Шартарапқа шырқаған...

Өз уақыты­мен қоса бірнеше буынды тәрбие­леп, кейін үлкен сахналық қо­йы­лымға айналып, бір өзі бір­не­ше туындыға ұласып кеткен шоқ­тығы биік әндердің бірі Шәм­ші Қалдаяқовтың «Сы­ған сере­надасы» екені белгілі. Сөзін Қадыр Мырза Әлі жазған бұл ән туралы түсірілген бір­неше хабар және ақын Исраил Са­парбайдың музыкалық драмасы да айтар­лықтай әсерлі.

Біз бұл әннің туу тарихын да, шығу мәнісін де айтып әуре болмаймыз. Бізге дейін талай хабар түсіріліп, айтылып қойған. Тіпті ән негізінде қойылған музыкалық драмасының өзі неге тұрады? Бәрін айт та бірін айт, осы туындыны тыңдағанда жанымыздың бір жарып қалатыны, жадырап салатыны ғой! Қазақ даласындағы тұң­ғыш серенада десек, қате болар еді, әрине. Сал-серілер шыр­қап кеткен серенада аз ба біз­де? Мұнда біз сығаннан да, сере­нададан да бұрын қазақ жүре­гінің еркіндігін айтқымыз ке­леді. Еркін, азат жүректің лүпі­лі көңіл кеңістігін шалқытып жібергенде... Немесе керісінше, көңіл жүректі толқытып шырқап салғанда... Осындай кереметті әкелген өмірге...

Ғажабы, ән мәнісін, автордың жан толқынысын, әуен ырғағын терең түйсінген ақын соның бә­рін сөзбен көркем бейнелеген. «Ту­лаған қаны бар, тұлпар да та­былар, үміт болса; Күн туса ба­сыңа, мойыма, жасыма, жігіт бол­саң!» Бұл – қазақ жанының ер­кіндігі. «Күй шығарып, ән салып, көкпар тартып, қыз қуып» өс­кен елдің баласының сөзі. Шәм­ші мен Қадырға дейін айтыл­ған сөз: «Жасынан жүйрік мі­ніп өс­кен бұла, жау жүрек, ер көңілді жі­гіт­тері» (Сәкен) деп. Бұл әуен мен сөз бір елдің, бір ұлттың ға­на емес, адамзат жанының азат­ты­ғы мен бостандығын жырлап тұр. Тыңдаған өз алдына, оқып көріңіз:

«Толқысын шартарап,

тасышы, тебіренші,

О, гитара!

Ей, жан серігім,

Төгілсін күй тарап!

Жаның тарықпасын,

Ән қалықтасын!

Қайран басың,

                   ғаріп басың,

Көзіңді жұмбай

қамықпасын».

Ғажайып әуенге туған осынау сөзді Тоқтар Серіктің орындауында қанша мәрте тыңдап өстік. Мұнда ұлттың болмысы мен махаббатын әйгілейтін құді­рет әуенде ғана емес, сөзіне де тасқа қашалғандай таңбалан­ғаны байқалады. Шәмшіге, ке­лер ғасырлардың құрдасы Шәм­шіге Құдай сыған қызын тек­ке кездестірмепті. Өзіңді сүй, өзгені сүй – бәрі бір, ең бас­ты­сы, Абайша айтқанда, «адам­ды сүйе алуында». Сонда ғана азат­тыққа ие бола алатын сияқ­ты жан баласы. Ең аяулы нәр­се – адам рухының азаттығы еке­нін түсінген соң «жаның тарық­пасын» дейді. Бұл жерде Шәм­ші мен Қадырдың ой-сезімі адамзатпен диалогке түсіп кеткендей әсер қалдырады. Пенде баласының сезімін тербеп келе жатқан гитараны жан серігім дейтіні де сондықтан шығар.

Туындының бар жұлын-­жү­йе­сі осы қайырмасына тоғыс­қан. Бұл енді айта салғанға ғана оңай сөз, шедевр деп! Талдап, мүше­леп, жіліктеп жеткізетін дүние ғой оқырманға. Шет жа­ғасын ғана біз осылай түйсініп жат­қанға ұқсаймыз.

Саз бен сөздің жымы бөлек бол­ғанымен, негізі мен барар жері бір. Себебі сазгер осы әнді эстрада жанрына өңдеп, тігісін жатқызған Ұлықпан Жолдасов ән қайырмасының шумақтары­нан ұзақ екенін айтады. Әдетте, көп­теген әннің шумақтарынан қайыр­масы қысқалау немесе бір­дей болушы еді ғой. «Сыған сере­на­дасында» олай емес. Бір бас­талған қайырма үзіле жаздап, енді аяқталды дегенде, та­ғы жалғаса беріп, қайыра көтері­ліп барып тиянақталғанда, шумақ­та­ры­нан әлдеқайда ұзап кетеді екен.

P.S. Олай болса, «жаның та­рықпасын...»