Төртінші деңгейдегі бюджет: Мүмкіндіктер мен қордаланған мәселелер

Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіктерге жүргізілген орталықсыздандыру бірқатар функцияны жергілікті деңгейге беріп, өңірлерде тиімді шаралардың  қабыл­дануына ықпал етті.

Дербес бюджет енгізу арқылы өзін-өзі басқарудың бюджет көздерінің кеңей­тілуі әкімдіктерге жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге және аза­маттардың шешім қабылдау процесіне қатысуға мүмкіндік берді.

Сонымен қатар ауыл әкімдерінің жер­гілікті проблемаларды шешу бары­сында экономикалық тұрғыдан мей­лінше дербес болуы қарапайым ауыл халқының билікке, реформаларға деген сенімін нығайтады.

Ақпан айының басында өткен Үкімет­тің кеңейтілген отыры­сында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев бұған дейін бюд­жетаралық қаты­настың жаңа жүйесін қалыптастыру тура­лы тапсыр­ма бергенін еске сала отырып, қаржы­ны жергілікті жерде көбірек қал­дыруға баса мән беру керектігін атап өтті.

Осыған орай жергілікті деңгейге көп­теген функциялардың берілуіне бай­­ланысты өңірлерді қаржылық және кадр­лық қамтамасыз етудің маңыз­дылығы арта түсуде.

Бұл – ел халқының 41%-ы тұрып жат­қан ауылдық елді мекендерді дамы­туға, ауыл тұрғындарының жайлы өмір сүру ортасын қалыптастыруға, сон­дай-ақ отандық азық-түлік тауарларын өндіруге айтарлықтай серпін берері анық.

Дегенмен бүгінгі таңда елеулі өз­герістер байқалмайды. Жергілікті мәсе­лелерді шешуде өзін-өзі басқару орган­дарының дербестігін арттыруға қатысты өңірлерде жүргізілген талдау бірқатар кемшіліктің бар екенін көрсетті. Атап айтқанда, бюджеттің шек­теулі болуы­нан өңірлердегі өзекті мәсе­лелерді жүзеге асыруға қол жете бе­р­мейтіні немесе біркелкі көңіл бөлінбейтіні туралы әңгімелер жиі қозғалады.

Зерделеу негізінде, өткен жылдың желтоқсан айында Парламент Сенаты Аграрлық комитетінің мүшелері тарапынан, дербес бюджет проблемаларын шешу жолдары туралы Үкімет басшысына депутаттық сауал жолданды. Комитет өз деңгейінде мәселені ілгерілету жайын күн тәртібіне қойып, жүйелі жұмыстар жүргізуде. Аудан­дық, қалалық және ауылдық билік деңгейлерінің дербестігі мен жауап­­к­ершілігін кеңейту мәселелері жай­лы кезекті отырысқа дайындық шең­берінде «Өңір» депутаттық тобының мүшелері Ақмола облысына іссапары аясындағы кездесулер барысында әр деңгейдегі әкімдердің дербес бюджет мәселелері жөніндегі ұсыныс­тары мен ой-пікірлері тыңдалып, талқыланды.

Жалпы, облыс басшылығы тарапынан оң жұмыстардың жүргізіліп жатқанымен, заңнамалық реттеу мен жетілдіруді талап ететін түйіткілдердің бар екендігі айқындалды.

Еліміздің стратегиялық даму жоспар­ларымен айқындалған әкімшілік реформаны жүзеге асыру шеңберінде бюд­жет­тің төртінші деңгейін тиімді енгізу үшін заңнамалық тұрғыдан зерт­теліп, жүйелі шаралар қабылдауды талап ететін негізгі мәселелерді атап өткім келеді.

Біріншіден, төртінші деңгейдегі бюджеттердің негізгі проблемасы – салық салынатын базаның және соның салдарынан бюджет шығыс­тары­ның тым төмендігі. Сарап­та­ма­­лар көрсеткендей, дербес бюд­жет­тің меншікті кірістері, негізі­нен, шы­ғыстарының 15-20 пайыз мөл­шерінде қалуда, ал басым көпші­лі­гінде 10 пайыздан да төмен. Ауыл әкім­дігінің шығыстарын қаржыландыру, бұрынғыдай, жоғары бюджеттерден берілетін субвенциялар мен нысаналы трансферттер болып отыр.

Бюджет кодексіне сәйкес төртінші дең­гейдегі бюджет шығыстары 19 ба­ғыт бойынша жүзеге асырылуға тиіс болса, ол бүгінде толығымен қам­та­масыз етілмеуде, ал сумен жаб­дық­тау, жолдарды жөндеп, күтіп-ұстау сияқты маңызды бағыттары бюд­жет мүмкіндіктері аясында, негі­зі­нен – қалдық принципі бойын­ша қар­жы­ландырылуда. Бұл – ауыл­дар­дың дамуына қаражаттың мүлдем жетіспейтіндігінің көрсеткіші.

Іске асырылып жатқан «Ауыл – ел бесігі» арнайы жобасы шеңберінде 6 млн-нан аса тұрғыны бар 3,5 мыңнан астам ауылдың инфрақұрылымын жаң­ғырту көзделгенмен, негізгі проблемалар сақталуда.

Үкіметтің депутаттық сауалға берген жауабына сәйкес 2021 жылы төр­тін­ші деңгей бюджетінің өзіндік кірісі 31,9 млрд теңгені құраған. Ол – өте төмен көрсеткіш. Аудандық, қалалық және ауылдық деңгейдегі биліктің дер­бестігі мен жауапкершілігін кеңейту мақсатында былтырғы жылғы мау­­­сымда тиісті заң қабылданып, биыл­ғы жыл­дан бастап бюджеттің төр­тінші деңгейі­не салықтар мен төлем­дердің 4 түрін (бірыңғай жер салығы; жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы; жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер; жер учаскелерін жалдау құқығын сатқаны үшін төлемақы) беру көзделген.

Алайда Қаржы министрлігінің болжамы бойынша бұдан қосымша түсе­тін 13 млрд теңге мөлшеріндегі салы­қ­тар мен түсімдер ауыл округтерінің сұра­ныс­тарын айтарлықтай шеше алмай­тындығы белгілі. Сондықтан да былтыр Мемлекет басшысы бекіткен елімізде жергілікті өзін-өзі басқару­ды дамытудың 2025 жылға дейін­гі Тұжырымдамасын­да көзделгендей – ауылдық бюджет­тер­ге қосымша салықтар мен төлемдер беру өзекті. Бұл ретте дербес бюджетке төлем көзі­нен салық салынатын табыстардан жеке табыс салығын және әлеуметтік салықты беру мәселелерінің қаралып, шешілуі өте маңызды. Тек осындай ауқымды шаралар қабылдау арқылы ғана дербес бюджеттің өзін-өзі қам­тамасыз ету үлесін 2025 жылға қарай, көзделген 35%-ға дейін ұлғайту мүм­кін­діктеріне қол жеткізуге болады деп пайымдаймын. Сондықтан да жауапты министрліктер тарапынан салық түсімдерін өсірудің тиімді тетіктері қарастырылуы қажет.

Екіншіден, бүгінде, шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режімі – бірыңғай жер салығын төлеу негізінде бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртібін қолдануда. Жалпы, ауыл шаруашылығында қолданыстағы салық салу режімі кәсіпкерлер үшін қолайлы жағдай қалыптастырып отыр деуге болады. Сонымен қатар дербес бюджетті молықтыру тұрғысында, өңірлерден оны жетілдіру туралы ұсыныстар да айтылуда. Мысалы, сараптама жүргізілген аудандардың бірінде 900 мың гектар жер бекітіліп, берілген 550 шаруа қожалығында 100 мың шартты мал басы тіркелген. Алайда салық заңнамасына сәйкес олардың аудандық бюджетіне бірың­ғай жер салығының түсімдері 5 млн теңге көлемінде ғана. Сондық­тан да бірыңғай жер салығын есептеу әдіс­темесін қайта қарау, салық көле­мін жер учаскелеріне, мал басына және шаруа қожалықтарының табысына байланысты белгілеу, олардың тиісті округ бюджетіне түсу қажеттігі туралы ұсыныстар жан-жақты зерделенуі керек. Яғни жергілікті бюджет қорын қолдау шаралары жетіл­діріліп, шаруа қожалықтарының салық мәселесі терең зерттеліп, тиісті заңнамалық реттеу мәселелері жүйелі шешім қабылдауды қажет етеді.

Үшіншіден, төртінші деңгейдегі бюджеттердің кірісін молықтырудың басты резервтерінің бірі – жер қойнауын пайдаланушы кәсіпорындардың мүлік, жер салықтарынан басқа әлеуметтік және табыс салықтарының бір бөлігін, аудан бюджеті арқылы аудандық маңы­зы бар қала, кент және ауылдық округ­тердің бюджетін нығайтуға бағыт­тау. Бұл шара Салық кодексіне тиіс­ті өзгеріс енгізу арқылы жүзеге асы­ры­луы керек. Осы орайда қолдағы дерек­тер мен тал­дауларға сүйенсек, көп­теген аудандар бюджеттеріне қо­сым­ша жүздеген миллион теңге салық түсу мүмкіндігі бар.

Сондай-ақ минералды ресурс­тарды игеру барысында кен орын­дары­ның маңында орналасқан ауыл­дар мен кенттердің онсыз да әлсіз инфрақұрылымының істен шығуы, қоршаған орта мен халықтың денсау­лығына теріс әсерлері – назар аударатын әлеуметтік сипаттағы түйті­кіл­ді жайлар. Бұл мәселелер – депу­тат­тардың халықпен кездесулері барысында жиі және өткір көтерілетін өзекті проблемалардың қатарында.

Төртіншіден, дербес бюджеттің шеші­мін таппай келе жатқан пробле­маларының бірі – жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын салық мөлшерлемелерін заңнамалық реттеу. Әсіресе мүлікке салынатын салықты есептеу үшін базаны (бағалау құнын) нақты айқындау керек.

Жалпы, тұрғын үйлер мен құры­лыстарды бағалаудың икемді жүйесі қажет, бұл ретте жергілікті атқарушы органдар мен уәкілетті органдар тарапынан оны шешудің ойластырылған, оңтайлы жолдары ұсынылуға тиіс.

Тағы бір шешімін таппай келе жатқан мәселе – коммуналдық меншік объек­тілерін паспорттау жағдайы. Бүгін­де есепте жоқ объектілер, оның ішінде иесіз активтер әр өңірде аз емес. Осыған байланысты, жергілікті атқарушы органдар тарапынан өзін-өзі басқарудың мүліктік кешенін кеңейту мақсатында, оларға түгендеу жүргізу, құжаттау, тіркеу мен есепке қою кезек күттірмейтін міндет болып саналады. Сондай-ақ бұл шараларды қаржыландыру мәселесі реттеліп, нақты айқындалуға тиіс.

Бесіншіден, бүгінде штат саны орта есеппен 5-тен 10 бірлікке дейін құрайтын ауыл әкімдері аппарат­тарының кадрлық құрамының сапасы жаңа жағдайларға сәйкес жетіл­діруді талап етеді. Дербес бюд­жет­тің тиімді жұмысы үшін оны қа­лып­тастыру мен игеру, салық базасын зерттеп, оның мүмкіндіктерін ай­қындау, бір сөзбен айтқанда, ішкі резервтерді халық игілігіне бағыттау – жергілікті атқарушы органдардағы мамандардың біліктілік деңгейіне байланысты. Әкім­дерден бастап, есепші маман­дарға дейін, бюджет қаражатын тиім­ді жұмсаумен бірге, оны ұдайы толықтыру бойынша сауат­ты жұмыс жүргізуге тиіс. Қазіргі таң­да бұл саладағы кадрлармен мақтана алмай­тынымыз белгілі.

Есеп комитетінің бағалау қоры­тын­дысында ауылдағы білікті маман­дардың тапшылығымен қоса, бюджетті сапалы атқаруға кедергі келтіре­тін басқа да жүйелік проблемалар көрсетілген. Осының салдарынан жыл сайын көлемді қаражаттар игерілмей қалады немесе мақсатқа сай пайдаланылмайды. Мұн­дай кемшіліктердің алдын алу үшін, ең әуелі жергілікті әкімдер қажетті білім-дағдыларды меңгеріп, істің мән-жа­йын терең түсінуге тиіс. Осыған орай тіке­лей сайлау арқылы тағайындалған әкім­дердің арасында түрлі салалардың өкіл­дері болғандықтан, олардың білікті­лігін арттыру мақсатында арнайы тереңде­тілген оқыту бағдарламасын әзірлеп, жүзеге асырудың маңыздылығы зор.

Сонымен қатар кейінгі уақытта қабылданып жатқан ынталандыру шаралары, еңбекақының өсуі ауылдық жерде кадр құрамының тұрақтылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етері сөзсіз.

Заңнамалық базаны жетілдіру арқылы өңірлер бюджетінің көлемін ұл­ғай­туға мүмкіндік жасау, қаржылық дер­бес­тігін  арттыру, тиісті лауазымды тұл­ға­лардың жауапкершілігін күшейту – жергілікті деңгейлердегі әлеуметтік-экономикалық дамудың кепілі.

Ортақ мақсат жолындағы мемле­кет­тік органдардың үйлесімді қызметі, тиімді жұмыстары түпкілікті нәтижеге қол жеткізетіні сөзсіз.

Дүйсенғазы МУСИН,

Сенат депутаты