Тәуелсіздік деген тәтті ұғым Қазақстан Республикасын құрайтын негізгі ұлт – қазаққа ғана емес, осы елде түтінін түтетіп отырған барлық ұлттарға, соның ішінде, ұйғыр ұлтының өкілдеріне де өте ыстық. Біз дарқан жүректі, кеңпейілді қазақтың жерінде бейбіт өмір сүріп келеміз. Тіпті, қазақтармен бірге ауылымыз аралас, қойымыз қоралас болып кетті десем, артық айтқаным емес.
Өмір деген қызық қой... Өзім кеңестік кезеңде туып, білім алып, еңбекке араластым. Ол кезде қазір егемендігін тойлап жатқан мемлекеттердің бәрі Кеңес Одағының құрамында еді. Өз билігіне қол жеткізе алмай жүрген сол елдер бар ауыртпалықты бастан кешті. Сол уақыттың қатал саясатына қарамастан, тілі мен дінін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап қалды. Міне, Қазақстан да бодандықтың құрсауынан құтылып, Тәуелсіздігін алғанда, осы құндылықтарды одан әрі дамыта түсті.
Аллаға шүкір, бүгін біз Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығын атап өту үстіндеміз. Біз бұл жүрекке патриоттық рух беретін қымбат күнге оңай жеткен жоқпыз. Қазіргі жастар мұны қалай сезінеді екен?! Ал, біздің ұрпақ Қазақстанның егемендікке талпынған ұмтылысы мен әрбір қадамын жақсы білді. Бұрындары бір көлігі, басында 2-3 бөлмелі пәтері, бір саяжайы бар адам ең бай адам ретінде саналды. Тіпті шет елге барғанда зәулім үйлер көрсек, таңдайымызды қағып келетін едік. Қазір біздің елімізде жағдай мүлде өзгерді. Әлгіндей үлкен үйлерді екінің бірі салатын болды. Бір үйде екі-үш көліктен бар. Бұл еліміздің экономикасының, әрі-беріден соң жеке отбасының әлеуметтік жағдайының өзгергенінің көрінісі.
Әрине, Тәуелсіздік десек, ең алдымен, көз алдымызға Желтоқсан көтерілісі келеді. Бұл – тарих. Азаттықтың ақ туын аңсаған жастардың батыл қадамы елдің саяси өміріне өзгеріс әкелді. Қаншама жас қыршынынан қиылды. Тіпті, Желтоқсан көтерілісіне қатысып, сотталған ұйғырлар да бар. Қазір Желтоқсан қаһармандарына үлкен құрмет көрсетіліп келеді. Жаркент қаласында Ләззат Асанова мен Ербол Сыпатаевқа арнап ескерткіш ашылғаны жұрт есінде. Осы өңірге атбасын тіреген азамат желтоқсандықтардың рухына арнайы тағзым етіп келіп жатқанын көріп жүрміз. Кешегі өр мінезді жастардың ерлігіне бас ию кейінгі ұрпаққа үлкен тәрбиелік мән береді.
Кезінде «Уйғыр авази» газетінің редакторы болған Тұрдахун Назаров сол Желтоқсан көтерілісіне қатысты материал жариялағаны үшін жұмыстан босатылды. «Жетісу» газетінің сол кездегі редакторы Мамадияр Жақып, сол сияқты тағы бірнеше азамат та жұмыстан босатылып, партиядан шығарылды. Одан басқа да бірқатар қалам иелерінің теперіш көргеніне куәміз. Міне, соларға құрмет көрсету бір бөлек те, олардың ерлігін қолымыздан келгенше жас ұрпаққа насихаттасақ ләзім. Айталық, өмірден өткен Тұрдахун Назаровтың атына Ұйғыр ауданынан көше берілсе, құба-құп болар еді.
Тәубе дейік, Қазақ елінің тәуелсіздік алғанына – 20 жыл. Осы аралықта біз талай қиын кезеңді еңсердік. Олай дейтінім, біз бұған дейін тоталитарлық режімде өмір сүрдік. Сол бір аумалы-төкпелі заманда ТМД, посткеңестік елдердің өмір сүруі мен дамуы әрқалай болып кетті. Алайда, Қазақстан – өтпелі кезеңнің сынағынан абыроймен өткен, өз экономикасын дұрыс жолға қоя білген айтулы мемлекет.
Иә, елімізде Тәуелсіздікке қол жеткен жылдарда экономикалық жағдай да, әлеуметтік ахуал да төмен болды. Елде күнкөріс қиындап, жұмыссыздық белең алды. Осынау бір сын кезеңде кейбір ұлт өкілдері қазақ топырағынан кетіп те қалды. Ал, біз, ұйғыр халқы бар ауыртпалықты қазақ ұлтымен бірге көтеріп, кез келген қиындықты жеңе білдік. Бүгінгі таңда жылдан-жылға қарыштап, дамып жатқан Қазақстан соның бұлтартпас айғағы.
Әрине, бұл әуелі Елбасы Н.Назарбаевтың салиқалы саясат ұстанып, ұтымды жолды таңдауынан деп білемін. Қазақстан мемлекетіне дәл осындай басшының келгені жолымыздың болғанын көрсетпей ме?! Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өте бір қиын-қыстау кезеңде жан-жақты пікірді сарапқа сала отырып, кесімді шешім таба білді. Ол бұған дейін әр түрлі мемлекеттердің саясатын саралап, әрі еліміздің экономикасын, әлеуметтік жағдайын, идеологиясын ескеріп, ең тиімді жолды таңдап алды. Қазақстан халқы мен экономикасын оңтайлы жолға бағыттаған Елбасы өзінің 2030 стратегиялық жоспарын ұсынып, көшбасшылық танытты. Қазір біз мұның астарында көп жәйттің бар екендігіне көз жеткізіп жүрміз. Бұл – еліміздің экономикасының қарыштауы, халықтың әлеуметтік тұрмысының жақсаруы, білім мен денсаулық сақтау саласының дамуы, мемлекеттік тіл – қазақ тілінің мәртебесін өсіру секілді кезек күттірмейтін өзекті мәселелер. Бүгінде Қазақстан аталған саланың қай-қайсысына да қомақты қаржы бөліп, аяғынан тік тұрғызуға мүмкіндігі барын көрсетті. Мұның ел халқының абыройын асқақтатып, мерейін үстем ете түскені шындық.
Елбасы Н.Назарбаев – көп мәселеде тәуекелге бел байлаған батыл қайраткер. Бірінші тәуекелі – Қазақстан алғаш ядролық қарудан бас тартқан мемлекет. Әлі есімде, сол кезде Түркиядан журналистер келіп: «Сіздер бірден-бір ядролық қаруы бар мұсылман мемлекет едіңіздер. Неге одан бас тарттыңыздар? Сіздер сол арқылы-ақ беделді мемлекет болар едіңіздер...», деп бізді сұрақтың астына алып еді. Бұл – Назарбаевтың ерлігі. Бүкіл дүние жүзі халқының бәрі де біздің Елбасына сол үшін құрметпен қарайды. Меніңше, осы ерлігі үшін ғана Елбасына Нобель сыйлығын беру керек деп ойлаймын.
Екінші тәуекелі – еліміздің елордасын Алматыдан Астанаға ауыстыру туралы шешімі. Әуелгіде бұл жаңалықты Парламенттің жиналысында естіген жұрт бір-біріне қарап, таңқалысқан. Тіпті сол кезде «Айдаладағы Ақмола қалай астана болады?» дегендер де болды. Сөйтсек, Елбасы бәрін терең ойластырған екен. Бүгінде Астана қаласы – Еуразия жүрегіндегі әдемі, сұлу қалаға айналды. Астана – түрлі халықаралық жиындар мен басқосудың ордасы. Былтыр ғана еліміз он бір жыл үзілістен кейін ЕҚЫҰ Саммитін абыроймен өткізіп, Астана Декларациясын қабылдау арқылы тарих беттерінде алтын әріппен жазылып қалды.
Қазақстан мемлекеті бүгінде тоталитаризмнің ескі қалдықтарынан бойын аулақ ұстап, барлық ұлттық мәдениеттердің тең құқылы, толыққанды дамуын қамтамасыз етуде. Яғни, ең басты ерекшелігіміз – ұлттар, халықтар арасындағы татулықты, бірлікті сақтау. Ұлттық келісім – Қазақстанның тұрақтылығы мен дамуының негізі, біздің ішкі саясатымыздың өзегі.
1992 жылы Алматы қаласында өткен Қазақстан халқының бірінші форумында Елбасы ассамблея құру туралы ойын ашық білдірген еді. Сол кезде біз Елбасының халықтар достығын сақтау саясатына оң көзқарас танытып, «Мұндай ұйым басқа қай елде бар екен?» деп бір-бірімізге сұраулы кейіппен қарадық. Шынында да, тәжірибе көрсеткендей, Қазақстанда құрылған Ассамблея посткеңестік мемлекеттердің ешқайсысында жоқ екен. Бұл Қазақстан үшін, Қазақ елінің ауасын жұтып, суын ішіп жүрген қаншама ұлт өкілдері үшін ең қуанышты, бақытты сәт болды. Сөйтіп, Қазақстан Президентінің «Қазақстан халқы Ассамблеясын құру туралы» Жарлығымен 1995 жылдың 1 наурызында елдегі қоғамдық тұрақтылық пен этносаралық келісімді нығайту мақсатында аталған қоғамдық институт құрылып, ол Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы кеңесші орган болды.
Қазір ойласам, Елбасы бірінші болып Қазақстан халқы Ассамблеясын құрған кезде оның Ассамблея екенін ешкім де білген жоқ. Тіпті, «Мұның бізге қажеті бар ма?» деген де сұрақ туындады. Бірақ Елбасы ұлт мәселесінің тым нәзік екенін сол кезде жете сезген екен. Ол елде, ең алдымен, татулық болса, бәрі дұрыс болатынын түсінді.
Бүгінде Қазақстанның Ассамблея құрудағы тәжірибесін көптеген мемлекеттер қолданып отыр. Мәселен, 2003 жылы Ассамблеяның делегациясымен Мәскеуге барған кезімде сол тұстағы Ресей халықтары ассамблеясы атқарушы комитетінің төрағасы, ұлты тува Ч.Ондар: «Біз өз ассамблеямызды Қазақстанның тәжірибесіне сүйеніп құрдық», – деді. Еліміз туралы осындай жылы сөз естігенімде, төбем көкке жеткендей болып, қуанғаным бар. Ал Астанада өткен «БАҚ этносаралық төзімділікті нығайту жолында” халықаралық семинарына келген Ресей Федерациясы халықтары ассамблеясының төрағасы Рамазан Әбдулатипов мырза да: «Біз Ресей халықтары ассамблеясын Қазақстан халқы Ассамблеясының құжаттары мен мол тәжірибесі негізінде құрған болатынбыз. Біз одан көп нәрсе үйрендік, бірақ әлі күнге дейін Қазақстанның деңгейіне жете алмай келеміз. Мен сіздерге қызығамын. Өйткені, сіздердің ассамблеяларыңызды Президенттің өзі басқарады. Сондықтан сіздерде барлық жағынан мүмкіндік жоғары», – дегенді айтып еді.
«Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заң осыдан төрт жыл бұрын қабылданып, нәтижесінде, Парламент қабырғасына Ассамблеядан 9 депутатқа мандат берілген болатын. Аталған заңнамалық құжат елдің әрбір азаматына халық үшін аянбай қызмет етумен қатар, осы елдің патриоты болуға шақырып, нақты іс-қимыл бағыттарын ұсынды. Мемлекеттік және өзге ұлт тілдерін, салт-дәстүр, мәдениетті өркендетуге толықтай мүмкіндік қарастырылған. Ассамблея туралы заңнамалық құжаттың жобасын әзірлеуге Парламент Мәжілісіне Ассамблея атынан сайланған депутаттар, еліміздегі барлық этномәдени бірлестік өкілдері, қоғамдық ұйымдар белсене қатысып, ауқымды жұмыстар атқарды.
Ассамблеяның, әсіресе, ұлтаралық қатынасты нығайта түсуге көп еңбек сіңіргенін атап өту керек. Ассамблеяның негізгі міндеті – еліміздегі этностар мен диаспоралардың бірлігін сақтау. Екіншіден, мемлекеттің күнделікті жүргізіп отырған саясаты, әсіресе, мемлекеттік тілді үйрену жайы Ассамблеяның тікелей қадағалауында. Мұнда өтетін басқосуларда тек мақтап-мадақтап, сөйлеп кету ғана емес, кең пікірталас болады.
Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылғаннан кейін әрбір ұлттың өз мәдени бірлестіктері ашыла бастады. Тек егемендік алғаннан кейін ғана әр ұлт өз тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, ана тілін меңгеруге бет бұрды. Этностардың өз жәдігерлерімен қауышуына Ассамблеяның қолдауы мен көмегі толыққанды мүмкіндік туғызды. Бұған, әлбетте, әу баста Елбасының жанынан кеңесші орган ретінде құрылған ҚХА-ның уақыт өте келе конституциялық орган дәрежесін алғаны септігін тигізді. Демек, Ассамблеяның негізгі бағыты – мәдени-ағартушылық – тілдер мен ұлттық мәдениеттерді, салт-дәстүрлерді қайта жаңғырту және насихаттау; тәрбиелік – қазақстандық және ұлттық отансүйгіштікті қалыптастыру; этносаралық қатынастарды қадағалау негізінде ұлтаралық татулық пен келісімді нығайту; Қазақстанды мекен еткен этностар өкілдері арасында достық қарым-қатынастардың дамуына негіз болатын мемлекеттік саясат жүргізу жөнінде ұсыныстар дайындау.
Ассамблеяның мұрындық болуымен Қазақстанның әр аймағынан тіл үйрететін 300-дей жексенбілік мектеп ашылды. Әр ұлт өкілі қазақ тілін біліп қана қоймай, өз ана тілін де құрмет тұтқаны дұрыс. Республикалық ұйғыр этномәдени бірлестігі қазақ тілінен тегін курс оқытуды бастады. Біздің газетте “Ұйғыр балалары, ұйғыр мектебіне барыңыздар!” деген сарында материалдар көп жарияланып тұрады. Бұл тұрғыда республикалық ұйғыр этномәдени бірлестігі Ассамблеяның алдына мынадай ұсыныс қойды. Атап айтқанда, ұйғыр мектептерінде қазақ тілін үйрету дәрежесін тура қазақ мектептеріндегі қазақ тілін оқытатын деңгейге жеткізу керек деген. Білім және ғылым министрлігі мұны құптап-қолдап, қазіргі таңда ұйғыр білім ұялары қазақ тілін бұрынғыдан гөрі тереңдетіп оқытып жатыр. Біз ұйғыр балаларына: «Егер сен ұйғырша білетін болсаң, қазақ тілін де үйрену қиынға соқпайды», дегенді ұғындыруымыз керек. Себебі, екі тіл де бір-біріне өте жақын түркі тілдес тіл. Бірақ ұйғырдың арасында қазақ тілін білу, білмеу деген мәселе жоқ. Қазақ, ұйғыр мектебінде оқыған жастар қазақ тілінде таза сөйлейді. Ауылда тұратын ұйғырлардың кейбірі қазақ тілін қазақтардан жақсы біледі. Ал ұйғырша білмейтін ұйғырлар қазақ тілін де білмейді. Сол себептен де республикалық этномәдени бірлестік біздің редакциямен бірлесіп түсіндіру жұмыстарын жүргізуде.
ҚХА Қазақстанда өмір сүріп жатқан барлық этностың мәдениетін, тілін дамытуға қолайлы жағдай жасау бағытында Қазақстан халқының фестивальдерін, тілдер фестивальдерін, басқа этностардың мемлекеттік тіл мен ана тілін білу дәрежесін анықтайтын байқауларын, тіл саясаты мәселелері бойынша халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар мен семинарлар, т.б. өткізіп келеді. Ассамблея Кеңесінің мүшелері жетекшілік ететін республикалық, аймақтық, қалалық және аудандық этномәдени бірлестіктер жұмыс істейді. Мәселен, ұйғыр ұлтының республикалық орталығы, Астана, Алматы қалалық мәдени орталығы жұмыс істейді. Одан өзге 12 облыста, сондай-ақ ұйғырлар тығыз орналасқан аудандарда да осындай орталықтар бар. Олардың жанында ақсақалдар кеңесі, әйелдер кеңесі, жастар кеңесі, жігітбасылар кеңесі жұмыс істейді. Мәселен, жігітбасыны бір көшеде тұратын тұрғындардың басшысы десе болғандай. Бұл лауазымды мәртебе емес, бірақ жауапты жұмыс. Яғни, көшедегі бір тұрғынның үйінде адам қайтыс болса немесе аяқ астынан басқа бір жағдай болып қалса, жігітбасы тез арада ұйымдастырып, көрші-қолаңдардан ақша жинап, жәрдем көрсетеді.
Юлдаш АЗАМАТОВ, республикалық қоғамдық-саяси “Уйғур авази” газетінің бас редакторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі.