Ойлауды өзгерткен құдірет: Абайдың қазақ тілін байытуы

Қазақстанның ұлы перзен­ті­нің шығармашылығы Ресей­мен тығыз байланысты, деп санайды Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты, филология ғылымдарының докторы Сауытбек Абдрахманов. Абай мерейтойын дайындау және өткізу жөніндегі мем­лекет­тік комиссияның мүшесі болып табылатын әдебиеттанушы ХІХ ғасырда орыс поэзиясының ұлы тұлғалары – Александр Пуш­кин­нің, Михаил Лермонтовтың, Иван Крыловтың өшпес туындыларын аударған Абай шы­ғар­ма­ш­ы­лығындағы «орыс ізі» туралы қы­зықты, тартымды зерттеу жария­лады.

Абай және «Евгений Онегин»

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Абайды ұлттың ру­хани реформаторы деп атаған еді. Мемлекет басшысының ойын өрбіте келіп, филология ғы­лым­дарының докторы Сауытбек Абдрахманов «Ақын мұн­­дай биікке Пушкиннен, Лер­мон­товтан, Мицкевичтен, Бай­рон­­­нан, Гетеден, Буниннен, Кры­ловтан, Полонскийден жа­са­­ған аудармаларының арқа­сында да көтерілді» деп сенім­ді түрде айтады да, «Абай шы­ғар­­машылығы – әдебиет пен мәдениет­тің ауқымынан асып кете­тін бітімі бөлек құбылыс» деп қосып қояды.

Қазақ ақынының аудар­ма­шы­лық өнерінің шыңы «орыс өмірінің энциклопедиясы» аталатын «Евгений Онегинді» қазақша сөйлетуі деп бірауыздан таныла­ды. Әдебиеттанушы Абдрах­ма­нов Абай Құнанбаев аудар­маны лирикаға айналдырған деп санайды. «Абай өз халқына «Ев­ген­ий Онегиннің» үзінділерін ғана ұсынып қойған жоқ, ол шығарманың төл нұсқасын жа­са­­ды. Егер ол Пушкин романын тәржіменің классикалық үлгісіне салып, бастан-аяқ, өлең өл­шемі мен ұйқасын сақтап аудар­са, сол кездегі дала жұрты шы­ғар­ма­ны дәл осы үзінділердей жанына жақын тұтпас еді. Абай нұсқасында Пушкин романының ең қажетті, қазақтар үшін ең тың тұстары, жаңашыл рухы толық ашылған, қапысыз жеткізілген. Бұл – Абайдың «Евгений Оне­ги­ні», – дейді Сауытбек Абдрах­ма­нов.

Абай «Евгений Онегинді» өлеңмен жазылған хаттар күйінде келтірген. Құнанбаев дәуірінде қазақ ауылында жігіттер мен қыздардың бір-біріне ғашықтық хат­тарын жолдауы кәдімгідей дә­с­түрге айналған болатын. Он­дай хаттар әдетте өлеңмен жазы­латын, содан да өзінше бір ро­ман­тикалық сипат алатын.

Осылайша, Абай өз оқыр­ма­нының сұранысын дәл таба біл­ді. Қазақстандық жазу­шы Мұх­тар Әуезовтің дәл айтқа­нын­дай, Абай Пушкин шығар­ма­сынан «эпистолярлық роман» жасауға тырысты және оны жа­сай алды. Сауытбек Абдрах­ма­­нов «Онегин» қазақ тіліне ау­дарылған 1887 жылды «ұлт мә­де­ниетінің тарихындағы бет­бұ­рысты белес деп тануға тиіс­піз, бұған күмән келтірудің жөні жоқ» деп жазады.

Филолог зерттеушінің Татьяна мен Евгений арасындағы хат алма­суды талдауға қатысты ой-тол­ғамдары өте қызғылықты. «Татьянаның өз махаббатын алдымен өзі айтуынан, жігітке хатты өзі жазуға бекінуінен Абай бөлекше батылдық, қазақ қоғамы үшін үлкен жаңалық көрді, мұның өзі керек кезде ру басқарып та кететін, жауынгерлік жорыққа қолбасшылық ететін, паранжы дегенді білмеген қазақ әйелінің болмыс-бітіміне де жат еместігін түсінді. Абай бұл арада да жаң­ғыр­­тушы тұлға ретінде танылады» деп жазады Абдрахманов. «Евгений Онегиннің тұтастай авторлық туынды деп танылуға тиісті аудармасын талдай келіп, әдебиеттанушы бұл жағдайды қазақ еліндегі өмірмен де байланыстыра біледі: «Расында да, мәселенің мәнісі «адамдардың теңдігінде», «олардың өз ойларын еркін жеткізуінде», «жаңа өмірде» болып тұр. Бүгінгі саяси­лан­ған тілмен айтатын бол­сақ, мәселе қазақ қоғамын одан әрі демо­кратияландыруға барып ті­ре­леді».

Енді қазақ данышпанының тәржімешілік талантына бірер мысал келтірейік. Естеріңізде ме, Татьяна Евгенийге: «Хоть редко, хоть в неделю раз

В деревне нашей видеть вас» деп тілек айтатын еді ғой. Осы тұсты Абай өзінің халқы үшін: «Шыдар ем күйіп мен жанып,

Айына бірер көрсем де» («Даже сгорая от нетерпения, я бы вынесла все, Если хоть раз в месяц пришлось бы увидеть вас») деп келтірген. Неге апта­сына бір рет демеген деп сұрар­сыз? Демейтін себебі – ақын өз шығармасын қазақ ауы­лындағы жастарға арнап отыр. «Дала дегеніңіз деревня емес, тым құрығанда апта сайын бір рет, жексенбіде жұрттың бәрі шіркеудегі мінәжатқа жиналып жататын. Иен далада адамдар айында бір көріссе де, қуанып қалысады. Әсіресе қыз бен жігіт сирек ұшырасқан: «Жұрт жамандар жатқа жорып» – мұны қазақ баласы ұдайы ұмыт­пай­ды. Сөз арасында айта кете­лік: даладағы қазақтардың жо­лық­­қанда амандық-саулықты тым-тым тәптіштеп сұрап қала­тыны ол кісіні осыдан енді біразға дейін көрмейтінін біл­ген­діктен болса керек...» деп ақын ойын тарқатады Сауытбек Абдрах­манов.

Мақала авторы әдебиет сыншысы Тәкен Әлімқұловтың Абай аудармалары қазақ тілін байыта түсті, жаңа ұғымдарды, тың теңеулерді, эпитеттерді, соны сөз орамдарын, сөз айшықтарын туғызды, ойлаудың бейнелі жаңа түрлері шықты деген сөзіне сілтеме жасайды. «Ал ойлауды өзгертуден артық қандай құдірет керек?!» – деп жазады филология ғылымдарының докторы Сауытбек Абдрахманов.

Лермонтовпен рухани туыстық

Абай Құнанбаевтың ақындық көркемдік қуаты Михаил Лер­мон­товтың өлеңдерін аудару кезінде айшықты танылған. Бұл арада да біз қазақ ақынының орыс ақынының бейнесіне айнала біл­генін көреміз. Өзімізге бала күн­нен таныс мына жолдарды еске түсірейікші:

Горные вершины

Спят во тьме ночной.

Тихие долины

Полны свежей мглой.

Қараңғы түнде тау қалғып,

Ұйқыға кетер балбырап.

Даланы жым-жырт,

дел-сал қып,

Түн басады салбырап.

«Абайдың Лермонтовтағы «тау шыңдарын» «тауға» түсіріп, ас­қақтаған шыңы жоқ Шың­ғыс та­уына келтіріп, «аңғар­ды» «жа­зық далаға» ауыс­ты­рып, Қарауыл­дың айналасы­на ай­налдырып жіберген даныш­пан­дығының арқасында Гете кар­тинасы қазақ жеріне көш­кен де қойған», дейді автор. Аудар­ма­ның үш нұсқасын қатар салыс­тыра отырып, Ме­деу­бай Құр­манов: «Даланы жым-жырт етіп қана қоймай, дел-сал ғып кететін түн қазақ сахарасының түні, қазақ түні болса керек» деп таңданғанын, там­санғанын жасырмайды» деп атап өтеді әдебиеттанушы Абдрахманов.

Абайдың аудармашылық қор­жынындағы ең қомақты олжа Михаил Юрьевичтің өлең­де­рі екенін айту керек. Қазақ оқырманына оның «Бородино», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Ой», «Қанжар», «Дұға», «Теректің сыйы» сияқты көптеген шедеврлері белгілі. Қазақстандық белгілі академик, «Абай» энциклопедиясын құрастырушылардың бірі Зәки Ахметов былай жазған: «Абай Лермонтов поэзиясына бө­лекше құштарлықпен қараған. Ол орыс ақынына ерекше жақын болды, онымен рухани туыстық тапты. Орыс поэзиясына ынтыға отырып, Абай рухани сарындастықтың барша қажетін дәл осы Лермонтовтан тапқан деп айту артық емес. Бұл кезде Абай тек ұлы ақынның ғана емес, бүкіл орыс қоғамының интеллектуалды әлемін, іштей мұқтаждығын, тағдыр-талайын жан-жақты пайымдайтын биікке көтерілген болатын. Сондықтан ол бұл халықтың поэзиясын да тамаша түсінді. Лермонтовтың шамырқануы, қайғысы мен ыза-кегі орыс халқының, қаналушы қоғамның шамырқануын, қай­ғы­сы мен ыза-кегін танытатынын сергек сезінді.

Сауытбек Абдрахмановтың пікірі бойынша, қанша дегенмен Абайға Лермонтов Пушкиннен гөрі жақынырақ болған. «Абай өз жанының қажетін Лермонтовтан көбірек тапқандай. Мұның өзі Лермонтов өлеңдерінің денін таза аударма күйінде шығаруынан, ал Пушкинге келгенде еркіндікке дес беріп, өз бетінше пайымдама жасауға, кейіпкерлердің мінез бітімін, кісілік болмысын өз қалауынша өзгертуге бейімдігінен де көрінеді. Басқаша айтқанда, Абай Пушкинмен жарыса сөйлесе, Лермонтовқа қосыла сөйлейді», деп жазады әдебиеттанушы.

«Біз мысалға қарыздармыз»

Пушкин мен Лермонтовтан кейін филология ғылымдарының док­торы мысалшы ақын Кры­ловқа ауысады. Оның шы­ғар­ма­ларын да Абай «түпнұс­қа­­ның тың қырларын, бұған дейін ашылмаған бояуларын жарқырата көрсетіп» аударған.

Аударма үлгілері пайда бол­­­­­ғанға дейін қазақтарға мысал жеке әдеби жанр ретінде сіңіспеген еді деп айтудың реті бар. Бұл арада Крыловқа дейін мысалдың орыс әдебиетінде де кеңінен тарамағанын айта кетелік. Мысалы, ХІХ ғасырда санаткер ұстаз Ыбырай Ал­тын­са­рин: «Қазақ балалары мысалды оқығысы келмейді, оқыса да оған күле қарайды, ал олардың ата-аналары балаларымызды сауысқан мен қарға бір-бірімен сөйлесіпті дейтін қайдағы-жай­дағыға оқытасыңдар деп реніш білдіреді», деп жазған. Сауытбек Абдрахмановтың айтуы бойынша, Иван Крылов мысалдарының аударылуы тек қазақ аударма өнерінің ғана емес, тұтастай туған әдебиеттің дамуында да маңызды белестердің бірі болды.

Мәселе мынада: Абайдың Крылов мысалдарын нағыз ұлттық бояуға қанық күйге келтіріп аударғаны сондай, оларды өлеңнің ұйқасты нұсқасы ретінде ғана қарау тіпті көкейге қонымсыз. Ашығын айтайықшы: Крыловтың «Стрекоза и муравей» деген мысалы ұлы француз Жан де Лафонтеннен, ал әрірек кетсек – көне грек тілінде жазған Эзоптан аударма деп танылмайды ғой? Онда неге Абай мысалы Крыловтан аударма деп танылуға тиіс? Сауытбек Абдрахманов мысалды егжей-тегжейлі, әр жолын жеке қарастырып талдайды да, бұл шығарманы Абайдың төл туындыларымен қатар қоюға болатынын дәлелдейді. «Өлеңнің өрнектілігі, әуезділігі қайран қал­ды­рады, ырғағы да, ұйқасы да, мақамы да, сөздің әуені де мінсіз, құйылып тұр, деп жазады Абай мысалдарын талдау барысында әдебиеттанушы. – Крыловтан жасалған аудармалардың эволю­циялық жолын сөз еткенде біз ең алдымен олардың қазақтың жан дүниесіне жақындығын, түсініктілігін, ойды бейнелі және құнарлы тілмен жеткізуін, сөй­тіп дала өміріне бейімделуін ай­тамыз».

Бір ғана мысал келтірейік. Абайда мысалдың кейіпкері Инелік (Стрекоза) емес – Шегірт­­­­­ке (Кузнечик). Оның себебі мынада. «Стрекозаның» қазақшасы «инелік», оның түбірі – «ине», қазақ тілінде арық, ашаң кісілерге айтылатын «инеліктей ілмиіп» деген сөз де бар екен. Инеліктің ілмиген, дауысы шықпайтын жәндік екенін даладағы әрбір қазақ біледі. Демек, Крылов мысалындағы «Лето красное пропела» деген сөз инелікке жанаспайтын еді. Ал шегіртке дегеніңіз, ала жаздай ән сала береді және дауысы әжептәуір шығады. Лафонтенде мысалдың «Цикада мен Құмырсқа» деп аталатыны назар аударарлық жай, ал цикада деген шегірткенің алыстан қосылатын ағайыны екені белгілі. Алайда Крылов, Лев Успенскийдің жазғанындай, Цикададан да бас тартқан, өйткені ол кезде орыс оқырманы бұл жәндікті біле қоймайтын. Крылов Шегірткеден де бас тартқан, өйткені бұл сөз (Кузнечик – ред.) мужской родтың сөзі, ондай жағдайда мысал екі «мұжықтың» – Шегіртке мен Құмырсқаның сөйлесуі болып шығатын еді. Ал Иван Андреевичке көрші мен көрші әйелдің әңгімесі керек болған. Содан да Абай Кры­лов­ты «түзете отырып», Ине­лікті Шегірткеге ауыстырады (бір жақ­­сысы – қазақтың тілі род құр­са­уына қамалмаған екен), сөйтіп оқиғаны орманнан далаға алып шығады да, ақыр аяғында нағыз қазақ мысалын дүниеге әкеледі.

«Мысал біздің ұлттық сана-сезі­мімізде елеулі із қалдыр­ды, – деп ой түйеді филология ғылым­дарының докторы Сауыт­бек Абдрахманов. – Ыбы­рай Алтынсарин, Абай Құнан­баев, Ахмет Байтұрсынов, Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов сияқты авторлардың қаламынан шыққан тағылымды аудармалар уақыт өте келе қазақтың төл мысалдарын жазуға игі ықпал жасады. Біз мысалға қарыздармыз. Дәл осы мысал арқылы біздің халқымыздың жазба әдебиеті әлемдік сөз өнерінің үздік үлгі­ле­рімен алғаш рет табысты. Кезінде Мұхтар Әуезов мы­сал­дың күшін халықтың ұйқы­сын оятатын, жігерін жанитын, жанын жаңартатын, санасын сілкіндіретін серпер сөзге теңеген еді. Ондай сөз бізге қай кезде де керек. Қазір әсіресе керек».

Зерттеу авторы Қазақстан Пре­зи­денті Қасым-Жомарт То­қаев­тың Абайдың мақтан мен масылдық психологиядан арылып, қайраттанып еңбек етуді, талаптанып білім іздеуді наси­хат­тағанын айтқан сөзін келтіріп, бү­гінгі күнмен тағы да байла­ныс­тырады. Осы «Шегірт­ке мен Құмырсқа» мысалынан біз Мемлекет басшысының айт­қан сөздерінің көкейкестілігін көре­міз: шегірткенің жалқау жеңіл­­тектігі құрдымға кетіретін жол, бақуатты өмірге, бақытқа, игілік­ке тек құмырсқаның ерін­бейтін еңбек­қорлығы ғана жет­кі­зе алады.

Интеллектуал Сауытбек Абдрах­манов әрбір қазақты ауық-ауық Абай томын қолға алып тұруға, өлеңдерін қайталап оқуға, ақын алдында іштей есеп беріп: «Абайдың айтқан ақылын алдым ба, айтқан сынынан қо­ры­тынды шығардым ба, шық деген биігіне ұмтылдым ба, адам атын ақтайтындай не істедім мен өзім?» дегендей ойға түсіп тұруға шақырады. Ұлттың ұлы ұстазы дәл осылай ету ар­қы­лы Қазақстанның өткенін, бү­гі­нін және келешегін біртұтас байланыстырған болатын.

Андрей БЕЛОБОРОДОВ,

«Аргументы и факты»