Артта қалған архив саласы алға қашан жылжиды?

Қалың тарих жұқармасын десек...

Өткенге салауат айтпай, келе­шектің кемелденбесі кәдік. Қазақстанда көне құжаттарды қайта қалпына келтіретін құрыл­ғы бар болғанымен, тілін білетін маман жоқ. Сонда шынайы деректер шаңға көміліп жата бермек пе?

Құнды құжаттарды физи­ка­лық-химиялық және техникалық өңдеуден өткізу архив саласының негізгі жұмыстарының бірі болып табылады. Қолда бар қор­далы деректердің маңызын бұз­бай, сақтау мерзімін ұзарту – бұл күннің басты талабы. Дәл қазір мәтінінің жазуы солғын тарт­қан архивтік құжаттар фото­рес­таврациялауға әрі шаң-тозаңнан тазартып, қайта түптеуге зәру. Бұл қарекет Еуропада ертеден өріс алған. Өкінішке қарай, біздің құлағымызға енді жетіп жатыр.

Демек, архивтің маңыз­ды­лығы оның тарихи оқиғаларды білу мен түсінудің қайнар көзі бо­лып табылатындығында, мате­риалдық және рухани мәде­ниеттің жетістіктерін жинақтай­тын­дығында және ұрпақтар арасындағы қаты­настардың сабақтастығын қамта­масыз етуге мүмкіндік беретін­дігінде болып отыр. Міне, сондықтан тарихи жады­мыздың бірегей қайнар көзі кеуіп кетпеуі үшін оны үнемі дамытып отыруы­мыз шарт.

Жақында Сенаттың әлеу­мет­тік-мәдени даму және ғылым комитетінің мүшелері Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұловамен кез­дескен болатын. Сонда Прези­дент­тің «Жаңа жағ­дайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Жолдауын іске асыру шеңберінде архивтер мен кітапхана қорының жағдайы тура­лы ашық әңгіме өрбіді. Сена­тор Нұр­төре Жүсіп біздің елі­мізде архив­терді дамытуға жеткі­лікті көңіл бөлін­бейтіндігін, сон­дықтан олардың жағ­дайы қазіргі заманғы стандарт­тарға сәй­кес кел­мейтіндігін баса айтты.

 «Бұл салаға кадр жетіспеушілігі өткір проблема. Бізде реставраторлар жоқтың қасы. Бас қалада дәл осындай 4 маман ғана жұмыс істейді. Елімізде оларды даярлайтын жоғары оқу орны жоқ. Қазір мұнымен Алматыдағы Ұлт­тық кітапханада түрлі халықаралық курс­тардан немесе тағылымдамадан өткен қызметкерлер ғана айналысады. Ал олар­дың жалақысы мардымсыз», деді Н.Жүсіп.

Кездесу соңында сенаторлар мәде­ниет қызметкерлерінің жалақысын көте­ру мәселесін қарастыруды және си­рек кездесетін кітаптар мен қолжаз­балар сақталатын Ұлттық орталық құру­ды ұсынды. Бұл архив саласының өркен­­деуіне үлкен мүмкіндік болар еді. Әйтсе де...

Білікті маман болса...

Мәселен Нұр-Сұлтан қаласының мемлекеттік архивінде мұрағаттағы 1920-1930 жылдар аралығындағы құ­жат­тарды өңдеу жұмыстары жүр­гі­зіліп жатыр. Ал мыңдаған қолжаз­баны қалпына келтіруге реставратор Сырым Ботабековтың күші жетер емес. Маман мұнда аптасына 2 рет, яғни қосымша ай­лыққа жұмыс істейді. Біз мекемеге арнайы ат басын бұрып, жұмыс барысын бақылып қайт­тық.

Құжаттарды қайта қалпына кел­тіру жұмыстары өте күрделі екен. Ма­ман зертханадағы реставрация ап­параттарының көмегімен тозығы жеткен қағаздардың көшірмесін істеуде біраз қиындықтың бетін ашты.

«Зертханамызға мұрағаттан ескі әрі бүлінген құжаттар келіп түседі. Құ­жаттарды бірден қалпына келтіруге кі­рісіп кетпейміз. Қағаз бетінде адам­ға зиян келтіретін бактериялар болуы мүмкін. Кейде көгерген не са­ңы­­рау­құлақтар өскен құжаттар көз­ге ша­лы­нады. Болмаса адам өміріне қауіп төндіретін әртүрлі инфекциялар кез­деседі. Олар адамның денесінде алуан қышымалар тудырады. Мәселен саңы­рауқұлақтар мұрын арқылы кіріп өк­пенің әртүрлі ауруларына әкелуі ғажап емес. Процесс барысында мұ­­ның бәрі ескеріледі. Сондықтан қол­жазбалар келіп түсе салысымен дезинфекция, дезинсекция жасаймыз. Дезинсекция ар­найы инертті газ құ­рылғысы арқылы жүзеге асады.

Бұрындары формалин, тимол, эти­леноксид секілді антибактериялы заттарды қолданған. Оны Иран ар­хиві әлі күнге дейін пайдаланады. Соңғы реставрациялық үрдіс бо­йынша қағаздың құрылымында өте зиянды элементтер болатыны анық­талды. Сондықтан одан бәрі бас тартып, инертті газға көше бастады. Ал­дымен ескі құжаттарды инертті газ­ға толы ка­ме­раға қойып, 3-4 апта бақы­лаймыз. Одан кейін үлкейткіш әйнекпен қарап, саңырауқұлақтардың іздері байқалса тазалап алып тастаймыз. Микромиценттен тазартамыз. Егер бактерия бар болса, қағаз­дың сол тұ­сын қосымша биоситтер ар­қылы орап, өңдейміз. Сосын барып рес­тавра­тор­дың қолына тапсырылады», дейді С.Бота­беков.

Маманның айтуынша, камерадан шық­қан құжаттардың әрбір парағын шаң-тозаңнан тазарту қажет. Олар да арнайы аппарат арқылы жүзеге асады.

Шеттері жетіспейтін, жыртық, көп жағ­дайларда скотч жапсырылған құ­жаттар кездеседі екен. Негізінде қа­ғаз­ды скотчпен жабыстыруға болмайды. Ал­ған кезде қиындық тудырады. Сон­дықтан жапон қағазының көмегіне жүгі­неді. Бұл жұмыс Германияда ж­а­сал­ған құрылғы арқылы орындалады. Екіжақты жапон қағазы көшірме жа­сау­ға таптырмас мүмкіндік.

8,5 граммдық жапон қағазының екін­ші бетінде термореактивті желім бар. Жұқа қағазды ескі құжаттарға қыз­дырып желімдейді. Ол тозығы жет­кен құжатты нығайтып, қорғайды. Құжат ішіндегі мәтін өшіп қалған жағдайда жапон қағазы арқылы қал­пына келтіруге болады. Бірақ бұл әдіс­ті өте сирек кездесетін құжаттарға қол­­да­нуға болмайды. Неге десеңіз, жапон қаға­зын құжаттан сұйықтық арқылы айы­­рып алған кезде әріптерді бүлдіруі мүмкін.

Жалпы, реставрация екі түрге бө­лінеді. Бірі – сулы, бірі – сусыз. Сулы рес­таврацияны сулап отырып, арнайы ұн желімі арқылы ажыратады. Құ­жаттың қалыңдығына байланысты жапон қағазы да сондай болуы шарт. Құжатты төбеден жарық түсірілген үс­тел­ге орналастырып, астынан да жа­рық түсіреді.

Зертханада қосымша бу қарындаш аппараты бар. Кейбір құжаттар бір-біріне нығыз жабысып қалады. Оны тартып ашсақ сиялары бүлінуі мүмкін. Кейін не жазылғанын оқи алмайсың. Сол үшін сулап алуға тура келеді. Одан кейін сырғанау кептіргішіне ор­на­лас­тырады. Бұл жерде әртүрлі су про­цесстерінен шыққан құжаттарды кептіреді.

Екіншісі – құрғақ әдіс. Бұл сиямен жа­зылған құжаттар үшін маңызды. Себебі ылғалды әдіс құжаттардың боя­уын құртады.

Реставрация үстелінің үстінен жарық түседі. Астынан ары-бері жыл­жытуға болады. Лупамен асықпай қарап, әріптерді байланыстырады. Ал қағаздан мүңкіген жағымсыз иісті мо­бильді шаңсорғыш сорып алады. Ма­мандар әртүрлі скальпельдердің кө­мегімен құжаттарды тазартып, жұмыс істейді. Олар түптеу, қағазды түзету жұмыстарына қолданылады.

«Астана қаласы әкімінің қолдауы­мен осы құрылғыларды иелендік. Бұл Қазақстан бойынша біздің мекемеде ғана бар. 1920-1930 жылғы құ­жаттарды қайта жаңғыртып жатырмыз. Құжат­тардағы ақпараттар жойылып кет­пеуі үшін бар күш-жігерімізді салудамыз. Реставрациялауға арнал­ған соңғы үлгідегі аппараттар осын­да орналасқан. Олар маңызды құжат­тардың бұзылуын тежеп, ғұмырын ұзартады», дейді қала­лық архив жұ­мы­сы қызметінің басшысы Ардақ Кайып­­жанова.

Нұр-Сұлтан қаласының мем­ле­кет­­тік архивінің директоры Мей­рам Бек­тембаев реставрация жұ­мыс­­тары­ның жандануына маман­ тап­шылығы ке­дергі келтіріп отыр­ға­нын тілге тиек етті.

«Біздің мақсат – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында көрсетілгендей тарихты қадірлеп, өткенді жаңарту. Сол үшін ескі құжаттарды болашаққа таныстыру үшін барлық әдіс-тәсілді пай­даланып жатырмыз. Олардың сақ­талуын қадағалап, өңі кеткен жер­лерін түзетудеміз. Ғасырдан асқан құ­жаттардың бір де біріне реставра­ция мүлде жасалмаған. Біздегі рес­та­врациялық зертхана еліміздегі ең үздік зертханалардың бірі. Өкінішке қарай, ап­параттың тілін білетін мамандар жетіспейді. Қазір іздестіру үстіндеміз. Бол­май жатса, өзімізде бар мамандарды шетелге оқытуға жібереміз. Қандай жағдай болғанда да қолда бар дүниені игілікке жаратуымыз шарт», дейді М.Бектембаев.

Архив – өткендер аманаты

Естеріңізде болса, Премьер-ми­нистр Асқар Мамин архив саласында маман даярлау мемлекеттік білім беру тап­сырысы аясында жүргізілетінін жеткізген болатын.

«Үкімет заманауи архив қызметін құ­руға ерекше назар аударып отыр. Осы бағыттағы мамандықтың мәрте­бесін кө­теру үшін биылғы қаңтар­дан бастап 2 мыңнан астам архив қызметкерінің ең­бекақысын көтердік. Республикалық ар­хив қызмет­кер­лерінің жалақысы – 50 пайызға, өңір­лік архив қызметкерінің жа­лақысы – 35 пайызға өсті. Бұл мақ­сатқа 2020-2022 жылдардағы респуб­ли­ка­лық бюджеттен 2,8 млрд теңге қарас­­тырылды» деген еді Үкімет басшысы.

Осы қажеттілікті қамтамасыз ету мақ­сатында Білім және ғылым ми­нистр­­­лігі 2020 жылы архив маман­ды­ғына бакалавриат және магис­тра­тура бағдарламасы бойынша 55 грант қарастырды. Бірақ бұл бастама олқы­лықтың орнын толтыруы екі­талай. Себебі германиялық аппараттармен жұ­мыс істеу үшін шетелдік тәжі­рибе мін­детті түрде керек. Ал олай бол­маған жағдайда зертхананың іші бос қала бермек.

Шынында, еліміздегі бір де бір жо­­ғары оқу орны реставрация жұ­мыс­­тарын жүрзіге алатын маман даяр­­ла­майды. Әттеген-айы сол, қала ар­хи­вінде іс білетін бір-екі маман ғана бар. Елімізде ең үлкен реставрация зертханалары Алматыдағы Ұлттық кітапханада және елордада орналасқан Қолжазбалар мен сирек кітаптар ұлттық орталығында ға­на бар. Бірақ оларға да мамандар жетіспейді. Бәрінің жанайқайы бір­дей.

Бүгінде кадр тапшылығы қолбай­лау болып отыр. Қазақстанда жалғыз Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни­верситеті ғана архив мамандарын оқытады дедік. Ал сол саладағы мамандарды астанаға жеткізбестен, Ал­матыдағы архив мекемелері жұмыс­қа бірден шақыртып алады. Ақша төлеп оқытуға ата-аналар құлықсыз. Себебі заман түрленгенде, артта қалған архив саласына кім қызыға қойсын.

Қорыта айтқанда, алдүзік ақын Қадыр Мырза Әлі: «Біздің тарих бұл да бір қалың тарих, оқулығы жұп-жұқа бірақтағы» деп жазғанындай аталар аманатын арқалаған архивтерде аз да болса көптің керегіне жарар рухани дәрумен бары ақиқат. Ол жасампаз ұлттың жаңғыруының кепілдемесі. Оқулығы жұқа тарихтың әрбір беті – жақсылыққа жолбелгі, болашаққа бағдар­шам. Осыны ұмытпайық...