Өлімнен қашқан Қорқыт зары, Желмаясына мініп жерұйық іздеген Асан қайғы болмысының мәні біз ойлағандай болмауы мүмкін. Әрине, талғамға талас бар. Адам жалғыздығына бойлап, өлім сырына үңілгенде ғана өмір бөлшектерін шынайы тани түспек. Алып бұлтқа барар саты болса, ол тек жалғыздық атты баспалдақтардан құралған.
Толстойдың өмірден озған тұсын Ромен Роллан «Толстой деген соғыс тоқтады» деп суреттейді. Шынында, оның өмірі ішкі майдан шебінде өтті. Бәсеңдеу, қайта жану, басқа болып ұйықтап, өзге болып ояну, сараптау, таразылау, күйіну, өкініш пен жаңаруға талпынған жігер, ар-ұят сотына қақталу...
«Иван Ильичтің өлімі» повесі 1986 жылы жарық көрді. Бұдан екі жыл бұрын ғана атақты «Арылу» шығармасы оқырманға жол тартқан болатын. Сірә, бұл шақ жазушының жан сала өмір ақиқатын ұғынуға ұмтылған мезеті. Тіпті өлі тілді санада жаңғыртуға күш салған талапшыл жігерімен өзді-өзін қойша жұмсап, жаны жер бетілік кеңістіктен алыстаған тұсы.
«Иван Ильичтің өлімін» үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Алғашқысы, ауруға шалдығуға дейінгі қалыпты өмір, екінші, аурумен бетпе-бетпе келген кезі, үшінші, өлімге бойсұнып, өмір сыры мен өз ішіне құлаған уақыт.
Алғашқы кезеңдегі Иван Ильичтің қарақұрым көпшілік адамдардан айырмасы жоқ. Заңгерлік оқу, оқудың бірінші жылында шынайы достық, пәк арман, тәтті қиялдар, губернатордың қызметінде жүрген күндер, қызға деген ізгі махаббат, үйлену, отбасылық қарбалас өмір, жақсы үйге, жақсы қызметке талпыну... Кейіпкердің физикалық өмірін сап тыйып, рухани өмірге үңілуге себеп болған уақыт күрделі аурумен бетпе-бет келген кезі. Мұнан соң кейіпкер жалған тірліктен баз кешіп, ойсыз өткен күндерін санамен сарылып шола бастайды. Көзге көрініп, көңілге сезілмеген тұңғиық мағыналарға құлаш ұрады.
«Неғұрлым өмірі мәнсіз болған сайын ажалы да жақындай түсіпті. Мол ақша, жаңа лауазым, сұлу әйел үнемі өзін биікте жүргендей көрсететін. Ал енді қараса, өмірі аяғының астынан зуылдап өте шығыпты. Енді иттей боп қиналып өлейін деп жатыр... Сонда қалай? Қалайша босқа өмір сүргенмін? Өмірімнің мәнсіз, сұмпайы болуы мүмкін емес. Егер мәнсіз ғұмыр кешсем, онда неге өлейін деп жатырмын? Неге азапты өлім? Нені дұрыс жасамадым? Қай жерден қате кетті? Қалайша мені қара басты? Ильич өмірінен ауыз толтырып айта қоятын мағына таппай, қатты қорқып кетті».
Шарасыздық қарақұрдымына түскен Иван Ильич арпалысқан жан дүниесінің түбінен бір сәтте жылт еткен жарық көреді. Ол – өзгелер үшін өмір сүруге ұмтылу. Жақсылық етуге мұршасы болмаса да, маңындағыларға ауырлық салмау. Ойлап қараса, оны шын аяп, қамқор боларлық кісі жоқтың қасы. Жанашыр болғансығанымен, бітпейтін шаруаларымен безініп, ерін ұшымен хал сұрағансып елеуреген әйелі, күнделікті тірліктен аз ғана босағанда қасында болған туыстар, бәрі де кейіпкердің рухын қанағаттандыра алмайды. Тек кіші ұлының пәк мейіріммен қолынан сүйген сәтінде түнекке ұласқан кеудесінен тағы бір болмашы сәуле қараңдайды.
«Басында ауруы солқылдағанда Ильичтің жанын көзіне көрсететін. Қазір Ильич үшін тән ауруынан гөрі жан ауруы, ар-ожданның дерті қатты батты. «...Мүмкін дұрыс өмір сүрмеген шығармын» деген ой келді. «Бірақ жұрт сияқты өмір сүрдім ғой» деді екінші бір ойы. Жан дүниесі осылай арпалысып жатты. Енді маған не керек? Өмір сүру ме? Қай өмірді? Бұрынғыша мәнсіз өмірді жалғастыруды ма? Сот болып адамның тағдырын шешу үшін бе?».
Ақыры Ильичтің рухына бұрын сезінбеген, ақиқатқа малынған өкініш пен аяныш сезімі ұялайды. Өзі бағаламаған, ренжіткен құрбы-құрдастарын, туыс-туғандарын ойлап, өкінген сәтте жан дүниесі жаңбырмен жуған жемістей жаңарып, жеңілдік сезінеді. Бойын қинаған дерт те ұмытылып, өлім қорқынышы біржола бәсеңдейді. Ол қате істеріне өкінген, басқаларды аяп, жаны ашығанда ғана дұрыс өмір сүргендей күйді бастан кешіреді. Арылу деген, Құдай алдында ағару деген кінәңді мойындап, жүректі босату болар, сірә. Мүмкін, қайта туу, қайта ояну дегеніміз де біз ойлаған физикалық қалып емес, жан дүниенің атқарымдары секілді.
Толстой Иван Иличьтің өмірі арқылы тән өмірімен шектелген пенделерді келемеждейді. Нағыз өмір өзіңді тануға ұмтылған сәттен басталатынын меңзейді, ақиқат пен жалғанның аражігін ажыратады. Расында, «тән өмірі адамға зарар тарттырады». Себебі, Руми айтқандай, «тән қызғаныш ұясы». Ал адамның басты міндеттерінің бірегейі – жанды қорғау. Дантенің «Құдіретті комедиясында» жанның сәулелі биікке өрлеуіне кедергі келтіретін үш жыртқыш бар. Олар: сілеусін, арыстан және қаншық қасқыр. Данте сілеусін арқылы нәпсіқұмарлық, арыстан арқылы менмендік, қаншық қасқыр арқылы ашкөздікті әшкерелейді. Яғни біз жанымызды қорғауға селқос қараған күні, онда қауіпті «жыртқыштар» мекен етуі мүмкін. Ішкі «жыртқыштар» азабы дене жарақатынан әлдеқайда ауыр, күрделі.
Мәнсіз өмір – мағынасыздық шеңбері. Мәнге ұмытылуды доғарған жанды өлім ызғары оңай-ақ жаралайды. Ильичті де ажалға алып соққан мәнсіздік құбыры еді.