Айна (үштаған)

Жаңа замандағы зерттеушілер Леонардо да Винчидің «Мона Лизасында» отыз қабат бояудың бар екенін айтуда. Отыз қабат бояу – отыз қатпар мағына. Ол бір түсті, бір мағыналы дүние емес. Кейде тіпті Джоконда басқа суреттің үстіне салынған деген де пікір бар. Символ-образды біржақты түсіне алмайтынымыздың да, түсінуге болмайтынының дәлелі осында сияқты.

Мәселен, байғұс Нарцисті алайық. Жанынан безіп іңкәр болған Жаңғырық қыздың сезімін тәрк етіп, кек алушы Немизиданың қаһарына ұшырап, судан көрген өз бейнесіне ынтық боп, ырықтан айырылады. Осыны классикалық түсінік өзімшілдіктің, өзін ғана сүюдің символы ретінде көрсетеді. Шын мәнінде солай ма?

Бұл аңыздың сан нұсқасы, алуан тәпсірі бар. Овидийден (бір нұсқа) осы аңызды оқығанда, ойға бірден келетіні – таңдау еркі, Нар­цисте таңдау еркінің бол­маған­дығы. Ой-санасы толық қалып­тас­па­ған, сезімі әлі жетіл­меген он бес­ке шық­қан бозбаланы қалай жаз­ғы­ру­ға, жазалауға болады? Ол неге өзге­нің сезімі үшін жазала­нуы керек? Әрі-беріден соң ол неге Жаң­­ғы­рықты сүюі керек? Мәж­­­нүн­­­нің сезімі үшін Ләйлі айыпты ма?

Овидий айнасына – Нарцисс қара­ған суға біз де қарасақ не көре­міз? Мен үшін Нарцисс – тәкап­­парлық пен өзін ғана сүюдің сим­волы емес, еркінен тыс  (мейлі дуа мен сиқыр, мейлі идеология арқы­лы) өзін сүюге мәжбүрленген бей­бақ. Біреуді өзіңе немесе белгілі бір идеяға, құндылыққа күшпен ғашық етуге бола ма деген сұрақ болса, жоқ дер едік. Оны тіпті махаббат идеясын мансұқтаушы идея кейпінде таныр едік. Онда неге Нарцисті өзін сүюге мәжбүр етіп, кейін оны «ол өзін сүйді» деп айыптаймыз?

Шекспир айнасы

Нарцисс бейнесінде еріксіз өзін сүюге мәжбүр болған образды танысақ, өзін өзі еріксіз жек көруге мәжбүр болған мұңлықты Калибан бейнесінен көрер едік.

«Дауыл» («Буря») – Шекспир­дің соңғы шығармасы. Калибан бей­не­сінен әркім қилы символ, қи­ғаш ойларды, түрлі қисынды көре­ді. Ал мен өзін еріксіз жек көруге мәжүр болған бейшараны көремін.

Миланнан қуылып, Калибан­ның аралына тап болған дуагөй Проспера мен оның балдырған қызы, кейін келіп оларға қосылған патша әулетінің бар қаймағы Калибанды бірден құбыжық деп шешеді. Адамнан азған ба, балық па, әйтеуір құбыжық. Оны құлға айналдырады.

Ал олар келгенше, Калибан аралына – оның ғажайып әлеміне енгенше Калибан сұлулық пен ұсқынсыздық, азаттық пен құлдық, байлық пен кедейлік, жақсылық пен жамандық жайлы білген де жоқ еді. Сол аралдағы бұжыр-бұжыр қара тас та, қисық өскен қарағаш та, жыбырлаған құрт пен қоңыз да, тіпті теңіздегі дүлей да­уыл да осы келімсектер алып келген категориялардан бейхабар еді. Олар өз әлемінде сұлу еді. Олар да, Калибан да тіпті өзін сұлумын ба, ұс­қынсызбын ба, адаммын ба, құ­бы­жықпын ба деп те ойлаған жоқ.

Келімсектер Калибанды құбы­жық деп атау арқылы оны құбыжық еке­ніне сендірді. Калибан әуелі өзі та­ңылған құлдықты, кейін өзі­нің болмысын, табиғатын, құнды­лық­тарын жек көре бастады. Ол өз құндылықтарын жиыстырып, өзгелердің құндылықтарын сүйді.

Шекспир айнасы – жан дү­ние­сін сатқындық пен зұлымдық билегендердің Калибан бейнесі­нен өзін көруі. Олардың жан дүние­сі – Ка­либан. Бірақ олар оны өз­дері­нің жан дүниесі деп емес, Калибанның яғни басқаның жан дүниесі деп тануға бейіл. Себебі бұл жеңіл. Соның бәрін өзіне алған, өзіне көшірген Калибанның өзін құбыжық деп танудан басқа шарасы да жоқ еді.

Біз кейде өзгелерге екі мысал­да­ғы­дай өз көзқарасымызды, пікі­рі­­мізді, болмысымызды таңу, арту ар­­қылы оларды өзін не шексіз сүю­ге, не шектен шыға жеккөруіне алып келеміз де, кейін таң боламыз.

Мұқанов айнасы

Ботагөздің айна алдында өз көркін өзі қызықтап отырған сәті, бір қарағанда, романға лирикалық көңіл күй беретін жай ғана кіріспе ретін­де көрінуі мүмкін, бірақ, бұ­ның басқаша бір мәні бар секілді.

Айна алдында отырған Ботагөз біресе теңіздей толқыған көлге, біресе найзадай шаншылған Оқжетпеске қарайды. Және ағасы сыйлаған жібек ленталарды шашына бір-бірлеп тағады. Таға отырып былай дейді: «Мынау, – деді, ол жасыл лентаны суырып ап, – қарағай! Мынау, – деді, ол ақ лентаны суырып ап, – қайың! Мынау, – деді, ол сары лентаны суырып ап, – қайыңның жапырағы! Мынау, – деді, ол қызыл лентаны суырып ап, – теректің жапырағы! Мынау, – деді, ол көк лентаны суырып ап, – теректің өзі! Мынау, – деді, ол сұр лентаны суырып ап, – таудың тасы!».

Түс палитрасы – ой палитрасы секілді құбылып, оқырманға өзгеше әсер сыйлайды, Ботагөздің жанында тұрғандай, сол сәтті бірге кешкендей сұлу сезімге бөлейді. Осы көріністі жазушы Мұқановтың ақындық көзқарасы, лирикалық шегінісі ретінде қарауға да болар еді, егер романның басындағы мына бір сөз болмаса: «Күзді күні қайыңның жапырағы сарғаяды, теректікі қызарады, жасыл түсін өзгертпейтін қарағай ғана». Осы бір байқала бермес деталь­дар романды оқу барысын­да бояуы қанығып, анық бір мағына ала бастайтындай. Мұның бәрі бір Ботагөздің шашына тағылатын лен­талар ғана емес, басынан өтке­ретін идеялар, кезеңдер, оқиға­лар, тап күресі, тап күресіне таңылған түстер. Олай болмауы да мүмкін, бұл біздің ғана пікіріміз.

Біз осы ретте Мұқанов айнасына қарағанда не көреміз? Мұқанов «күзі» – революция (ақпан, қазан) болса, мәңгі өзгермес қарағай, қара­ғайдың жасыл түсі – халық, халықтың өлмес рухы, көк терек – көк өскін, әр заманда өмірге келер жас толқын – Амантай, Ботагөз, Ас­қар, Кузнецов, қызыл түс – олар­­дың идеялық мұрагерлері, ақ қа­йың – Итбай мен Кулаковтар, сары түс – олардың идеялық мұра­гер­лері, сұр түс – жат саналғандар.

Енді осы романның идеология­лық бояуын шайып тастасақ, өз өмірі, өз мақсат-арманы, өз ба­қыт­тары үшін күрескен образдар ғана қалады. Ал Мұқанов айнасынан жұмбақ жалау ғана көрінеді.