туберкулезге қарсы екпе салынады. Бұл жас ағзаны ауруды жұқтырудан және туберкулездің бүкіл ағзаға таралатын ауыр түрінен қорғайды. Тағы бір қауіпті жұқпаның бірі – полиомиелит. Әлемде 10 миллионнан аса адам осы сырқатқа шалдыққан екен. Бұл дерттің қауіптілігі сол, ағзада көбейген вирус адамның жүйке жүйесін зақымдап, сал ауруына ұшыратады. Егер бұл сырқатқа қарсы вакцина алмаған бала полиомиелитке шалдықса, мүгедек болып, өмір бойы арбаға таңылуы мүмкін. Вакцинаның арқасында полиомиелиттен сырқаттану жағдайы елімізде соңғы рет 1995 жылы ғана тіркелген.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 1988 жылы тиімді вакцинаның арқасында осы ауруды жер бетінен мүлде жою туралы бағдарлама қабылдады. Ал 2002 жылы Қазақстан полиомиелиттен ада аумақ ретінде бекітілді. Дегенмен де, Ауғанстан, Пәкістан, Африканың бірқатар елінде осы жұқпанын тіркелуі әлі де бар. Демек, полиомиелиттің Қазақстанға келу қаупі сақталады деген сөз.
Эпидемиялық паротиттен қорғанудың да жалғыз жолы вакцина болып тұр. Адамды қатерлі бауыр ісігіне, циррозға шалдықтыратын «В» гепатитінен де екпе арқылы балаңызды қорғай аласыз.
Жалпы, вакцина салу арқылы алдын алуға болатын жұқпалы аурулардан жыл сайын жүз мыңнан астам адам қайтыс болады немесе мүгедектікке ұшырайды екен. Сондықтан тиімді вакцина болса, неге жақындарымызды, бауыр еті баламызды екпе арқылы аурудан қорғап қалмасқа?! Әлемде вакцина алуға қауқары жетпей, тұрғындарын түрлі аурулардан қорғай алмай отырған елдер де барын ұмытпаған жөн.
Ел ектіруден неге қорықты?
Бұрын жұртшылықтың вакцинациялауға деген көзқарасы басқаша еді. Ал қазір алдын ала иммундаудан бас тартқан ата-аналардың қатары көбейіп келе жатқаны жасырын емес. Бұған вакцинаның айналасындағы әртүрлі алып-қашпа әңгімелердің, оған қарсы түрлі ақпараттық- насихаттық жұмыстардың себеп болып отырғаны анық. Айталық, елімізде 2008 жылдан бері егулерге қарсы бейнематериалдар тарату жағдайлары анықталғаны есімізде. Кейін дәл сондай дискілер де пайда болды. «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» демекші, мұндай теріс пікірлердің қалыптасуына түрткі болып отырған жайттар да жоқ емес. Мысалы, алдыңғы жылы қызылшаға қарсы екпе салдырған бір топ оқушы өздерін жайсыз сезініп, ауруханадан бір-ақ шықты. Бірақ дәрігерлер вакцина алғандардың 15 пайызында мұндай ауытқулар болатынын айтып, шығарып салды. Жаңаөзенде де қызылшаға қарсы екпеден кейін біраз бала Маңғыстау облыстық ауруханасына түсіп, елді әбігерлендіргенін білеміз. Бұл жолы да ақжелеңділер «қалыпты реакция» деп құтылған. Осының бәрін естіп-біліп отырған ел екпеден қорықпай қайтеді?!
Вакцинациялаудың айналасындағы мұнша дау неден туындады, екпеден кейін асқынулардың өршіп кетуіне не себеп? Бұл сауалдарға жауап іздеп, Денсаулық сақтау министрлігінің Қоғамдық кеңес төрағасы, «Евразиялық медициналық қауымдастық» ЗТБ вице-президенті, белгілі дәрігер Надежда Петуховаға хабарластық. Оның айтуынша, бұрын кеңестік заманда екпе салуға үлкен жауапкершілік болатын, әр баланың организміне жеке мән берілетін. Ал бүгін мұндай жауапкершілік азайған. Балаға вакцина салмас бұрын педиатр-дәрігер алдымен сәбидің қалай туғанынан бастап, қандай аурулармен ауырғанын толық зерттеп алуы қажет. Егер баланың денсаулығында сәл кінәрат табылса, дене қызуы байқалса, тамағы қызарса, онда екпе жасауға қатаң тыйым салынады. Тіпті екі күн бұрын ауырып тұрған балаға да иммунитеті қалпына келгенше екпе салынбайды. Егер сәбидің аллергиясы болса, онда вакцинадан бұрын алдымен антигистаминдік дәрілер берілуі керек. Осы сияқты профилактикалық шаралар жүргізілгенде ғана асқынулар болмайды.
Надежда Петухова вакцина қанша дегенмен бөгде микроорганизмдер екенін айтады. Ол адамның денесіне енгізілген кезде иммунитет бәрібір реакция береді. Ал әлсіреген ағзаға салынса, асқынулар тіптен өршуі мүмкін. Ауырып тұрған балаға екпе салынбайтыны да сондықтан, қазіргі дәрігерлер оны ескере бермейтіні өкінішті, дейді дәрігер. Оның айтуынша, бұған педиатрлардың жетіспеуі де әсер етіп жатыр. Өйткені баланың организмін танып-білу оңай емес. Тілі әлі шығып та үлгермеген бала қай жері ауырып тұрғанын да айта алмайды. Ауруды педиатрлар ғана дөп басады. Осы тұрғыдан келгенде, қазіргі жалпы тәжірибелік дәрігер немесе отбасылық дәрігерлердің баланың ағзасын тану жағынан тәжірибесі, біліктілігі жетпей жатуы мүмкін. Сөз арасында маман елімізде жабылып қалған педиатрларды даярлайтын факультеттер келесі жылдан бастап қайтадан мамандар дайындай бастайтынын айтып қалды. Бала организмінің ерекшеліктерін жақсы білетін мамандар істі қолына алса, бұл да вакцина төңірегіндегі дүрлігулерді азайтуға ықпал етуі мүмкін.
Екпе салуға дін қарсы емес
Екпелер төңірегіндегі дауларды әсіредіншілдер де тиімді пайдаланып, оған қарсы әртүрлі уәж айтып жүр. Өздерінің қарсылығын шариғатпен байланыстырған олар «ислам екпе жасатуға тыйым салады», «денеге ине шаншу – тағдырға қарсы тұрғанмен бірдей» деп даурығып әлек. Алайда екпе салдыруға, вакцина алуға ислам діні қарсы емес. Жалпы, шариғат денсаулық Алланың аманаты деп қарап, аурумен күресудің барлық тәсілін қарастыруға үгіттейтінін көзі қарақты қауым жақсы білсе керек. Исламтанушы ғалым Ершат Оңғаровтың айтуынша, адам ағзасы жұқпалы ауруларға екі жолмен қарсы тұра алады. Оның біріншісі – белгілі бір аурумен ауырып, кейін иммунитет оған қарсы антитела бөліп шығарғаннан кейін жазылып кету. Екіншісі – ауруға қарсы екпе жасату. Вакцина – аурулардың уыттылығын әлсірететін, оған қарсы иммунитетті күшейтетін препараттар. Ғалым Құранда және пайғамбарымыздың сүннетінде вакцинацияға тыйым салынбағанын алға тартады. Керісінше, аурудың алдын алуға, денсаулықты күтуге үндеген. «Имам Муслимнен жеткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп айтты: «Барлық ауруға дәрі бар. Дәрі ауруға сәйкес келсе, жаратушының әмірімен ол кісі айығады». Ал имам әл-Бухари мынадай хадистің барын айтады: «Медицина – аурудан айығуға көмектесер құрал». «Ауруды жаратқан, сол ауруға емді де қоса жаратқан еді» деген де бар хадисте. Сондықтан вакцина салуға шариғат қарсы деп айтып жүргендердікі – адасу. Пайғамбарымыз аурудан емделу үшін дәріні қолдануға рұқсат берген», дейді Ершат Оңғаров.
Белгілі дінтанушылар вакцинациялау аурудың алдын алуға таптырмас тәсіл екенін айтып, жұртшылықты арандатуға ермеуге шақырады. Әртүрлі діни ағымдардың жетегінде кетіп, адасып жүрген әсіредіншілдердің діни көзқарасы салдарынан олардың балалары жапа шегіп жүр. Жылдың басында Ақтөбеде тиісті екпе егілмей қалған 20 шақты бала туберкулезге шалдыққанын ғаламтордан оқыдық. Дін әбден өтіп кеткен тағы бір ата-ана баласына АИТВ жұқпасына қарсы терапия алудан бас тартып, соның кесірінен баласы ауыр жағдайда жатқанын да естідік. Айта берсек, мұндай мысалдар жетерлік. Егер барлығы айналып келгенде, дінге ғана тіреліп тұрса, имамдар екпенің шариғатқа қайшылығы жоғын айтудай-ақ айтып келеді. Ендеше, баласының өмірін қатерге тіккісі келмесе, әсіредіншілдер ойлануы тиіс.
Ектіруден қорқатын елді дегеніне көндіре алмай, бастары қатқан денсаулық саласының мамандары мәжбүрлеп екпе салу жолдарын қарастыруды да ұсынып жүр. Әлбетте, аурудан сенімді қорғанудың бір жолы – вакцина ектіру екеніне ешкім шүбә келтіре қоймас. Дегенмен де, жұртшылықтың арасында вакцинаның сапасы мен қауіпсіздігіне деген секем бар. Осы күдікті сейілту үшін елімізге келіп жатқан екпелердің сапасын тағы бір мәрте сүзгіден өткізіп алған артық болмас еді.
Қымбат ТОҚТАМҰРАТ,
«Егемен Қазақстан»