Нұрлан Санжар: Әдебиет – терең әрі мағыналы әлем

– Нұрлан Санжарұлы, жақында жа­­рыққа шыққан «Жошы – кү­т­пеген қонақ» тарихи ро­маныңыздың сюжеті ки­ноға сұранып тұрғанына маз­мұ­ны­ның оқылымды, тартым­ды­лығына қарап аңғардық. «Тарихи роман тақырыбын таң­дау ойы қайдан туындады?» деген сұрақтың жауабын өзі­ңізден естісек деген едік...

 – Бүгінде адамзат уақыт талабына қарай икем­деле бастады. Байқап жүр­­ге­німіздей, романдардың көлемі кіші­рейіп, повес­тер қысқарып, әңгі­мелер бір-екі бетпен шекте­ле­тін болды. Әде­биет­шілер ке­зін­дегі ұлы классиктер сияқты ша­бытын қаламының ұшынан іздемей, уа­қытқа тәуелді болып қалды. Осы себеп­терден де жазушы оқырманын көр­кем тір­кестермен емес, оқиға, көрі­ніс­­термен баурап алуға тырысады. Ен­ді­гі кезекте драматург пен жазушы автор­лық міндетіне қарай бір-бірімен жақын­да­сып, өмірлік оқиғаларды тартымды әрі қы­зықты драматургиялық құралдармен то­лықтыра түсуі тиіс. Көпшілік оқыр­ман­ға арналған әлемдік проза да бұқаралық сипат ала бастады. Орыстың ұлы классиктеріне елік­теу ескіріп қалды. Сондықтан да қазақ әдебиетінде экзистенциалды философия, яғни адамдар қарым-қатынасының философиясы қарқын алуы қажет. Сонда ғана кейіпкерлер әрекетінің қисынын түсіне отырып, тұлғаның ойын, та­рихи өрістеу бағытын тани ал­мақ­­пыз.

– Ал роман тақырыбы қалай таң­дал­ды?

– Осыдан бір жарым жылдай бұрын бел­гілі продюсер Арман Әсе­нов («Қазақ хандығы») Шың­ғыс ­ханның анасы туралы сценарий жазсаңыз деген ой тастаған болатын. Тақырып та, мазмұны да күр­делі. Әрі қызықты. Тарихи әдебиет­терді оқып, ой қорытып, Жошы­ның образын ашуға кірісіп кеттім де ашылмаған аралға тап болғандай әсерде қалдым. Өйт­кені, Жошы тұлғасы қазақ әде­бие­ті үшін де, ғылымында да тың тақырып.

– Сөзіңіздің жалғасын әлі күнге Шыңғысхан тақы­ры­бы­ның әлем та­рих­­шылары мен әдебиетшілері та­ра­­пы­нан то­­лыққанды ашылып бол­ма­ған­­­­­дығымен байланыстырар едім. Ал Жошы сынды тарихи тұлғаны зерт­­теуде қандай әде­биет­­терге иек арт­­тыңыз?

– Маған философия ғы­лым­да­ры­ның кандидаты ретінде ғы­лыми зерт­теу­лер­дің барысы аян. Әрине мен көп­теген ғы­лыми әдебиеттермен жұ­мыс істе­дім. Сондай-ақ көне тарихи ма­териал­­дарды қарастырдым. Олар­дың қа­та­рын­да қытай, араб, орыс және Азия ғалымдарының қол­жаз­ба­ла­ры бар. Ғылымды та­ну түсінігімен қатар, әдебиетті тану бар. Алға қойған мақсатым қан­шалықты маңызды болса, оқырманды тарихқа, оның кейіп­кер­леріне жақындата түсуді көз­­дедім. Қазақ­тың арғы-бергі тарихының мәлім беттерін, тарихшылар ұсынған деректер арқылы Жошы образын, анасы Бөртені, Оянды басты кейіпкерлер ретінде ала отырып, оқиғаны жоғарыда атап өткенімдей тартымды көріністерге, жылдам оқи­ға­­ларға құруға тырыстым. Менің көз­қа­расымда Оян мен Бөр­те – болашақ қазақ этносының және халықтың анасы. Оян – Шың­ғысханның анасы болса, Бөрте – Жошының анасы. Олар бала­ла­рына тілін ұмытпауды мін­дет­теп отырды. Ал ана тілі ха­лық­­ты жойылудан сақтап қалған иден­ти­фикациялық кодқа айналды. Бұл туралы қазақ әдебиетінде бірде-бір сөз айтылмайды. Ана тілі тақырыбы қандай ұлы тақы­рып екенін білсеңіз ғой! Ал оқыр­ман қабылдауындағы Жошы кім десек, меніңше, бұл жаңаша тақы­рып әрі бір жылдарда Болат Жан­дар­бековтің «Томирисі» сияқты жаңа тақырыптың бастауына айналатын шығарма болатыны сөзсіз. Әрине сын айтылатыны анық. Көп томдық емес, бірақ ерекше қызығушылықпен оқылатындай дүние жазылды деп ойлаймын. Бәлкім жаңа қазақ прозасының бастамасы болар. Соңғы аптада байқағанымдай, Жошы туралы романды қарағандар саны 13 мыңнан асыпты. Яғни, кітаптың кейіпкеріне деген қызығушылық бар. Олай болса, Жошы туралы фильм түсіруге де сұраныс бар деген сенімдемін.

– Сіздіңше заманауи проза қан­дай болуы керек?

– Жоғарыда тоқталып өтке­нім­­дей, бүгінгі күннің жазушысы өз шығар­ма­сы­ның оқылымды болуы үшін драматург тәрізді ойлауы керек. Біздің әдебиетте әлі күнге өткен ғасырдағы бастысеуропалық моно­ло­гиялық романдардың әсері бар. Қазіргі заманауи проза автор сөзін шек­теп, драматургия элементтерін ұл­ғай­­туды талап етеді. Ал драматургияны сценарий жаза алатындар жақсы меңгерген. Өкінішке қарай, олардың есімін, біріншіден, қазақтың мықты прозашы драматургі Мұхтар Әуезов, одан кейін Әкім Тарази, Дулат Исабеков, Қалихан Ысқақов, Смағұл Елубаев деп саусақпен санап қана айта аламыз. Ал 500 беттік әңгіме, 1500 беттік романдар қазіргі оқырманды жалықтырады. Бұл жерде Бейімбет Майлин шығармаларының ұтым­ды тұстарын айтуға бола­ды. Б.Майлин – ұлы новеллист. Бұл жазушылардың бағыты әлем­дік деңгейдегі шебер жазушы О.Генриге келеді. Оның шығар­ма­ларының негізінде табиғи ықшам­дылықпен қатар пішім беру де, сю­жеттегі шеберлік те бар. Сон­­дық­тан да заманауи әдебиет сөз­бен емес, оқиға, көріністерімен үй­ле­сімді. Бұл прозадағы драматургия инстру­мент­терінің көрінісі. Осы тұста Олжас Сүлейменовтің «Егер мен 5-ші бетке дейін бас алмай оқысам, онда оның жақсы сценарий болғаны» дегені есіме түсіп отыр. Бүгінде қысқа, шағын прозаларды өкінішке қарай, жазушылар емес, драматургтер жазып жатыр. Сондықтан қазақ жазушысына философиялық қор жинау дағдысын меңгеру қажет.

– Олай болса, Жошы обра­зы дәл кітап­тағыдай кинода да өз көрерменін бау­рап алады деген сенім жоғары ғой. «Жошы» филь­мі қашан түсіріліп, жа­рық­­қа шығады.

– Солай деп сенеміз. Ал кино – режиссердің туындысы әрі баяу жасалатын өндіріс бол­ғандықтан, оны уақыттың енші­сі­не қалдырайық...

– Сіздің бар өміріңіз киномен бай­­­ланысты өтті. Бүкілодақтық мем­­­лекеттік кинематографистер ин­с­ти­­тутын бітірдіңіз, үл­кен мектеп­тен өттіңіз. Еңбек жо­лы­ңыз да «Қазақ­фильм­мен» тіке­­лей байланысты. Тә­жірибелі сцена­рист ретінде қандай ұста­ным­мен жұмыс істейсіз?

– Сценарист ол жазушы ғана емес, терең білімді маман. Әрі мол тәжірибе керек. Кезінде мені «Қазақ­фильмнен» шыға­рып жібергеннен кейін 1983 жылы М.Әуезов театрына жұ­мыс­қа келдім. Екі жоғары білімім бола тұра бір жыл декорациялар­ды тасып жүріп, театрдың бар­лық тір­ші­лігін сахна сыртынан бақыладым. Бұл кез келген шығар­ма­шылық адамы үшін баға жетпес қор. Мен ешқашан жұмыстан намыстанған емеспін. Бикен апа, Асанәлі ағамыз пьеса жазу үшін сахнаның иісін сезіну керек дегенді жиі қайталайтын. Одан театрдан кетіп, ұлттық телевидениенің му­зыкалық редакциясында 14 жыл жұмыс істедім. Ал кинодрама­тур­гияны тереңнен тү­сі­ну үшін фи­ло­софияны меңгеру қа­жет болды. Осы орайда өз бетімше философия­ны меңгеруге тырыстым. Ал кандидаттықты философия сала­сының кәсіби мамандары алдын­да қорғаған сәтімде академик Әбді­мә­лік Нысанбаев ағамыз ең бастысы өнерге де, әдебиетке де кәсіби фи­лософияны әкелу екендігін қа­дап айтқан болатын.

– Алдыңғы буын және қа­лып­тас­қан төл драматургия­мыз бар. Десек те отандық драматургияға қа­тысты үне­мі сын-пікірлер ес­тіп жатамыз. Оның бүгінгі даму үр­дісі қандай?

– Кинематография кеңіс­ті­гін­де әдебиет мектебі ре­тін­де қыз­мет ететін ұлттық драма­тур­­гия­­мыздың жарты ғасырлық тари­хы бар. Зерттеушілер бүгінде Қа­зақ­станның өзіндік драматургия мек­тебінің қалыптасқандығы ту­ралы айта бермейді. Кезінде Бү­кіл­одақтық мемлекеттік кинематографис­тер институтын жиырмадай сценарист бітірдік. Сатыбалды Нарымбетов, Ермек Тұрсынов, Сергей Бодров сияқты талантты мамандар сценарист болып бас­тап, режиссураға кетті. Бүгінде олар өз қалауларына қарай кино түсіріп жүр. Ал Ш.Құсайынов, Л.Ахынжанова және мен сценарист ретінде, кеңейтіп айтқанда кинематография саласының жазушылары болып қала бермекпіз. Ал «Қазақфильм» киностудиясының репертуары соңғы онжылдықта өз­екті мәселелерді қозғаған та­қы­­рыптармен толығып келеді. Студия жыл сайын оннан астам толықметражды, қысқа­метражды, деректі, анимациялық фильм­­дер­мен толығуда. Бүгінде аудиовизуальды өнер дамып келетіндіктен, кинодра­матург мамандығына сұраныс жоғары.

– Ке­зінде екі мың данамен жыл­­­­дам та­ралған «Періште» ат­ты пове­сіңіз қа­зақ­стандық бест­­селлер атанғаны бел­гілі. Бү­­гінде осы мазмұндағы кі­тап­­­тарға сұ­раныс жоғары. «Пе­ріш­те» оқыр­манын қандай ерек­ше­лі­гі­мен тәнті етті?

– «Періштенің» ерекшелігі үш сағатта оқып бітіруге бола­тын шағын шығарма еді. Кі­тап бұқаралық сипат алды. «Періште» повесіне «Қазақфильм» қы­зы­ғу­шылық білдіріп, 2008 жылы алғашқы ұлттық телевизиялық фильм болып 13 сериямен жарыққа шықты. Бұл әдеби материалға жан бітірген режиссер Рымбек Әлпиев болатын. Фильмге Шыңғыстың төрт оқиғасы ғана кірді, ал кітап бойынша ол он оқиғаға құрылған. Десек те, «Періште» 2008 жылы екі сыйлыққа ие болды. Ялтада балалар рөлі үшін, ал Мәскеуде өткен IX телевизиялық форумда экрандағы балалар тақырыбын алып шыққан авторлық жұмыс ретінде бас жүлдені еншіледі. Ең бастысы, кішкентай кейіпкер Шың­ғыс Жерімбаевтың шынайы аты-жөні көрсетілген повесте же­тім баланың тағдырын суреттеу арқылы мен оқырман жүрегіне жол таптым деп ойлаймын.

– Ал Amazon.com интернет кеңіс­тігінде Lambert ғы­лы­ми бас­пасынан шық­қан оқу­лық­та­рыңыз жоғары ба­ға­­мен саты­луда. Студенттер, ғы­лы­ми із­денушілер тарапынан сұра­ныс­­­қа ие мұндай оқулықтар отан­дық нарықта неге танылмай келеді?

– Бұл кітаптар отандық студенттер үшін аса қажет. Бұл екі оқу құралына өкінішке қарай, Т.Жүргенов академиясы да, Аста­на Өнер университеті де назар аудар­мады. Менің жұмыстарымды Ғылыми кітапхана сайтынан әл­ем­­дегі ең ірі ғылыми Lambert бас­­пасы тауып алып, ұсыныс жа­са­­ған болатын. Келісіммен он­шақты күн өте оқулық жылдам жарыққа шықты. Қазіргі сәт­те бұл кітаптардың интернет кеңіс­тіктегі бағасы 50-52 еуроны құ­райды. Ал студенттерімізге қол­жетімсіз болғандықтан, электр­онд­ы нұсқасы арқылы танысуға мүмкіндік жасалған. Онда көркем филь­мнің әде­би сценарийін жа­сау, авторлық фильм немесе се­риалға арналған әдеби қол­жаз­ба­мен жұмыс сияқты теория­лық мағлұматтар берілген. Оқу құ­ра­лында сондай-ақ сценарийге қазіргі әдебиеттің бір түрі ре­тінде ерекше мән беріледі.

– Қысқа әрі бүгінгі өмір бол­мы­сын сипаттайтын сю­жет­ті әңгі­ме­лер отандық жас әдебиет­ші­лер тара­пынан тәп-тәуір тара­лым­мен жарық­қа шығуда. Алай­да белгілі бір оқыр­ман­дар ортасы болмаса, мазмұны да, бе­зен­­дірілуі де талапқа сай мұн­дай кітаптар әзірге авторла­рын атақ­ты жасай қойған жоқ. Оның себептерін немен бай­ла­ныс­тар­ған болар едіңіз?

– Әрине жас жазушылардың әдебиет­те­гі қадамы, ізденістері қуантады. Алай­да оларға көп жағ­дай­да кәсіби білім жетіспей жатады. Кезінде Әкім Та­раз­и ағамыз Қазақстанда әдебиет институты жоқ екендігін айтқан болатын. Сондықтан да бізде журналистика факультетінде жазушылыққа баулитын бөлім болуы керек. Ал біздің студенттердің білімі очерк жазудан әріге бара алмайды.

– Журналистика факуль­те­тін­де үш жылға жуық жұмыс істе­­геніңізден де хабардармыз. Бо­лашақ жазушыларға қай ба­ғыт­­та дәріс бердіңіз?

– Журфакта БАҚ-тағы дра­ма­тургия курсын аштым. Жур­на­листер драматур­гия­ны қалай пайдалануы керек, жа­ңалықтарды, ток-шоу, үлкен бағ­дар­ла­маларды жүргізе білу шеберлігіне баулыдым. Манипулятивті технология­лар курсын өттім. Алайда, журфактан шыққан жазушы – ол жазушы емес. Жур­налистика – кәсіп. Ол қандай жағ­дай­да да би­лікке қызмет етеді. Ал жазу­шы жеке-дара болуы керек. Ке­зін­де М.Горькийдің «Сырттан бақылап тұру үшін мен партиядан шығамын» дегені бар еді ғой. Атақты Джордж О́руэллдің кітап дүкенінің сатушысы Стейнбек газет сатушысы бола жүріп, әлемдік деңгейдегі шығармалар жазғаны мәлім. Менің түсінігімде жазушы ол кішігірім дана адам. Ал біз керісінше, жазушының лауазымы, қандай да бір ықпалды қызметі болуы керек деген қисынсыз қағидаларға иек сүйеп алғанбыз. Осы орайда одақтың мүшелігіне өту үшін екі кітабың жарыққа шығуы керек деген талаптың да жақсы жазушы болудың дәрежесін көрсетпейтіндігін айтқым келеді. Бүгінде жазушыларымыз көп дейміз, ал олай болса әдебиетіміз неге дамымай жатыр? Осы тұста ұстазым Е.Габриловичтің «Егер де кәсіпқой болғандарыңды сезін­сең­дер, прозаға кетіңдер» дегені есіме түсіп отыр. Бірақ ол өз кезең­інің ұлы кинодраматургі болып қалды. Менің қабылдауымда кино – ол көрініс. Ал әдебиет – терең әрі мағыналы әлем. Уақыт өте келе менің де проза саласын таңдауымның себебі осында жатыр.

– Күні бүгінге дейін бірнеше жүл­деге ие болған «Оралман» филь­мі­нің сіздің сценарийіңіз бо­йынша жа­зыл­ға­нын көпшілік біле бермейді. Осы фильмнің сцена­рийі қалай жазылды, оқиға қалай өрбіді деген сұрақтарға жа­уап бере кетсеңіз...

– «Оралман» алғашқы нұс­қа­сын­да қағазға «Төретам» болып түсті. Смағұл Елубаев ағамыз «Нұрлан, мұны кітап етіп жаз» деп айтып жүретін. Оқиғалы сценарий болғанымен, жарыққа шығару­дың сәті ұзақ уақытқа дейін түспеді. Бұл шығармада Қызылорданың Төретам елді мекеніндегі адам­дар­дың тағдыры жайлы айты­ла­ды. 2017 жылы Сәбит Құр­ман­­бековтің режиссерлігімен «Тө­ре­там» «Оралман» болып жарыққа шықты. Бес бас жүлдеге ие болды. Тіптен сапасы жағынан Оскарға ұсынуға лайықты туын­ды еді... Осы тұста айта кететін бір мәселе, кино туралы заңның шығуы отан­дық кино нарығының ашықтығын қам­тамасыз ететіні сөзсіз. Ал мұндай жағ­дайда кино әлеміне тек үздіктер ғана шығатыны анық.

– Кезінде «Аллажар» фильмі де жо­ға­ры бағасын алып, үздік фильм­дер қа­тарына енген болатын. Алайда «Ал­лажар» төңі­ре­гін­де алып-қаш­па әңгі­­мелер әлі күнге сейілмеген сыңай­­лы...

 – Кезінде «Аллажардың» 19 нұс­қасы қағазға түсті. Ол кезде жасым 33-те еді. Әлжаппар Әбішев, Әбу Сәрсенбаев, Қалижан Бек­хожин ағаларымыз осы сцена­рийім­ді жақсы бағалап, драматургия әдебиеттің ерекше саласы екен­дігін айтқан. Ал фильм сценарийін режиссер Қалдыбай Әбенов басқаша сипатта өрбітті. Екі жастың махаббатын арқау еткен шығарма саясаттан мүлде аулақ болатын. Қателік осында жатыр. Өнер саяси ұрандармен алмастыруға келмейтін киелі ұғым. Ол жерде бақытсыз махаббат қана айтылды. Ф.Достоевский айтқандай, кейіпкердің көз жасында бар әлем көрініс береді. Сценарий өзгергеннен кейін титрдан аты-жөнімді алып тас­тау­ды өтіндім. Тіптен «Аллажар» сыйлыққа ұсынылған кезде мені «асфальтта өскен қазақ» деп мұ­қат­­­қандар да табылды. Негі­зін­де бұл фильм жаңа реализмнің өнімі еді. Сондықтан да оны алдағы уақытта повесть ретінде шығарсам деген ойдамын.

– Сізбен әңгімемізде өзіңіз сом­да­ған Қожа тақырыбын айналып өте алмаймыз. Бүгінде осы деңгейде түсі­ріл­ген фильм­дер бар ма?

– Ол үшін Абдолла Қарсақ­баев­тай режиссерлер болуы керек. Әрі Қожаға рухани жақын кейіпкерлердің тақырыбын арқау еткен жақсы шығармалар жазылуы қажет. Әзірге бұл деңгейде шы­ғарма да жазылмады, фильм де түсірілмеді.

– Қазір қандай сценариймен жұ­мыс істеудесіз?

– Қазіргі кезде Қазақстанның ең­бек сіңірген қайраткері, Мем­ле­кет­­­­тік сый­лықтың лауреаты, кино­дра­ма­ту­рг, кинорежиссер Саты­бал­ды На­рымбетовпен бір­ге жер ауып келген поляк, Құнанбайдың, Тәтімбеттің және Барақ сұлтанның жолдасы болған әрі қазақ халқы­ның тазалығына ынтызар бол­ған Адольф Янушкевич туралы «Жаңғырық» сценарийін дайын­да­дық. Алдағы уақытта бұл үлкен эпикалық туынды болып жарыққа шығады деп жоспарлап отырмыз.

– Драматургия саласы­на ке­луге отба­­­сың­ыздың қан­ша­лықты ық­па­лы болды?

– Өмірдегі мақсатым ғылымға, философия саласына бару еді. Өскемендегі педагогикалық институтты тәмамдап, ғылым жолына түстім. Алайда менің киноға деген ынтызарлығым жоғары болды. Кино үшін оқиғалар тапсам деген ойлар үнемі мазалап жүретін. Осы бағытта мен Бердібек Соқпақбаевқа еліктедім. Мені жазушылық қы­зықтырды. Өзіндік ойларым­ды айтуға, драматургияға қатты қызық­тым. Ал отбасының маман­дық таңдауыма ықпалы болды десем қателесермін. Әке-шешеміз отбасындағы сегіз баласын да жоғары білім беріп оқытты. Бүгінде бәрі де белгілі ғалымдар. Анам 91 жасқа келген шағында өмірден өтті. Әкем коммунист болды. 1924 жылдары КСРО Жоғарғы сотында қызмет етті. Кейіннен Қырғыз республикасының Жоғары сотына жіберілді де, ізінше тұтқындалып кетті. Абақтыда Сәкен Сейфуллин, Аалы Тоқамбаевпен бірге отырды. КСРО прокуроры Вы­шинс­кий әкем жазған өтініш­тер­ден фамилиясын көріп босатуды сұрап, 1948 жылы партия билетін қайтарып берді. Әкем ақталып, қыз­метін жалғастырды. 1949 жылы Қазақ КСР Министрлер кеңе­сінде қызмет істеді. Бірақ зейнет жасына шығып үл­гер­местен, ауыр науқастан көз жұмды.

Әкеміз дәулетті фель­дшер­дің баласы болған екен. Азан шақырып қойған аты – Шын­жыл. Репрессия кезінде атын Санжар, фамилиясын Сегізбаев деп өзгерткен екен. Әкемнің атын шығару үшін анамның айтуымен Санжар Бақтыбайұлының есімін қайтарып, 1999 жылдан Санжарұлы болып келемін. Ағам Тимур Сегізбаевтың өмірден өткеніне де екі жылдың жүзі болды... Кезінде қалада қазақ тілінде мектептер сирек бол­ған­дық­тан, орыс тілінде білім алдым. Бірақ менің орысша білімім қазақ халқына қызмет етуіме еш ке­дергі болған жоқ. Азды-көп­ті жасаған еңбектерім арқылы мен қазақ екенімді дәлелдедім деп ойлаймын. Ал өз отбасымда екі қызым, бір ұлым бар. Үлкен қызым Петерборда тұрады. Үйдегі екі балама жақсы білім алуы үшін қолым­нан келгенімді жас­ап келемін. Олар да менің көңілімді табуға тырысады. Сондықтан да мен бұрынғыдан да өнімді жұмыс істеп келемін.

– Мазмұнды әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,

«Еgemen Qazaqstan»