• RUB:
    5.11
  • USD:
    523.86
  • EUR:
    544.34
Басты сайтқа өту
Сұхбат 02 Маусым, 2022

Қазақ геральдикасының тарихы тереңде жатыр

734 рет
көрсетілді

Тәуелсіз жеке ел болудың бір сипаты – оның рәміздері. Осы орайда ұлттық геральдикамыздың тұғыры – мемлекеттік рәміздерді қолданудың құқықтың нормативін сақтау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 31 наурыздағы №195 қаулысымен Мәдениет және спорт министрлігі Архив істері және құжаттаманы басқару комитетіне қарасты Геральдикалық зерттеулер орталығы құрылған болатын. Іске кіріскеніне бір жылдың жүзі болған аталған орталық қандай келелі істер атқарды және алдағы жоспары қандай? Бұл сұрақтарға жауап алу үшін біз Геральдикалық зерттеулер орталығының басшысы Асылбек Байжұмамен әңгімелескен едік.

– Асылбек Байжұмаұлы өзіңіз басқарып отырған Геральдикалық зерт­теулер орталығының құқықтық мәртебесі мен қызметтік міндеті жайлы айтып берсеңіз?

 – Заман талабына сай жаңадан құ­рыл­ған орталық 2007 жылы 4 мау­сымда қабылданған «Мемлекеттік рәміз­де­р­і туралы» заң және 2011 жылы 15 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Рес­публикасы Үкіметінің құрылымына кіре­тін кейбір мемлекеттік органдардың ведом­стволық наградалары туралы» қау­лы­сын негізге алып мемлекетке қызмет көрсетеді.

Осы орайда мекемеге – ең әуелі, қазақ геральдикасының арғы-бергі тарихын зерттеу; мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді насихат­тау және оларды қолданудың нор­ма­тив­тік-құқықтық жүйесін бақылау; ведомст­во­лық және оларға теңестірілген өзге де наградалардың геральдикалық сипаттамасын жетілдіру; заңды және жеке тұлға­лардың мемлекеттік рәміздерге құ­қық­тық актілер аясында құрметпен қарауын қам­тамасыз ету сияқты міндеттері жүк­тел­ген.

Оның сыртында, жергілікті атқарушы органдарға мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді қолдану және насихаттау жөнінде консультациялық һәм әдістемелік көмек көрсету – орталық жұмысының басты бағыты. Өйткені қазіргі таңда, қоғамдық ұйымдарды қос­пағанда, мемлекеттік органдарға тән ведомстволық наградалардың жалпы саны 200-ге жетіпті. Сол себепті орталыққа мемлекеттік маңызға ие ве­дом­с­тволық наградалардың геральди­ка­лық сипаттамасын жетілдіру жөнінде ұсы­ныстар әзірлеу функцияларын жү­зе­ге асыру міндеті жүктеліп отыр. Өйткені кейбір салалық мекемелер өз қызметкерлерін ынталандырып, мәрте­бе­сін көтереміз деген желеумен жөнді-жөнсіз ведомстволық наградалар да­йындап, қателік жібергендіктен, заң­мен көзделген ведомстволық награ­да­лардың сипатына қойылатын бірыңғай талаптарды әзірлеу дәл қазір күн тәртібінде тұр.

 – Жоғарыда атап өткен талаптарды орындаудың құқықтық һәм әкім­ші­лік тетігі туралы айтып берсеңіз?

 – Орталық өзіне жүктектелген міндеттерді тыңғылықты атқару үшін әкімшілік және ғылыми-сараптамалық тетіктерін жетілдіру қажет деген ойдамыз. Бұл ретте еліміздегі маңдайалды мамандармен тығыз байланыс орнатып, архив, музей қызметі, кітапхана ісінің көмегіне жүгінгенді жөн көріп отырмыз. Сонымен қатар мемлекеттік рәміздерді және геральдикалық белгілерді қолдану бо­йынша халықаралық тәжірибе зерде­лен­бекші.

 Өйткені қазіргі уақыт – жаңа технологиялар мен ақпараттық тасқын ға­сыры. Бүгінгі таңда тұрмысымызға сырттан дендеп ене бастаған неологизм сипатты жат элементтер жетерлік. Бұл құбылыстар ұлттық геральдикамыздың рухани-тарихи және этнокескіндемелік сипатына әсер етуде. Оның сыртында қазақ геральдикасының термин мәсе­лелері, геральдика сөздігін әзірлеу жұ­мысы тұр.

 – Оқырмандарымызға түсінікті болу үшін жалпы геральдика ғылымы жайында қысқаша мағлұмат берсеңіз?

– Геральдика дегеніміз – қазақша айт­қанда таңбатану ілімі. Бұл өнер адам баласы жаратылғаннан бері бар. Ай­та­лық Ұлы даланың сәніне айнал­ған жартас таңбалары (петроглиф) мен жазбаларын (иероглиф) ежелгі далалықтар геральдикасының бастауы деуге болады. Ал еуропалықтар болса, әр кездері өмір сүрген жеке тұлға, әулет, қауымдастыққа тән қабылданған айырым таңба-белгіні «геральдика» деп атап жүр. Ал нақты ғылыми тұжы­рым­да­масына тоқталар болсақ, геральдика – мемлекеттің, мекеменің, рудың, әулеттің, жеке тұлғаның және т.б. ерек­­шелік таңбасы ретіндегі гербтерді зерт­тей­тін тарих ғылымының бір саласы. Бұған символдық бейнелер мен эмблемаларды жатқызуға болады. Сон­дай-ақ бұл сала – ономастика, генео­логия, нумизматика, палеография, cфра­гис­ти­ка сияқты пәндермен де тығыз байланысты. Теориялық геральдика деген бар. Бұл гербті бейнелену және оны жасаудың тәсілдері мен ережелерінің жиынтығы. Оларды білмей герб жасау, ерекшеліктерін айқындау және құрамын анықтау күрделі мәселеге айналады.

– Ал ұлттық қазақ геральдикасы жө­нінде не айтасыз?

– Біздің ұлттық қазақ геральди­ка­мыз­дың рухани-әлеуметтік ауқымы өте кең әрі тарихы терең. Басқаны былай қойғанда, соңғы жылдары қазақ жерінен табылып жатқан археологиялық атрефактілер, ерте ғасырларда мемле­кет­тік басқарудың өзегі болған гераль­ди­ка­лық белгілер: кірке (пайзы), ту, жалау, хандардың мөрі, картаграфия, хат-хабар, т.б. жәдігерлер қазақ геральдикасының дәлелі. Үлкен ғалым Әлкей Марғұлан, кірке-пайзылар сонау ғұн дәуірінен бас­тау алады, деп тұжырым жасапты. Одан кейін қазақ геральдикасының бір сипатына жататын мөр-таңба, сфрагистикалар. Мұны көне түркі мәтіндерінде «тамға, тамғачы» деп атаған екен.

Қазақ геральдикасы уақыттық тұр­ғы­дан – сақ-ғұн дәуірі, көк түркілер кезеңіне жіктей отырып, аралық мемлекеттер: үйсін, қарлық, қаңлы, қыпшақ, хазар, кимек, сармат дәуірлері, оған жалғас Ұлық ұлыс – Алтын Орда, Қа­зақ хандығы, ресейлік отаршылық, ке­ңестік кезең, Тәуелсіз Қазақстанға дейінгі уақытты қамтыса, өнер туындысы ретінде, оның этнографиялық маңызын, тарихи құндылығын, жасалу стилін, қоғамды тұтастандырушы күш ретіндегі әскери-жауынгерлік қуатын, қарапайым тұрмыстық ерекшеліктерін жеке-жеке айқындап алған жөн. Ол үшін: қазақ геральдикасын ұлттық таным тұрғысынан сараптай алатын ғы­лы­ми-сарапшылар; ежелгі мұралар (петроглиф, иероглиф, жартас жазу­ла­ры, т.б.); қазақ фольклорындағы жауынгерлік жыр-мәтіндер сияқты деректерге жүгінген жөн.

– Жоғарыда атап айтқан құқық­тық-қызметтік міндеттерді атқару үшін тез арада шешімін табуға тиіс қан­дай мәселелер бар және алдағы жос­парларыңыз қандай?

– Ашығын айтқанда, бізде гераль­ди­ка туралы заң бар да, идеоло­гия жоқ. Оның сыртында, геральдист маман тапшы. Алдағы уақытта Л.Н.Гумилев атын­дағы Еуразия ұлттық универ­си­те­ті­мен бірлесіп геральдист мамандар даяр­лау ісін қолға алсақ деген жос­пар бар. Сонымен қатар қазақ гераль­дикасының тарихын, этнография­сын насихаттау және қолданыстағы мем­ле­кет­тік рәміздер мен белгілерді таныту мақсатында «Қазақ геральдикасы» атты ғылыми-танымдық журнал шығаруды қолға алмақпыз.

Алдағы күндері мемлекеттік рәміздер бойынша өңірлердің ішкі саясат бас­қар­маларына, мемлекеттік стандарттау және метрология комитеттеріне, сертификаттау мен стандарттау институттарымен бірлесіп жұмыс жүргізу ісін жандандыратын боламыз. Осы мақ­сат тұрғысында Елтаңба авторы Жандарбек Мәлібековпен бірлесіп елорда шеңберінде бірнеше іс-шара өткіздік.

Дәл қазір кәсіби мамандардың көме­гімен көптомдық «Қазақ геральдикасы» атты еңбектің алғашқы томы жа­салу үстінде. Бұл туынды 4 маусым – Мемлекеттік рәміздер күні мере­ке­­сі қарсаңында жарық көрді. Со­ны­­мен қатар орталық қасынан ғы­лыми-са­рап­тамалық кеңес құру ісі күн тәр­­ті­бінде тұр. Мемлекеттік рәміз­дер­ді на­­сихаттау және оны пайдалану мен қол­­данудың ережелерін түсін­ді­ру мақ­са­тында өңірлерге экспедиция ұйым­дастыру, семинарлар өткізу жұ­мыс­тары атқа­рылады.

Сондай-ақ алдағы жылы орталық жа­нынан қазақ геральдикасының экс­по­зициялық көрме залын ашумен қатар, осы шараға орайластырып гераль­дис­тер­дің халықаралық конференциясын өткізу, тіпті болашақта геральдистердің еуразиялық одағын құру қатарлы үлкен істерге мұрындық болсақ дейміз.

 

Әңгімелескен

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»