Ұстаздың ұмытылмас ұлағаты

Ал Мәлік ағай бізге ҚазМУ-дың фи­ло­логия факультетінде бірінші курс­та халық ауыз әде­биетінен сабақ берді.

Ұлағатты ұстазымыз қазақтан алғаш шыққан Кеңес Одағының Батыры, хал­қымыздың тұңғыш КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КСР-ның ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, КСРО және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, көрнекті жазушы, Абай атындағы ҚазПИ-дің он жылдан астам ректоры болғанына қарамастан, өте қарапайым, аса мейірімді, керемет кішіпейіл, биік парасатты адам болатын. Ол кісі оқу­ға жаңа түскен студенттер, бізбен сөй­­лескенде өзіміздің Бақаң, Бөке (Болатжан Абылқасымов), Черчилль, кейде Омеке (Омархан Құлахметов), Тәке (Тәңірберген Аймұратов), Мұха (Мұхтар Пернеқұлов), курс старостасы Мәкен Әлібаевты «болыс-бөлкей», «ауылнай», немесе «селсебет» деп ерекше іл­ти­патпен, көтермелеп сөйлейтін.

Онысы өзіне жарасып тұратын. Орыстың данышпан жазушысы Л.Н.Толстой: «Адамның ұлылығы – оның қарапайымдылығында», – дейді ғой, ол кісінің ұлылығының өзі осы қарапайымдылығында еді.

Мәлік ағай студенттердің са­баққа қатысымын аты-жөнін атап тексеріп, уақыт кетірмейтін. «Ауылнай» – старостадан сұрай­тын. Соған сенім артатын. Оның үстіне ағайдың сабағы терең маз­мұнды әрі өте қызықты өте­тін­діктен, шәкірттері түгел қа­тысатын.

Көзі тірісінде-ақ аты аңызға ай­налған әйгілі батыр-ұстаздың әрбір оқыған дәрісі бейне бір өмір сабақ­тарындай аса маз­мұнды, өте әсерлі өте­тін. Ол кісі ұс­таз ретінде де, ақылгөй аға ретінде де үлкен әдіскер, тама­ша тәрбиеші еді. Оған қоса, Мәкең­нің жүр­гізетін пәні кілең дидактикалық шығармалардан, халық ауыз әдебиетінің інжу-маржандарынан, жастарға үлгі-өнеге етуге, ақыл-кеңес беруге лайықты танымдық-тәрбиелік мәні зор туындылардан тұратын.

Ағайдың дәрістері фольклор­дың тарау-тарау тақырыптарына оңай ауысып жататын. Олар, тіпті бірінен-бірі өрбіп, бірінен-бірі туындап отыратын. Ұстаз бізге бәрін жатқа білетін адам секілді мүдірмей, жаңылмай баян­дайтын. Мәселен, бірде:Баяғы өткен заманда,Дін мұсылман аманда,Жиделі Байсын жерінде,Қоңырат деген елінде,Байбөрі деген бай бопты,Төрт түлігі сай бопты, – деп «Алпамыс батыр» жырындағы Байбөрі мен Аналықтың құдайдан бала тілеп, «әулие-әнбиелерді қыдырып, етегін шеңгел сыдырып» аралағанын, содан тілектері қабыл болып бір ұл, бір қызды болғанын әңгімелесе, енді бірде:Ақсұңқар ұшар жем үшін,Туады ерлер ел үшін,Тоқтай алмай барамын,Ағайын-туған, ел үшін, – деп Алпамыстың елінің намысы мен жерінің бүтіндігі үшін алыс сапарға, жау­мен соғысқа аттанып бара жатқанын, «ел намысы – ер намысы» болып табылатынын елжандылық, отаншылдық тәрбиемен ұштастыра түсінді­ретін.

Ал «Қобыланды батыр» жы­рындағы бізге жатқа айтқы­затын:Құбылып Бурыл гуледі,Табаны жерге тимеді,Көлденең жатқан көктастыТіктеп тиген тұяғыСаз балшықтай иледі, – деген үзіндідегі Тайбурылдың шабысы­ның көркем суреті ауыл­дан келген біз секіл­ді сарыауыз бозбалалардың деле­бесін қоз­дыратын.

Бұл жырларды бала кезімізден естіп-біліп өскенімізбен, жырға дәл мұндай ерекше көркемдік мән бере, тәрбиелік астарларын ажырата талдамаған болатынбыз. Мұны ұстазымыз жетекші сұрақ­тар қою арқылы өзімізді аралас­тыра орындататын. Бүгінгі күні «жерден жеті қоян тапқандай» болып, айғай­лай дәріптеп жүрген кембридждік тәсіл­деріңіздің неше атасын – сабақ­та шә­кірт­терге салмақ салу, соларды сөй­лету, оларды өзара пікір-сайысқа ара­ластыру, еркін ойлауға тәрбиелеу секілді қазіргі жаңашыл әдістемелік ұстанымдарды Мәлік ағай сол кездің өзінде-ақ түрлендіре жүзеге асыратын. Ол кісі шындығында нағыз педагог, шынайы әдіскер болатын.Олай дейтінім, қаһарман ға­лым, ұлағатты ұстазымыздың әрбір сабағы немесе әрбір семи­нар сабағы жаныңа майдай жағып, шәкірттеріне үлкен рухани азық беретін. Оның үстіне пән­нің бүкіл бітім-болмысының өзі де мұ­ғалімді игі мақсаттарды насихаттауға жетелейтіндей тол­ған, тұнып тұрған ди­дактика еді. Бұл мәселелер сабақ үс­тіндегі тәрбие жұмыстарымен, нақты­лы өнегелі мысалдармен жиі астасып жататын.

Бірде мынадай жағдай болды. 1968 жыл. Бірінші курстамыз. Мен ағайдың алғашқы сабақтарының бірінде, түскі 13:15-те басталатын дәріске жатақханаға орналасамын деп жүріп кешігіп келдім. Сабақ басталып кетіпті. Ұстаздан рұқсат сұрап, аудиторияға кіре беріп ем:– Қайда жүрсің? Неге кеші­гесің? – деп сұрақтың астына алды Мәлік ағай. Басым салбырап үнсіз тұрдым. Аты-жөнімді сұрады. Айттым.– Әкең бар ма?– Бар.– Қайда тұрады?– Ауылда.Туған жерімді, ауылымды айттым.– Соғыста болған ба?– Иә,.. алдымен Фин соғысын­да, кейіннен Германиямен со­ғыс­та болған. Екі рет аяғынан жара­ланған, – деп жауап бердім.Мәлік ағай қайыра:– Әкең қай жылғы? – деді маған жақындап қарап тұрып. Омырауында Кеңестер Одағы Батырының «Алтын жұлдыз» медалі жарқырап тұр екен.– 1907 жылғы, – деп жауап бердім қалпыма келіп.– Е-е, бәсе... Жасы менен үлкен екен... Шалдың баласы екенсің ғой. Жа­райды онда. Шалдың баласына ұрыс­пай-ақ қояйын. Отыра ғой. Ендігәрі кешік­пейтін бол, түсіндің бе?!Мен ұқтым дегендей басымды изе­дім де орныма барып отырдым. Ал жауын­гер-ұстаз сонау жылдардағы сұрапыл со­ғыс, майдандас үлкенді-кішілі достары, онда қаза тапқан, Отан үшін жанын қи­ған ардагер азаматтар есіне түскен болуы керек, ауыр күрсініп, ойланып біраз үнсіз тұрды. Осы күні сол көрініс, әйгілі батырдың, академик-ғалымның жылы жүзбен маған еш зілсіз жасаған ескерт­песі, сөйтіп, қалған студенттерге көр­сеткен ұлағаты, одан үндемей ойланып, мен орныма отырғанша, ұзақ қарап, үнсіз тұрып қалғаны әлі көз алдымда. Тағы бірде Мәлік ағайдың тоқсан минуттық сабағының үзілісінде дәліз­де старостамыз Мәкен, Мұхтар, Тәңір­берген, Болатжан секілді курстас сту­дент­термен бірге тұрдық. Мәлік ағай жақын­дап келіп, менің жасымды сұрады. Мен он алтыда екенімді айттым. – Осы сен баласың ба, жігітсің бе? – деді. Мен намысқа тырысып:– Иә, жігітпін, – дедім сенімді түрде, ойымда ештеңе жоқ. – Әкел қолды, міне жігіт! – деп дауыс­тап қолымды ұстап тұрып, дәліз­де қаннен-қаперсіз көлденең өтіп ба­ра жат­қан курстасымыз Ақкенже Ах­ме­дияроваға (әйгілі домбырашы, дәу­лескер күйші, Қазақстанның халық әртісі Қаршыға Ахмедияровтың кенже қарындасы):– Ақкенже, мына Бақтиярдың қолын ал, бұл – жігіт! – деді. Ақкенженің ойында ештеңе жоқ, менің қолымды алды да, лақ секілді секеңдеп аудиторияға кіріп кетті.

Мәлік ағайдың қалжыңының түп-төркінін түсінген жігіттердің бәрі мәз болысты. Ол кісінің ас­тар­лы әзілін, нені меңзеп отыр­ғанын мен де түсінгендей болдым.

Мәлік аға керемет педагог, шебер дәріскер еді дейтінім, ол кісі­нің «Ақ қас­қыр», «Үш ауыз сөз», «Жақсы әйел» ат­ты терең мазмұнды ертегілері, жа­­ңылт­паштары, жұмбақтары, ше­шен­­дік өнер, жыр-дастандар, Асанқай­ғы, Жиренше шешен, Алдаркөсе, Қо­жанасыр туралы әңгімелері өте қызықты болатын. Ұстаз шәкірттерін жақын тартып, өзіндей көретін. Ағайдың әдемі әзілі, қазақи қағытпа қалжыңдары, ұтым­ды юморлары қатар жүретін. Онда да ол өз орнымен, ретімен шебер айтылатын.

Сабақ үстінде Мәлік ағай шә­кірттерін жалықтырып алмайын деген оймен, олардың көңіл­дерін бір ауық сергітіп алу үшін өз басынан өткен кейбір ес­тен кетпес жайттарды, қиян-кескі соғыс ке­зін­дегі әсерлі оқиғаларды, майдан хикаяларын араластырып қоя­тын. Және ол әңгімелерінің тақырыптары да бірін-бірі еш қайталамай әр алуан нұсқада, сан салалы тәлім-тәрбиелік мақсатта айтылатын.

Қаһарман-ұстаз ана тілі мен әде­­бие­тіміздің, ұлттық мәде­ниетіміз бен ха­лықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр­ле­ріміздің шынайы жанашыры ретінде бұл жайттарға ерекше мән бере­тін. Оған күн­делікті өмір тә­жі­рибесінде де, сабақ барысында да үнемі назар аударып отыратын. Қазіргі таңдағы рухани жаңғыру, ұлттық құндылықтар, ұлттық код деген мәселелерге Мәлік ағай сол заманда ай­рық­ша көңіл бөлетін.

Мәлік ағай жаратылысы бөлек жан еді. Ол кісіге таңғалатыным, біздің жатақ­ханамызға жиі баратын. Онда сту­денттердің жағ­дайын көріп, хал-жайы­мен танысатын. Курстың Мәкен, Мұх­тар секілді «гроссмейстерлерімен» шах­мат ойнайтын. Ойын арасында ор­тадағы үстел жанындағы кереуетімізге шал­қасынан кері­ліп, омырауындағы «Алтын жұл­дызы» жарқырап жатып: – Ой-хой, шіркін бойдақтардың төсегі қан­дай рахат! Иісі бұрқырап қия­­лыңа қанат бітіреді ғой, – деп қоятын. Оған бөлме жігіттері мәз болушы еді.

Біз бөлмеде «колхоз» болып ұйым­дасып, өзіміз тамақ жасаймыз. Ағай со­дан дәм татып, шай ішіп, «Нағыз жауын­герлердің похлебкасы», «Ей, мыналарың «бойдақ» шай ғой», деп мақтап қойып, әңгімелесіп отыратын. Балалар ауылына қайтарында билет ала алмай қалса немесе жатақхана ала алмай қалған жағ­дайда Мәкең мүмкіндігінше көмектесетін. Біз, бәріміз, осылайша, Мәлік ағайдың кө­мегін, жақсылығын көріп, шарапатын се­зіп өстік. Ол кісінің мейірім шуағына бөлендік. Ұстазымыз «неге бұлай болды» десек, ағай қан майданда әс­керлерге саяси жетекші бо­лыпты. Саяси жетекші – жауын­герлердің тілін таба білетін, оларды ерлікке, патриоттыққа, жауынгерлікке ба­ғыт­тайтын әскери шенді қызмет. Сөй­тіп, бұл ағайдың сол сұрапыл соғыс жыл­дарында қалыптасқан үйреншікті әдетіне айналыпты.

Мәлік ағайдың маған «Біздің Бақаң», «Өзіміздің Бақаң ғой», «Шалдың баласы» деп жақын тартып атап жүргені, ол кі­сі­нің қан майданда менімен аттас Бақтияр Меңдіғазин деген ерлікпен қаза тапқан жан досы болыпты. Ол соғысқа аттанғанға дейін еліміздің бас басылымы «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Egemen Qazaqstan») газетінде және Қазақстан Жазушылар одағында жауапты қызметтер атқарған екен. Ұстазымыз қару­лас досы жайлы «Өзіміздің Бақаң ғой» деген әңгіме жазғанын кейін­нен оқып-біліп жүрміз. Сол әңгімесін: «Бақ­тияр майданнан елге қайтпаса да, ерлі­гімен өзіне ескерткіш орнатқан адам. Біз оның Отан үшін жасаған бұл ерліктерін әр уақытта еске алып, ерлік иесіне мәңгі бас иеміз», –деп аяқтапты Мәлік ағай.

Сол кезде Мәлік ағаның жа­сы небәрі елу үште ғана екен жа­рықтық. Ал бізге, студентерге, әрине, аса үлкен көрінетін. Оның әкеміздей қамқорлық таныта «айналайындар», «қарақтарым» деген жан жылытар жақсы сөздеріне қарап, біз шынында да ағайды егде кісі екен деп ойлайтынбыз.... Қайран Мәлік ағай! Өзі айтатындай, жүректің ауруынан біз университет бітіретін 1973 жылғы 2 қаңтарда, 58 жасын­да өмірден өтті. Атақты батырдың алып жүрегі, оны «тал түс» – алпысқа да жет­кізбеді.

Халқымыздың қадірменді ұлдары­ның бірі – Мәлік ағайдың игі қасиеттері, өне­гелі істері, ғибратты үлгі-өнегелері, оқу­лықтары, оқу-құралдары туралы күн­ді-күнге ұластырып айтуға, ғылыми мақа­лалар, зерттеулер жазуға болады. Оның бәрін бір мақалада толық қамту, әрине, мүмкін емес. Ұлағатты ұстаз, көрнекті ғалым жайлы оннан астам мақаламыз бен ол кісінің 100 жылдығына орай, осыдан бес жыл бұрын «Ұлағат» бас­пасынан шы­ғарған 2 томдық «Мәлік Ғабдуллин» атты тарихи-танымдық кітабымызда біраз жайларды қамтуға әрекет еттік. Мәлік ағайдың жанындай жақсы көретін аға-досы даңқты қолбасшы, атақ­­ты баһадүр Бау­кең (Бауыржан Мо­мышұлы) айтпақшы: «Мәліктің ға­лымдық, педагогтік еңбегі өз алдына, ол кешегі қан майданда ел қорғаған ер, батыр емес пе?! Ол – Халық батыры... Түсінсеңдер, марқұм Мәлікті сыйлау – ол үшін емес, ұрпақ үшін керек. Оның өмірі жастарымызға патриоттық, интер­на­ционалдық тәрбие берудің өзінше бір мектебі!». Рас сөз.

Бақтияр СМАНОВ,ҰҒА академигі,педагогика ғылымдарының докторы, профессор