Төмен жалақыдан құтылудың жолы бар ма?

Мемлекет басшысы 2020-2022 жыл­дарға арналған респуб­ликалық бюджет заңына сәйкес, 2021 жылдың қаңтар айынан бас­тап мұғалімдердің еңбекақысын 25%-ға, мәдениет сала­сындағы қызметкерлердің еңбек­ақысын 35%-ға, әлеуметтік сала қыз­мет­­керлерінің еңбекақысын 30-60%-ға дейін көбейту жөнінде шешім қабыл­дады. Бұл мақсатқа алдағы үш жылда қосымша 1,2 трлн теңге бөлінеді. Төтенше жағдай кезінде тұр­мысы тұралаған, күн­көріс көзінен айы­рыл­ған халық­тың осал топтарына әлеу­меттік көмек көрсетілуде.

Мемлекет басшысы «Еңбек­ақысы аз мемлекеттік қызметтің қоғам үшін пайдасынан зияны көп. Бұл мәселеге жете назар аудар­­мау кері кетуге, біліктілік пен бастамашылдықтан айыры­луға, сондай-ақ ең сорақысы, жем­қорлыққа әкеп соқтырады» дей келе еңбекақы төлеу жүйесін жетіл­діруді тапсырды.

Еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру шаралары

Еңбек – өндіріс факторлары­ның бірі және өнімділік пен ха­лықтың әл-ауқатына әсер ете­ді, адамның қоғам­дағы орнын анықтайды. Еңбектің эконо­микалық рөлі – нарықты тауарлар мен қызметтерге қанықтыру арқы­лы адамның қажеттіліктерін қанағат­тандыру. Еңбектің әлеу­меттік рөлі – өндірістің дамуы мен жетілді­рілуі халықтың көбеюі­­не, оның материа­лдық және мәде­ни деңгейінің жоға­рылауына қолайлы әсер ететіндігінде.

Нарықтық қатынастарға көшу халықтың жұмыспен қам­тылуын­да гендерлік кемсі­ту­­ші­лік­тің, жастардың жұмыс­сыз­ды­ғы­ның, «жұ­мыс істей­тін кедейлер» фено­мені­нің, кепіл­дендірілген әлеу­меттік төлем­д­ердің жоқтығын, маусымдық жұмыс­тың дамуына серпін береді. Бұ­лай болатындай себебі де бар. Бірін­шіден, халықтың тө­мен ақылы жұ­мыс­пен қамтылуы. Екін­шіден, жұмыссыздық себебінен кедей­ліктің артуы. Кедейлік – үй ша­руа­шылығына тән құбылыс.  Ал тө­мен жалақы тек жеке адам­дардың жұ­мысқа орналасу жағ­дайын сипаттайды.

Еңбек нарығында айтарлық­тай төмен ақы төленетін жұ­мыс орын­дары­ның болуы өт­кір әлеуметтік проб­лема саналады. Мұндай жұмыс орын­дарын иемденетіндер үшін бола­шақта кедейлік пен жұ­мыс­сыз қалу қаупі туады, әлеу­меттік проб­лемалардың санын одан әрі көбейтеді. Қазіргі кезде еңбек на­ры­ғы рецессияға едәуір дә­ре­­же­де бейім­делді, елімізде жұмыс­сыздық аз.

Еңбек нарығы еліміздің эко­но­­микасы үшін неліктен ма­ңызды? Тұрғын халықты «аз жалақы» төленетін жұмыспен қам­ту тығырыққа тірелетін жағ­дай ма, одан шығудың жолы бар ма? Жоқ әлде ең төменгі жал­ақы жақсы жұмысқа апаратын жол­дағы уақытша эпизод па? Бұл сұрақтарға жауапты еңбек нары­ғындағы экономикалық саясат анықтайды, әртүрлі елдер үшін бұл жауап әртүрлі болуы мүмкін.

Ең төменгі жалақы мөлшерін қалыптастыру механизмі

«Ең төменгі жалақы» төле­не­тін жұмыс орындарын «жо­ғары жалақы» санатындағы білік­тіліктен ажырату үшін әртүрлі критерийлер қол­да­ныла­ды. Орташа жалақы мөлшер­лемесінің үштен екі бөлігінен кем жалақы табу «аз жалақы» төленетін жұмыс деп есептеледі. Еңбек нары­ғын­да жалақысы төмен жұмыс орындары әрқашан болған. Айталық Еуро­­­па­лық одақ елдерінің еңбек на­ры­ғын­да жалақысы төмен жұмыс орын­­­дарының үлесі – 17%, Шве­цияда – 3%, Латвияда – 26%. Экономикалық ынты­мақ­тас­тық пен даму ұйымы нарық­тық экономикасы бар 34 елдің қо­ғам­дастығында және дамушы ел­дерде бірыңғай ұлттық ең тө­мен­гі жалақы белгіленген. Ресей мен АҚШ-та аймақтардың климат­тық, эко­номикалық және басқа жағдай­лары­­на байла­нысты ең төменгі жал­ақы сомасын белгілеуге құқығы бар. Жапо­нияда бірыңғай ұлттық жалақы минимумы жоқ, елдің әр аймақ­тарында өзіне тән ерекшеліктері ескеріле отырып ең төменгі жал­ақы со­масы белгіленеді. Ең төменгі жал­ақы мөлшері Гер­манияда ұлттық дең­гейде тек 2014 жылы белгіленді. Гер­манияда жұмыссыздықтың түбе­гейлі төмендеуіне алып келген мем­лекеттік саясат – Хартц реформасы. Бұл жұмыссыздыққа қарсы күрес­тің ең тиімді құралы болды. Гер­ма­ния­да Хартц реформасы бойынша жәр­демақы төлеу – жұмыспен қам­ту сая­сатының дәстүрлі пассивті түрі, оқы­ту және қайта даярлау бағ­дар­ла­ма­ларын белсенді түрде өткізу сияқты қарама-қарсы стратегия­лар қатар жүр­гізілді. Көптеген дамыған елдер бет бұр­ған еңбек нарығын икем­ді ету сая­саты, еңбек өнімділігі төмен жұмыс­шы­ларға жаңа жұмыс орындарын ашты.

Төмен жалақы төленетін салаларды жетілдіру шаралары қандай?

Президент тапсырмасымен 1 қаң­тардан бастап ең төменгі жалақы мөл­­шері 1,5 есеге өсті. Бұл 42 500 тең­­гені құрайды. Ең төменгі жалақы ең төменгі күнкөріс шегіне байланыс­ты болмайды. Қазақстандағы ең тө­мен­­гі күнкөріс мөлшері: 2020 жыл­дың 1 қаң­тары мен 31 наурызы ара­лығында – 31 183 теңге. 2019 жылдың 1 қаң­тары­мен салыстырғанда бұл мән 5%-ға өсті (29 698 теңгеден 31 183 теңгеге дейін). 2020 жылдың 1 сәуі­­рінен бастап – 32 668 теңге. Бұл бар­лық сала бойынша түрлі меншік ны­сан­дарындағы кәсіпорындарда жұ­мыс істейтін 1 млн 300 мың адам­ның еңбекақысын тікелей қамтиды. Бюд­жеттік мекемелерде жұмыс істейтін 275 мың қызметкердің еңбекақысы көбейіп, орта есеппен 35%-ға өседі. Ең төменгі жалақыны өсірудің нәти­жесінде 6 млн-нан астам жалдамалы жұмыскердің иемденетін табысы салықтан босатылатын кіріс көлемінің ұлғаюы есебінен жылына 15 мың теңгеге дейін көбейеді.

Мұғалімдердің, әлеуметтік, мәде­ниет салаларындағы қыз­мет­кер­­лердің еңбекақысына неліктен ерекше көңіл бөлінуде? Себебі адам капиталы болашақ табыстың қайнар көзі және қоғам қажеттіліктерін қана­ғат­тандырады. Сонымен қатар осы еңбеккерлердің адам капи­талы келесі ұрпаққа адам капи­тал қа­лыптастыру үшін пай­да­ланылады. Ата-аналар ұрпа­ғын материалдық тұр­ғы­дан қам­тып қана қоймай, білім мен дағ­ды­лардың ауысуын қам­тамасыз етеді және қоғамның тұрақ­тылы­ғын сақтауға мүмкіндік береді.

Еңбекке қабілетті жастағы адам­дар­дың жұмысы, баспанасы бар, бірақ олардың жалақысы күнкөріс деңгейінен төмен болса кедейлер са­натына жатады. Ең төменгі жалақы мөлшерін реттеу, жалақысы төмен жұ­мысшыларды қолдау және әлеу­меттік теңсіздікпен күресу мемлекет тарапынан атқарылып жат­қан іс. Бірақ бұл құрал әрдайым дұрыс жұ­­мыс істей бермейді. Өйткені ең тө­менгі жалақы мөл­шері өсетін болса, біліктілігі төмен жұмысшылар ара­­сында жұмыссыздық көбейеді. Себе­бі біріншіден, ең төменгі жалақы мөл­шері өссе, жұмыс берушінің шы­ғын­дары көбейеді. Өйткені жұмыс­шы­лардың жалақы­сын төлеуге бұ­рынғыдан көбірек ақша жұмсауы керек. Бұл жұ­мыс берушіге тиімсіз. Жалақысы төмен жұмысшыларды жалдайтын фирмалардың нарық­тан шығып кету қаупі туады. Екіншіден, жұмыскерлердің заңды нарықтан «кетуіне», бейресми еңбек нарығы­ның кеңеюі­не ықпал етеді. Үшінші­ден, ең төменгі жалақының мөлше­рін көтеру төмен жалақы алатын­дар­ды жұмыссыздыққа немесе эконо­микалық әрекетсіздікке итермелейді.

Жалақыны қалыптастыру ме­ханизмі­нің бір-бірімен тығыз бай­ланысты еңбек нарығына әсері елеулі негізгі институттары бар. Атап айт­қанда, еңбек заң­намасы, ең төменгі жалақы мөлшері, жұмыссыздыққа төле­нетін жәрдемақы.

Ең төменгі жалақы құбылы­сын жан-жақты бағалау тек төмен жалақы деңгейінің аб­солют­тік шкаласына ғана емес, сонымен қатар одан күті­летін нәтижелерге де байланыс­ты. Егер үй шаруашылығының төмен жалақы алатын отбасы мү­­ше­сінің табысына қосымша жет­кілікті балама табысы бар болса­, онда отбасы кедей емес. От­ба­сында бірнеше аз жалақы төленетін жұмысшылардың болуы кедейлік қаупін күрт арттырады. Төмен ақы төленетін және жоғары ақы төленетін жұмыс орындары сегмент­терінің бір мезгілде өсуі «поляризация» деп аталатын құбылыспен бай­ланысты. Төмен жалақы феноменіне деген қызығушылық қазіргі заманда экономикалық теңсіздіктің артуына байланыс­ты алаңдаушылық туғызуда. Осындай жұмыс орындарының сег­ментін қысқарту теңсіздікті азайтудың бір мүмкіндігі ретінде қарастырылуда.

«Жұмыс бірінші кезекте» страте­гия­сының салдары екі түрлі болуы мүмкін. Біріншіден, ең төменгі жал­ақы төленетін жұмыспен қамтама­сыз ету уақыт өте келе жалақының жоғары­лауына ықпал ететін болса, онда бұл «жұмыс бірінші кезекте» стра­тегиясының пайдасына сал­мақ­ты дәлел. Екін­ші­ден, жұмысшылар аз жалақы төле­нетін жұмыс орындарынан тез арада жұ­мыссыздық жағдайына қарай жыл­жып кетсе немесе адамдар «аз жал­а­қы» жағдайына «қамалып» қалса да стра­­те­гия­ның зияны бар.

Жалақысы төмен жұмыс орын­дарын көбейту тұрғын ха­лықты жұмыс­пен қамтуды және жұмыссыздықты төмен­дету­ге көмектеседі. Еңбек на­ры­­­­­ғын­дағы жұмыс күшіне деген сұ­­­­ра­ныс, ұсыныс көптеген төмен өнім­­ді жұмысшылардың жұмыс­сыз­­­дық төлемдерінің, ең төменгі жал­ақы­ның және жалақыға салынатын салық­тардың жоғары болуына байланысты.

Тұрғындарды ақылы жұ­мыспен қамту экономикадағы тұрақ­тылыққа әсер етеді. Бірінші­ден, кәсіпкерлер өнім­ділігі тө­мен жұмысшыларды жал­дауға мүд­делі емес, олардың еңбегі­нен түсетін кірісі шығындарды өтемейді. Екіншіден, мұндай жұ­мысшылардың жұмысқа ор­наласуға деген ынталары аз. Өйткені олардың жұмыс істе­ген­де таба­тын табысы әлеу­мет­тік төлем­дер­ден кем. Қысқаша айт­қанда, жұмыс істе­меген тиімді. Жас балалары бар әйел­дер, жас­тар, жалғызбасты адамдар, білі­мі және біліктілігі төмен мамандар, кездейсоқ жұмысшылар, шағын кәсіп­орын­дарда жұмыс іс­тейтін мигранттар үшін төмен жалақы алу қаупі жоғары.

Төмен жалақы төленетін жұмыс­шы­лар жоғары ақылы жұмысшы­ларға қарағанда орташа білімі және тәжірибесі аз. Адамдардың төмен жалақы төленетін жұмыс орындарында болу фактісінің өзі болашақта олардың жоғары жалақы төленетін жұмысқа орналасу мүмкіндігін азайтады. Жалақысы төмен жұмыспен қамту адам капиталының жиналуын тежеуі мүмкін. Фирмалар «нашар» жұмыс орындарында жұмыс істейтін жұмысшыларды оқыту­дан бас тартқандықтан немесе білік­тілік­тің кәсіби жо­ғалуына байланыс­ты оның құн­сыздануына әкеліп соқты­ра­ды. Болашақта жоғары ақылы жұ­­мысқа орналасу мүмкіндігін азай­тады. Сонымен қатар жұ­мыс­­шыларға тө­мен жалақы төлеу­ді фирмалар өнім­ді­ліктің төмен­дігі туралы сигнал ретін­де қа­­был­дауы мүмкін, бұл ақылы жұ­мыс орын­дарына деген ұмтылысты жояды.

Мемлекетке тәуелділік еңбек на­ры­ғында жаңаша әрекет­тер­ді жасауды талап ететіні анық. Алайда төмен ақы төленетін жұмыс уақытша, жоғары ақылы жұмысқа «трамплин» аралық кезеңі де болуы мүмкін. Ал төмен жалақы саясаты екі негізгі элементті қамтуы керек. Бірін­шіден, еңбек нары­ғында сұра­ныс­қа ие бәсе­кеге қабі­летті адам капиталын қалып­тас­тыруға бағыттау. Бұл мәсе­ле еңбек нары­­ғынан тыс оқытуға және жұ­мыс про­цесінде оқуға тікелей қа­тысты. Екін­шіден, жұмыс­шыны бүкіл өмір бойы оқытып сүйемелдеу керек.

Қазақстан мамандануы және ха­лық­т­ың табысы әртүрлі ай­мақтардан тұра­ды. Нашар да­мы­ған аймақтар үшін аз төленетін жұмыс күші өте ма­­­ңызды. Ай­мақ­тар арасындағы тең­­сіз­­дік­ті азайту және жұмыс беру­ші кә­сіп­­орындар шығын­дарын өтеуі үшін ең төменгі жалақы және жұмыс­сыз­дық бойынша жәр­демақы мөл­шерін тепе-теңдік жағ­дайында ұстап тұру – эко­номи­калық саясат үшін өте маңызды.

Ләззат СПАНҚҰЛОВА,

экономика ғылымдарының докторы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Экономикалық зерттеулер орталығының бас ғылыми қызметкері

АЛМАТЫ