Құнды қазына орталығы

«Ақылына ақы сұрамайтын алтын қазына»

Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы жұмысын төрт бағытта жүргізеді. Біріншісі – Қазақ еліне, тарихы мен мәдениетіне қатысты қолжазбалар мен сирек кітаптарды жинақтау, көздің қарашығындай сақтау болса, екіншісі – қолдағы құнды жазбаларды зерттеп, жарық көрген кезеңдері бойынша жіктеу. Үшіншісі – әбден ескірген, жазулары өше бастаған кітаптарды реставрациядан өткізіп, қайта қалпына келтіру. Төртінші бағыты – құнды дереккөздерді ел игілігіне жарату мақсатында ғалымдарға, басқа да пайдаланушыларға ұсыну.

Ұлттық орталықпен таныстығымыз көрме залынан басталды. Мұнда Қара­хан дәуірінің жазба мұраларынан бас­тап, Алтын Орда және Қазақ хан­ды­ғы кезеңіндегі жазба деректер шоғыр­ланыпты. Соның ішінде араб тіліндегі ортағасырлық әйгілі Шейх Сарахсидің «Әл-Мабсут» кітабын атап өтуге болады.

Қараханидтер дәуірінде дүниеге келген кітапты Сарахси түрмеде отырып жазған екен. Негізі кітап 30 томнан тұрады. Соның бірнешеуі осы орталықта бар. Исламдық құқық ту­ра­лы көптомдық жазба – жас ғалым­дарға таптырмас еңбек. Сондай-ақ Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу бі­лік» дастанын, Махмұд Қашғаридің «Диуани Лұғат ат-түрк» еңбегін, Ахмед Иүгінекидің «Хибат әл-Хакаик» поэтикалық аңызын, Әли Хорезмидің «Қисса Юсуф», Құтбтың «Хұсрау мен Шырын» поэмасын, Хорезмидің «Махабатнамасын», шағатай тілінде жарық көрген «Әлішер Науаидің өлеңдерін», тағы басқа да құнды жазбаларды көрме залынан көруге болады. Бұған қоса, 1757 жылы Абылай ханның Цин императоры Цяньлунға жазған хаты, Қайып ханның Түрік сұлтаны II Ахмедке жазған хатының үзіндісі де рухани қазына ретінде орталық көрмесінде сақталған.

Ұлттық орталық директоры Мәлік Отарбаевтың айтуынша, көрме залында қойылған кітаптардың 60 пайызы араб, парсы және көне түрік тілдерінде жазылған. Олардың ішінде авторы көрсетілмеген кітаптар да бар. «Бұл жазба мұралардың дені – ис­ламдық құқықтар туралы, діни фило­софия мен шығыс мәдениетіне қатысты кітаптар. Кейбір дін өкілдері жазбасының астына «құдай үшін» деп қана қолтаңба қалдырған. Енді бір авторлар, мысалы, Фирдоуси, Низа­ми сияқты шайырлар аты-жөнін бір шумақ өлеңге жасырған. Ғалым-зерт­теушілер оларды зерделеп, жазу сти­ліне, мазмұнына, шығармашылық қол­таңбасына қарап, кім жазғанын анық­таған», дейді М.Отарбаев.

Көрме залында демография зерттеу­шілеріне, басқа да сала мамандарына құнды құжат боларлық деректер баршылық. Бұл жинақтар «1886-1915 жыл­дардағы статистикалық шолулар» бөлімінде топтастырылған. Мұнда осы жылдар аралығындағы Қазақ­стан облыстарының барлық сала бойын­ша көрсеткіштері, жергі­лік­ті тұрғындардың тыныс-тіршілігі, айналысқан шаруашылығы, халқының саны, туу және өлім жағдайы жөнін­дегі мәліметтер нақты сандармен көрсе­тілген. Мысалы, «Обзор Акмолинской области за 1892 г» атты жинақта орыс­тардың Петр мен Павел бекінісінің салынуы, отарлау саясатын күшейту мақсатында жергілікті тұрғындардың арасына орыс шаруаларының қоныс­тануы нақты дәйектермен баяндала­ды. Шамамен осыдан 130 жылдай бұрын жазылған тарихи құжатқа үңіл­­­сек, 1889 жылдың 13 маусымында шық­қан заң Самара мен Саратов губер­ния­ларынан ағылған орыс шаруалары Ақмола облысының солтүстік өңірлеріне көптеп қоныстанғанын, олардың саны жылдың басында 8352 болса, жылдың аяғында 11 740-қа жеткенін айшықтайды.

Ал 1904 жылы шыққан Торғай облысына қатысты статистикалық жинақ­та өңірдің 1865 жылы құрылғаны, Тор­ғай, Ырғыз, Қостанай және Ақтөбе деген төрт уезге бөлінгені айтылады. Кезін­де ең ірі облыстардың бірі болған Торғайда сол заманда 25 этностың өкі­лі тұрса да, халқының 90,63%-ы – қыр­ғыз (қазақ) тілінде сөйлеген екен. Тек 6,71%ы­ – орыс тілінде, ал 0,71%-ы­ – татарша, 0,35%-ы башқұрт тілінде сөй­лепті.

Міне, көрмеде қойылған жинақтарда еліміздің әр өңіріне қатысты осындай қыз­ғылықты мағлұматтарды оқуға болады. Айтпақшы, ұлттық орталықтың элек­тронды оқу залы бар. Осында кез кел­ген адам келіп, өзін қызықтырған кітап­тарға тапсырыс беріп, білімін, ой-таны­мын ұштай алады.

Көрме залында латын графикасын­да жарық көрген, төте жазумен шық­қан әдебиеттер, Ресей империясы тұ­сын­дағы заңдар жинағы және қазақ әде­биетінің жазба мұралары да жәдігер ретінде қойылған.

Мұнда шағын кітаптар топтамасы да бар. Алақанға сыйып кететін кішкентай кітап­­тардың ішінен Жамбыл Жабаев, Ыбы­рай Жақаев, Ғабит Мүсірепов, Расул Ғамзатов сынды тұлғалардың еңбек­­терін көруге болады. Бас-аяғы 100-ден астам қойын кітаптың арасынан қазақ, орыс және ағылшын тіл­дерінде 1983 жылы жарық көрген «Қазақстан мульт­фильмдері», 1976 жылы шыққан «Қазақ­стан фотоальбомы» ерекше көзге түседі.

Кітап та «ауырады», оны арнайы мамандар «емдейді»

Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлт­тық орталығының директоры Мә­лік Отарбаев «Біз кітапқа қызмет етеміз!» дейді. Шынымен солай. Та­лай сырды сар­ғайған парақтарына бү­гіп, қу­ғын-сүргін жылдары ұзақ жыл бойы сан­дықта жатқан, тіпті жер­ге көміл­ген құн­ды кітаптар бұл орта­лық­та сақ­талып қана қоймай, арнайы рес­таврация­дан да өтеді. Көне кітап­тарды «қайта тірілтіп», қалпына кел­тіру жұ­мысымен орталықтың Қал­пына келтіру және консервация бөлі­мі ай­­на­лысады. Бөлім басшысы Сы­рым Бо­табеков бастаған, бас сарапшы Бахша Әшірбекова, реставратор Жан­серік Бейсенқұлов және суретші-рес­тавратор Данагүл Төлегенова сынды мамандардың бірі Ресей мен Түркияда кәсіби біліктілігін арттырып келсе, енді бірі Иран, Оңтүстік Корея елдерінде тағылымдамадан өткен.

Жалпы елімізде кітапты қайта қал­пы­на келтірумен кәсіби деңгейде ай­налысатын екі үлкен орталық бар. Бірі – Алматыда болса, екіншісі – осы елор­да­дағы ұлттық орталық. Біле білген адам­ға кітапты реставрациядан өткізу оңай іс емес. Бұл – үлкен қажырлықты қажет ететін зергерлік жұмыс. Осы іспен шұғылданатын адамдардың ма­мандығы да осы саламен үндес болып келеді. Мысалы, бөлім басшысы Сы­рым Сайлауұлының мамандығы – сән­дік өнер суретшісі. Қош, сонымен, ұлттық орталыққа қалпына келтіруге жіберілген кітаптар бірден «карантинге алынып», зарарсыздандырылады екен. «Қай жерде, қалай сақталғаны бел­гісіз ескі кітаптардың арасында әр­түр­лі көз­ге көрінбейтін микробтар бо­луы мүм­кін. Соның ішінде зеңдер адам­ға тез жұққыш, ол ең алдымен адам­ның тыныс алу жүйелеріне теріс әсер етеді. Сондықтан кітаптарға алды­мен дезинфекция жасап, микробтардан тазартып, «емдеп аламыз», дейді С.Бота­беков. Оның айтуынша, кітап та «ауырады». Оның «ауырғаны» иісі­нен-ақ бі­­лініп тұрады. «Бұрынғы заман­да кі­таптар былғары, картон се­кілді табиғи органикалық заттардан жасалған. Тү­біне желім ретінде ұн пай­дала­ныл­ғандықтан оған құрт-құмырсқа әуес келеді. Әрі кітапты сақтаудың да өзін­дік технологиясы бар. Егер қалып­ты тем­пература мен ылғалдылық сақтал­маса, кітап кеуіп-семіп, көгеріп, «ауырып қалады», дейді маман.

Реставрация бөлімі көне кітаптарды арнайы жастықшаға салып, вакуумдық генератормен сорғызып, шаң-тозаң, құрт-құмырсқадан тазалап алады екен. Со­дан кейін әр бетін бір-бірден ашып, арнайы жұмсақ щеткамен сыпырып шығады. С.Ботабековтің айтуынша, дұрыс сақталмаған кітаптардың ішінде көзге көрінбейтін химиялық-физика­лық процестер жүреді. Оның алдын ал­­маса, кітап тез қартаяды, тіпті қал­пына келмейтіндей жағдайға душар болуы мүмкін. Сондықтан мамандар шаң-тозаңнан тазартылған көне кітап­тарды айналдыра қарап шығып, егер қыш­қыл­дық деңгейі асып кеткенін байқаса, оны қалыпты деңгейге түсіруге тыры­сады. Ол үшін арнайы аппаратқа көмір­қышқыл газы жіберіліп, кальций ги­дро­ксиді мен магний гидроксиді қо­сыл­ған арнайы сүйықтық дайындалады. Бірнеше сағаттан кейін дайын бол­ған сұйықтықты үлкен ыдысқа құ­йып, оған қышқылдығы көбейген кітап­­тар­дың әр парағын салып, жуады. Бұл әдіс «Буфер Барроу» деп аталады. Жуылған парақтар киіздердің ара­сына салынып, кептіріледі. «Қағазға мәтінді түсіру әдісі көп қой. Жазба туындылар литография, баспа тәсілімен басы­луы мүмкін. Тіпті қолмен жазылатын­дары да бар. Соңғысына жуу әдісі кел­мейді, сиясы ағып кетеді. Ондай қол­жаз­баларды арнайы спрей себе отырып, тампондау әдісімен өңдейміз», дейді С.Ботабеков.

Осыдан кейін ең күрделі кезең – кітапты реставрациялау басталады. «Көнерген кітаптарды қалпына кел­тіру үшін жапон қағазы пайдаланылады. Кітаптың түсі қандай, қа­ғаз­ды да сол түске бояймыз. Егер қол­­жазба парағының жартысы жоқ бол­­са, сол қағазбен «өсіріп», толық бет етіп шығарамыз, бірақ жазбаны то­лық­­тырмаймыз, бұл – ғалымдардың жұ­мысы» дейді мамандар. Парағы бүтін­деліп, түгел болған кітап түптеліп, тігі­ліп, мұқабасы салынып жөнелтіледі.

Бір кітапты қайта қалпына келтіруге кейде бірнеше айдай уақыт кетеді екен. Соңғы бір-екі жылда 80-ге жуық кітап рес­таврациядан өткен. Ал кезекте әлі 2 мыңдай кітап тұр. Елімізде реставратор-маман аз. Ұлттық орталықтың осы бөлімінде бар-жоғы төрт адам жұмыс істейді. Олар аз болғанына қарамастан қы­руар іс атқарған. Келешекте осы сала мамандарын кәсіби даярлау ісі қолға алынуы керек. Сонымен қа­тар елімізде шұғыл реставрацияны қа­жет ететін кітаптардың статистикасын жасау қажет. Ел арасында сирек кітап­тар бар ма, жоқ па, ол да белгісіз. «Мысалы, АҚШ-та 20% көне құжат жойылып кетудің алдында тұрса, Ресейде бұл көрсеткіш 40% деңгейінде. Ал Қазақстанда мұндай статистика жүр­­гізілмейді. Сондықтан бұл істі қол­ға алып, құнды жәдігерлерімізді сақтап қа­лу­дың қамын жасауымыз керек», дейді С.Ботабеков.

Көне және сирек кітаптар – құнды қазына. Мұндай асыл туындылар елдің қолында, сандықтың түбінде емес, осындай ұлттық орталыққа, музейге, арнайы мамандардың қолына табысталуы қажет. Егер қолдарыңызда атадан қалған ескі кітаптар, қолжазбалар болса, «атамның көзі еді» деп үйде сақтап қоймай, елордадағы Қолжазбалар және сирек кітаптар орталығына әкеліп бер­гендеріңіз жөн. Өйткені тарихты түген­деу, оны ұрпаққа аманаттау – әр азаматтың парызы. Сондықтан ел игілігіне, ғылым мен ілімнің дамуына әр­қайсысымыз шамамыз келгенше үлес қосқанымыз абзал.

Алда атқарылар шаруа ауқымды

Бабаларымыздан қалған құнды жазба мұраларды көздің қарашығындай сақтау, бүгінгі ұрпақ игілігіне жарату – Қол­жазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының басты міндеті.

Орталық мамандары Аустриядан, Санкт-Петербургтен, Франциядан елі­міз­дің тарихына қатысты құнды кітап­тарды алдыртып отырады. Негізі­нен қай елде, қандай қолжазбалар бар екенін көбіне ғалым-зерттеушілер айтып келеді екен. Әрі қарай орталық кітаптарды алып келудің қамын жасап, жолдарын іздестіреді. Директор Мәлік Отарбаевтың айтуынша, Ресей сияқты көрші елдерден қолжазбаларды алдырту онша қиындық туғызбайды. Есесіне, Батыс елдерінен кітаптар ал­дырту қиынға соғады екен. Олар көшір­месінің өзін сатады. Ал бұған арнайы бюджет қарастырылмаған. Сондықтан орталықтың ендігі үміті – жаңадан құрылып жатқан комитетте. «Қазір Мәдениет және спорт министрлігінде архив және құжаттама комитеті құрылып жатыр. Бірақ біз ар­хивке емес, Мәдениет комитетіне қарағанымыз дұрыс болар еді. Өйткені барлық кітапхана осы комитетке қарайды. Ал біздің орталықтың ауқы­мы кең. Кітап­ханаға жатпасақ та сирек кездесетін кітап­тарды жинақ­таймыз, оларды зерттеп, оқыр­ман­дарға ұсынамыз. Орталықтың кітап­тарын, қолжазбаларын ғалымдар дис­сертациялық жұмыстарына жиі пайдаланады. Демек, ұлттық орталық отан­дық ғылым дамуына өзіндік үлесін қосып жатыр деген сөз. Келешекте қорымызды одан әрі байытып, құнды қолжазбалармен толықтырсақ дейміз. Сирек кездесетін кітаптардың статис­тикасын жүргізу де – маңызды іс. Реставрациямен айналысатын маман­дар қатарын да көбейтуіміз керек. Комитет құрылса, осы мәселелер ше­шімін табар деген ойдамыз», дейді М.Отарбаев.

Құрылғанына көп бола қоймаса да ұлттың жоғын түгендеп келе жатқан орталыққа мемлекеттің қамқорлығы керек-ақ. Реставрациямен кәсіби түрде айналысатын мамандарды даярлау, оларға арналған қазақша оқулықтарды шығару, бар мамандардың әлеуметтік жағдайын түзеу, жалақысын көтеру секілді мәселелер Үкіметтің назарына алынуы тиіс