Бұл мәселе Ұлттық Банк Төрағасының орынбасары Ақылжан Баймағамбетовтің 2021 жылдың соңына дейінгі экономикалық даму болжамдары туралы негізгі тезистерінде айтылды, деп жазады Egemen.kz бас банк таратқан баспасөз деректеріне сілтеме жасап.
Келер жылы да мұнай бағасы экономикалық белсенділік пен инфляциялық процестердің ағымдағы және болашақ динамикасын анықтайтын негізгі факторлардың бірі ретінде қарастырылады. Карантиндік шектеулердің алынып тасталуы аясында өндірісті шектеу және энергия ресурстарына сұраныстың артуы бойынша ОПЕК + келісімін орындау мұнай бағасының өсуін қалпына келтірді. Халықаралық агенттіктер Brent маркалы мұнайдың орташа бағасын 2020 жылдың аяғына дейін барреліне 40 доллардан және 2021 жылы 45 баррельден бағалайды.
Соған қарамастан, әлемдік тауар нарықтарындағы сұраныс пен құбылмалылықтың одан әрі динамикасы туралы белгісіздік сақталуда. Мысалы, Ирактың қиын қаржылық жағдайына байланысты ОПЕК + келісімі бойынша міндеттемелерді орындамауы, Қытайдан мұнайға деген сұраныстың аздап төмендеуі, Сауд Арабиясының жеңілдіктері туралы жаңалықтар.Сондықтан "2020 жылғы тамыз-қыркүйек" болжамды раунды шеңберінде біз консервативті тәсілді ұстанамыз және Brent маркалы мұнайдың бағасы 2020-2021 жылдар аралығында орта есеппен бір барреліне 40 доллар деп есептеледі.
Мұнай бағасымен қатар, Қазақстанның сыртқы серіктес елдеріндегі экономикалық белсенділік пен инфляция, әлемдік тауар нарықтарындағы ахуал, азық-түліктің әлемдік бағалары динамикасы болып табылады.Ішкі факторлар ретінде фискалдық саясаттың фокусы, экономика салаларындағы ахуал, халықтың кірістері, еңбек нарығы және ақша-несие көрсеткіштері қарастырылады. Қарастырылып отырған сценарийге сәйкес болжамды макроэкономикалық жағдай туралы
Базалық сценарий бойынша 2020 жылы ЖІӨ ішкі сұраныс пен экспорттың төмендеуіне байланысты 2,0-2,3% төмендейді.
Тұтынушылардың сұранысы төмендейді деп күтеміз. Бұл халықтың ақшалай кірістерінің пандемиямен, теріс динамикасымен және еңбек нарығындағы келеңсіз жағдайлармен күресудің шектеулі шараларымен байланысты. Мұнай бағасының төмендеуі, сондай-ақ экономикалық белсенділіктің төмендеуі және ТШО-да кеңейту үшін құрылыс шыңының өтуі инвестициялық белсенділіктің төмендеуінің негізгі факторлары болады.
Сыртқы сұраныстың төмендеуіне және ОПЕК + келісімі бойынша өндіріс көлемінің төмендеуіне байланысты экспорт теріс динамиканы көрсетеді. Сонымен қатар, мемлекеттің контрциклдық шараларды қабылдауы сыртқы және ішкі жағдайлардың нашарлауынан болатын жағымсыз салдарды тегістейді. Ішкі тұтынушылық және инвестициялық сұраныстың төмендеуі импорттың қысқаруына әкеледі, бұл ішкі сұраныстың төмендеуінен болатын теріс әсерді ішінара өтейді.
2021 жылдың аяғында инфляция мақсатты 4-6% деңгейінің жоғарғы жағына қарай баяулайды. Бұл астық жинау түрлерінің күтілетін жақсаруы және 2020 жылы инфляцияның жоғары базасының кетуі жағдайында азық-түлік бағаларының өсуінің баяулауына байланысты болады. Сонымен бірге инфляцияның едәуір баяулауы 2021 жылы республикалық бюджеттің жоғары тапшылығымен және 2020 жылға қарағанда сыртқы инфляциялық фонның шамалы өсуімен шектеледі.
Болжамның орындалу ықтималдығы және ықтимал тәуекелдер туралы
Ұлттық Банк ұсынатын макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдары Қазақстан экономикасындағы негізгі өзара байланысты көрсететін макроэкономикалық модельдердің бағалауына негізделген. Болжамдар сыртқы және ішкі алғышарттардың (мұнай бағасы, ЖІӨ және Қазақстанның сауда серіктестерінің инфляциясы, бюджеттік саясаттың параметрлері және т.б.) болашақ траекториясын, біздің ойымызша, ескереді. Осыған байланысты Ұлттық банк базалық сценарийден басқа баламалы сценарийлерді қарастыруда. Сонымен, пессимистік сценарий ретінде COVID-19 жағдайының нашарлауына және / немесе оның жеткізілуінің ұлғаюына байланысты әлемдік мұнай қорының артуы аясында 2021 жылы мұнай бағасының барреліне 30 долларға дейін төмендеу сценарийі қарастырылды. Бұл сценарийді іске асыру Қазақстан экономикасына кері әсерін тигізеді, экспорттың қысқаруына, ішкі сұраныстың қысқаруына, валюта бағамының тұтыну бағаларына өтуі арқылы инфляцияның жеделдеуіне әкеледі. Нәтижесінде 2021 жылы Қазақстанның ЖІӨ базалық сценариймен салыстырғанда төмен болады, ал инфляция мақсатты деңгейден 4-6% жоғары болады.
Сонымен қатар, коронавирус ағымының теріс динамикасы өнімді шетелден де, елден де жеткізуді бұзуға және сәйкесінше бағаның өсуіне әкелуі мүмкін. Дамыған және дамушы елдер арасындағы саяси және экономикалық келіспеушіліктер капиталдың екіншісінен кетуіне және олардың валюталарының, соның ішінде теңгенің әлсіреуіне әкелуі мүмкін. Сол салада санкциялардың күшеюінен және біздің ЕАЭО көршілерінде болып жатқан ішкі саяси оқиғалардан туындайтын экономикалық тәуекелдер бар. Бұл факторлар 2021 жылы бюджеттік ынталандырудың ықтимал күшті әсерімен бірге инфляциялық процестердің жеделдеуіне әкелуі мүмкін.
Базалық ставканың экономикалық өсу мен инфляцияға әсері туралы, ақша-несие саясатының Қазақстан Республикасының экономикасына әсерін бағалау туралы
Базалық мөлшерлеменің өзгеруі ақша нарығының жағдайына тез әсер етеді, бірақ одан кейінгі экономикаға әсері бірден байқалмайды. Базалық ставканың өзгеруі біртіндеп уақыттың кешігуімен депозиттік ставкаларға, ал олардан - несиелік ставкаларға ауысады. Дәл осы себептен орталық банктер бізден де айрықша емес, базалық мөлшерлемені шешкен кезде экономиканың қазіргі жағдайын ғана емес, сонымен қатар оның алдағы бірнеше тоқсанға арналған негізгі айнымалыларының болжамдарын басшылыққа алады.
Сонымен бірге, ұзақ мерзімді перспективада ақша-несие саясатының экономикаға әсері бейтарап болады, өйткені экономикалық өсу ұзақ мерзімді перспективада жұмыс күші, капитал және технологиялық процесс сияқты факторлармен анықталады.
Сонымен, Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының рөлі рецессиясыз және қызып кетпестен тұрақты өсуді қолдау мақсатында макроэкономикалық ауытқуларды тегістеуде: өсу кезінде тұрақтандыру экономиканың қызып кетуіне жол бермейді, рецессия кезінде ол инфляцияның өсуіне жол беріп, экономикалық белсенділікті ынталандырады. Сонымен қатар, сипатталған трансмиссия толықтай жұмыс істемейді, өйткені ақша-несие саясатының несие өсімі мен инфляцияға әсерін шектейтін белгілі бір факторлар бар.
Ақша-несие саясатының әсерін шектейтін кедергілер
Ұлттық Банктің қазіргі кезеңдегі ақша-несие саясатының негізгі міндеттерінің бірі - валюта арнасы әсерінің төмендеуімен пайыздық арнаны нығайту. Валюта бағамының ішкі бағаға әсер етуінің жоғары деңгейі экономиканың теңгерімсіз құрылымымен, инфляциядағы, әсіресе азық-түлікке жатпайтын тауарларға қатысты, импорттың салыстырмалы жоғары құрамымен байланысты. Әртараптандырылмаған экспорт экономиканың сыртқы күйзелістерге бейімділігін арттырады және ұлттық валютаның құнынан көрінеді. Нәтижесінде кейбір экономикалық субъектілер құндылықтар қоймасы ретінде шетел валютасына артықшылық беруді жалғастыруда. Сондықтан депозиттердің долларлану деңгейінің 2015 жылдың соңында максималды 70% -дан қазіргі 39,5% -ға дейін төмендеуіне қарамастан, оның деңгейі тұрақсыз болып қалады. Бұл ақша-несие саясатының тиімділігін төмендетеді, өйткені базалық мөлшерлеменің өзгеруі ақша-несие саясатының құралдары арқылы әсер ететін, теңгенің ақша массасының салыстырмалы түрде төмен болуына байланысты экономикадағы жинақтау мен инвестициялық шешімдерге шектеулі әсер етеді.
Ақша саясатына кедергі ретінде ставкаларды субсидиялау туралы
Шынында да, пайыздық арнаның тиімділігі келесі екі фактормен де шектеледі. Біріншіден, бұл базалық ставкадан айырмашылығы, экономикадағы қарызға алынған ресурстардың мүмкін құнының болуы. Қолданыстағы мемлекеттік бағдарламалар негізінен несие бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялауға бағытталған. 2015-2019 жылдар аралығында экономиканы субсидиялау арқылы дамыту мен қолдаудың түрлі бағдарламалары аясында 4,3 трлн теңгеге келісім-шарттар несиеленді. Бұл механизм несиелік нарықтағы ресурстардың әділ құнын айқындауды бұрмалайды, пайыздық мөлшерлеме мен несиелік арналардың тиімділігін төмендетеді және банк жүйесінде өтімділік профициті түрінде есеп айырысады. Ақша нарығындағы өтімділіктің профициті сонымен қатар циклдік бюджеттік саясат пен долларсыздандыру үдерісіне байланысты. Бұл жағдайда Ұлттық Банк оларды ақша базасының мөлшерлемесін базалық мөлшерлеменің пайыздық мөлшерлемесі шеңберінде қамтамасыз ете отырып, өзінің құралдары арқылы сіңіреді.
Сондықтан экономикалық өсуді мемлекеттік бағдарламалар арқылы ынталандыру қолданыстағы қолдау тетіктерін олардың мақсаттары мен міндеттерін қайта бағдарлай отырып қайта қарауды қажет етеді. Тиімділігі дәлелденбеген бағдарламаларды тоқтату керек. Мемлекеттік қолдау құрылу кезеңінде жаңа кәсіпорындарға тиісті қарсы міндеттемелермен қамтамасыз етілуі мүмкін, бірақ арзан несиелерге қол жеткізудің тұрақты терезесі болмауы керек. Екіншіден, бұл қысқа мерзімді ставкалардың ұзақ мерзімді құралдар ставкаларына әсері. Соңғы жылдары мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы өтімділіктің төмендігімен және қайталама нарықтағы нарық ойыншыларының жеткіліксіз белсенділігімен ерекшеленді, бұл ұзақ мерзімді кірістіліктің эталоны бола алатын нарықтық тәуекелсіз кірістер қисығын қалыптастыруға кедергі болды. Осы жағдайларда ақша-несие саясатын қарыз нарығы арқылы берудің толық жұмыс істеуі қиын болды. Осы жылы Қаржы министрлігі 2020 жылға арналған мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару кестесіне түзетулер енгізіп, бағалы қағаздар шығарылымының көлемін 1 жылдан 3 жылға дейін 1 трлн. Бұл қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын активтендіру процесін бастады, бұл капитал нарығының қатысушыларын кеңейтіп, нарықтық кірістілік қисығын құруға қадам жасайды, бұл ақша-несие саясатын өткізуге, яғни оның сигналдарын экономикаға жеткізуге ықпал етеді.
Базалық ставканы төмендету мүмкіндігі туралы
Базалық мөлшерлеме деңгейі туралы шешім қабылдаған кезде Ұлттық Банк экономикалық даму перспективалары мен мүмкін болатын тәуекелдерді ескере отырып, макроэкономикалық параметрлерге кешенді талдау мен болжам жасайды. Базалық ставканың қазіргі деңгейі 9% құрайды. Оның мәні нақты мәнде, яғни күтілген инфляцияны алып тастағаннан кейін, ынталандырушы аймақта 1-1,5% құрайды. Естеріңізге сала кетейін, нақты базалық ставканың бейтарап деңгейін бағалау 3-3,5% құрайды. Бұл экономикадағы ставкалардың өндіріс деңгейі үшін бейтарап деңгейі. Осылайша, қазіргі уақытта Ұлттық Банк экономиканы тек мақсатты бағдарламалар шеңберінде ғана емес, сонымен қатар дағдарыс кезеңінде өте маңызды нарықтық тәуекелдерді ескере отырып, ақша-несие саясатының құралдарымен қолдайтын ынталандырушы саясат жүргізуде. Енді базалық мөлшерлеменің деңгейін белгілеген кезде инфляцияның 2021 жылғы тәуекелдері туралы ойлану қажет. Қазіргі уақытта мөлшерлемені төмендету әлеуеті инфляцияға тәуелді тәуекелдермен және нақты ставканың экономикада айтарлықтай фискалды және квазисискалық импульсі бар ынталандырушы аймақта болуымен шектеледі.