Тарихтың ащы сабағы

Жалпы «Ақтабан шұбырынды» қасі­реті орта мектептегі «Қазақстан тарихы» пәнінің бағдарламасына енгізіліп, академиялық басылымдарда біршама тәуір баяндалған. Дегенмен тарих ғылы­мы бір орында тұрған жоқ, ол үнемі тео­рия­лық, методологиялық, фактология­лық тұрғы­да даму үстінде. Соған байланыс­ты біз соңғы жылдарда тарих ғылымын­да­ қол жеткізген материалдарға сүйе­ніп, «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұ­­лама» қасіретіне қатысты ой-пікірі­міз бен тұжырымымызды оқырман наза­ры­­на ұсынғанды жөн көрдік.

Алдымен, «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атауының шығуы мен ғылыми айналымға енгізілуі туралы айта кетсек.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы, әсіресе, 1905-1907 жылдардағы бі­рінші орыс төңкерісі қазақ зиялы қауы­мына қатты әсер етіп, олардың ұлттық мүдде жолында бірігуіне, ұлт мүддесі үшін қызмет етуге, ұлт мүддесі үшін кү­ресуге әкелді. Ресейдің жоғары оқу орын­дарында әр түрлі мамандық иелен­ген қазақ азаматтары Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы маңына топтаса бастайды. Алаш идеясымен қару­ланып, ұлттық мүддені көздеген зиялы қауым өкілдері бүкіл халықтың санасын оятып, ортағасырлық артта қалушылық­тан арылу жолының бірі ретінде халық­тың тарихын жазудан бастайды. Соның нәти­жесінде XX ғасыр басында қазақ халқының тарихына арналған бірнеше кітап жарық көреді. Солардың бірі – Шәкәрім Құдайбердіұлының 1911 жылы Орынборда шыққан «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» атты кітабы.

Шәкәрім қажының бұл кітабының отандық тарихнамада алатын орны ерекше. Болашақта тарихшы мамандар осы еңбекті жеке зерттеу тақырыбы ететініне сенім мол. Автор қазақ тарихын ежелгі заманнан XIX ғасырдың екінші жартысына дейін баяндап береді. Біз сөз етіп отырған мәселе жөнінде ол былай деп жазады: «...1690 жылдардың шамасында әз Тәуке өліп, орнына баласы Болат хан болды. Ол келгенде қазақтың бұрынғы орнын қалмақ иеленіп қалған екен. Сол тақырыпты жанжал-төбелес болып, ақырында 1723 жылы қазақ, қалмақ болып жиылып соғысқанда, қалмақтың бастығы Цеван Рабдан қазақтың көбін қырып, қалғанын қуып жіберген. Сонда қазақтар аш-жалаңаш, жаяу шұбап бір көлдің басына келіп, көлді айнала сұлап жатыпты. Сонда бір ақсақал кісі айтыпты: балалар, адам бастан кешкен жақсылықты қандай ұмытпаса, жаманшылық көрге­нін де сондай ұмытпау керек, біздің бұл көрген бейнетіміздің аты «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама болсын» дейді, мағынасы «табанымыз ағарғанша жаяу жүріп, көлді айналып жатқан күн» дегені және сол жолда айтылған қазақтың ескі өлеңі мынау», – деп, «Қаратаудың басынан көш келеді» деген жолмен бас­талатын қайғылы «Елім-ай» әнінің 12 жолын келтіреді (Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Ал­маты: Қазақстан; Сана. 1991. 25-26 б.).

Шәкәрім қажының бұл тарихи еңбе­гінің Рашид ад-диннің, Әбілғазы баһадүр ханның еңбектеріндегі, басқа да араб, парсы, шағатай тілдеріндегі ортағасырлық дерек мәліметтеріне, XIX ғасырдағы тарихшылар В.В.Радлов, Н.А.Аристов, Нә­жиб Ғасымбектің еңбектеріндегі ма­те­­риалдарға, автордың ел арасынан жинас­тыр­ған халықтың ауыз әдебиеті материал­дарына негізделіп жазылғанын байқауға болады. Бұл жағдай еңбектің ғылыми жағынан құндылығын арттырады. Міне, осы еңбекте алғаш рет XVIII ғасыр басындағы қазақ халқының басынан өткерген ауыр жағдайы «Ақтабан шұбырынды» оқиғалары ретінде баяндалады. Шәкәрім қажыға дейін қазақ тарихы туралы еңбектер жазған авторларда, оның ішінде XVII-XVIII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қатынастары туралы ой-пікір білдірген А.И.Левшин, Ш.Уәлиханов, В.В.Бартольд, тағы басқа авторларда «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атаулары ұшыраспайды. Бұл атауды алғаш қолданған – Шәкәрім Құдайбердіұлы.

Бұл атаудың ғылыми айналымға енгі­зіліп, кең көлемде ғылыми ортаға танымал болуы тағы бір Алаш ардақтысының есімімен байланысты. Ол Алаш ардақтысы – Мұхамеджан Тынышпаев.

Егерде Ш.Құдайбердіұлы бұл атауды өз еңбегінде жалпы мәтін арасында атап қана өтсе, М.Тынышпаев өзінің 1927 жылы жарық көрген ғылыми мақаласының атау­ын «Ак-табан – шубырынды» (Великие бедствия и великие победы казаков) деп атап, оны академик В.В.Бартольдтың құр­метіне достары мен шәкірттерінің ар­нап шығарған жинағында жариялай­ды (Ты­нышпаев М. В.В.Бартольду Тур­кес­­танские друзья, ученики и почитате­ли. Ташкент, 1927. – XII. 57-68 стр.). Ке­ңес­­­тік кезеңде идеологиялық тұрғыда алаш қайраткерінің есімін атауға тыйым са­лы­н­ғандықтан Алаш ардақтысының еңбек­те­рін де пайдалануға тыйым са­лын­ғаны бар­шаға аян. Тәуелсіздік жылдары ғана олар­дың мұралары халқымен қауыша бастады, жаңа буын зерттеушілері оның еңбекте­рін толық пайдалануға мүмкіндік алды.

Жинақтың алғысөзінде оны шыға­ру­шылар есімі әлемге әйгілі академик В.В.Бартольдтың тарих ғылымы бойын­ша докторлық диссертация қорғауы­ның 25 жылдығына арнап 1925 жылдың күзінде еңбек жазуды жоспарлағанын айтады. Мақала жазушылар қатарына М.Тынышпаев, Х.Досмұхамедұлы секілді авторлар енгізіледі. М.Тынышпаевтың мақаласы «Тарих» атты бөлімге төртінші мақала боп енеді. XX ғасыр басындағы ұлт зиялысы аталған мақаласының алғаш­қы сөйлемін «Осыдан 200 жыл бұрын қазақ халқы басынан ауыр жағдайды өт­керді, одан кейін ұлттық рухтың жаппай көтерілгені және тарихи жау – қалмақтар­ға қарсы ерлікпен күрестің жүргені бай­қал­ды...», деп бастайды. Көлемі 15 беттен тұратын мақаланың жартысынан аста­мы 1723-1726 жылдардағы жоңғар шап­қын­шылығынан туған ауыр жағдайды баян­дауға арналса, қалған бөлігі Бұланты мен Аңырақай шайқастарындағы қазақ халқының жеңістері туралы айтады. Осы мақаласында автор халық есінде XVIII ғасыр басындағы қайғылы оқиғалардың «Ақтабан шұбырынды» атауымен қатар Кіші жүзде «Сауран айналған», Ұлы жүз бен Орта жүзде «Алқакөл сұлама» деп аталатынын, халық аузында тағы бір атау – «Қайың сауған» деген атаудың бар екен­дігін айтады.

Біздіңше, «Ақтабан шұбырынды, Алқа­көл сұлама» қасіреті халықтың жадында мәңгі сақталса да, ол оқиғаның 50, 100, 150 жылдығына ешқандай ма­­­қала жазылған жоқ. Тіпті, оны сол ау­ма­лы-төкпелі заманда елеп, есіне ал­ған адам болмаған да секілді. Ал 200 жыл­­­дығына арналған жалғыз мақа­ла­ны алаш қайраткері әрі ұлт зиялысы М.Ты­­нышпаев қана жазды. Жазып қана қой­май, атауды ғылыми айналым­ға енгізді, орыс тілді ғылыми ортаға та­ныс­­­тырды. Ортағасырлық Түркістан тари­­хы­ның алғаш зерттеушісі, академик В.В.Бартольдқа арнап шығарылған жинаққа М.Тынышпаев мақаласының енуі – қазақ тарихында осы мәселенің бар екендігін бір көрсетсе, екіншіден мәселенің өзектілігін тағы дәлелдейді. Осы мақаладан бастап «Ақтабан шұбырын­ды, Алқакөл сұлама» қасіреті еліміздегі барлық оқулықтар мен академиялық басылымдарға енеді.

Осылайша, халықтың басынан өткер­ген ауыр оқиғалар Алаш ардақтылары­ның арқасында ел аузынан жинақталып, тарихқа енгізіледі, бүкіл ғылыми жұрт­шылыққа таныстырылады.

Енді осы оқиғаның алғышарттарына, себептеріне және барысына тоқталайық.

«Ақтабан шұбырынды» қасіретінің алғышарттары мен басты себептері ел тарихындағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың алғашқы екі он жыл­дығында қалыптаса бастайды. Сол кездегі Қазақ елінің ішкі саяси жағдайының күрт нашарлауы қазақ-жоңғар қатынасы барысында осы оқиғаларға тікелей әкеліп соқтырды. Ал сыртқы саяси жағдай қалай әсер етті деген сұраққа жауап іздеп көрелік.

Үлкен геосаяси тұрғыдан қарастыр­ғанда XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың басында Еуразия құрлығының Азия бөлігінде екі үлкен мемлекет – Ресей империясы мен Цинь әулеті билеген Қытай империясы бір-бі­ріне жақын қоныстанған-ды. Олардың ортасында халқының басым бөлігі көшпе­лі мал шаруашылығымен айналысатын Жоң­ғария мен Қазақ хандығы тұрды. Әлді­нің әлсізді жұтып жатқан заманында Орыс мемлекеті шығысқа қарай жылжи түсті. Ал Қытай болса бытыраңқы моң­ғол тайпаларының жерлерін бірте-бірте бағындыруға кірісті. Батыс моңғолдық ойрат одағы немесе Жоңғар хандығы бұған қарсылық көрсетіп, соған байланысты бірінші (1688-1690-1697 ж.) және екінші ойрат-цинь (1717-1722 ж.) соғыстары болды. Бірінші соғыс нәтижесі бойынша Халха моңғолдары Қытай билігін мойындады. Екінші ойрат-цинь соғысы Турфан, Хами, Тибет үшін жүрді. Жоңғарлар дәл осы жылдары бір мезгілде екі майданда: шығысында – Қытайдан өз жерлерін қорғау үшін, ал батысында – қазақтардың жерлерін басып алу үшін соғыс жүргізді.

Қазақ хандығының шығысында 1635 жылы Жоңғарияның құрылуымен қазақ-жоңғар қатынастары қалыптасып, дами бастайды. Осы қатынастар Батыр хонтайшы (1635-1653 ж.), Сенге (1653-1671 ж.) және Галдан Бошокту (1671-1697 ж.) хонтайшылар тұсында қазақтарға қарсы тонаушылық сипатта жүреді. Бірінші ойрат-цинь соғысында бірталай жерінен айырылған жоңғарлар оның есебін батыс бағытта қазақ жерлері арқылы қайтаруды көздейді. Бұл саясатты жаңа хонтайшы Цеван Рабдан (1697-1727 ж.) 1798 жылдан бастап жүргізе бастайды. 1715 жылға дейін жоңғарлар тарапынан қаншама жойқын жорық жасалғанымен, қазақтар жағы оларға тойтарыс беріп отырады. Ал кей жылдары қазақтар жағы жоңғарларға қарсы бірнеше жорық ұйымдастырады. Өйткені бұл кездері Қазақ елінде де мем­лекеттік басқару жүйесі, биліктің басқару институттары жұмыс істеп тұрған еді. Мемлекет үшін маңызды сыртқы шаралар хан Жарлығымен жүзеге асырылды. Тәуке хан қайтыс болғанға дейін Қазақ хандығы бір орталықтан басқарылатын мемлекеттік жүйеге сәйкес өз жері мен халқын басқыншылықтан қорғап тұра алды. Ал 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін жағдай күрт өзгерді.

Тәуке хан билігінің соңғы жылдары байқала бастаған орталық биліктегі бытыраңқылық үдеріс ол қайтыс бол­ған­нан кейін бірден өрши түсті. Қайып хан (1716-1718 ж.), одан кейін Болат хан (1718-1723 ж.) орталық хандық билікті сақтай алмады. Қазақ еліндегі осындай ішкі саяси жағдай көрші мемлекетке мәлім-тұ­ғын. Батыстан ентелеп келе жатқан Ресей де, шығыстан әлсін-әлсін жорық жасап отырған Жоңғария да қазақ қоғамында қалыптасқан саяси жағдайды өз мүддесіне пайдалануды көздейді. Дәл осы кезеңдегі қазақ қоғамындағы саяси жағдайды орыс тілінде жазылған бір құжаттың қысқаша мазмұны былайша көрсетеді: «...40 мың түтіннен тұратын қазақтарды Әбілқайыр хан басқарады, тағы да Барақ және Әбіл­­мәмбет деген екі ханы бар. Олар Ұлы­тау мен Кіші тауды, Сыр, Сарысу және Тор­ғай өзендерін, Қарақұм далаларын баш­құрттардан бір айлық жерде көшіп-қо­нып жүреді. Қазақтардың тағы мына­дай қала­лары бар: 1. Басты қаласы – Ташкент, оның билеушісі Жолбарыс хан, 2.Түркістан, онда Сәмеке хан отыр, 3. Сай­рам, онда Көшек хан билік құрады...» (Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках (Сборник документов и материа­лов). Издательство Академии наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1961. 35-36 стр.).

«Ақтабан шұбырынды» қасіреті қар­саңында бұрынғы біртұтас Қазақ хан­дығы аумағының әкімшілік бөлікте­рін­де бір-біріне бағынбайтын бірнеше жеке, дербес хандық, оларға да бағын­бай­­тын бірнеше дербес сұлтан билігі ор­нықты. Осының салдарынан 1716 жылы қазақтардың жоңғарларға жасаған жо­ры­ғы сәтсіздікке ұшыраса, 1717 жылы жоң­ғарлардың қазақ жеріне қарсы жүргізген жорығы жеңіспен аяқталады. Жекеле­ген хандар мен сұлтандардың қарсы жо­рықтары біршама сәтті аяқталғанымен, онша тегеурінді болмады. Әрине, мұның себептері жоңғар билеушілеріне түсінікті еді. Қазақтарға қарсы бір жойқын жо­рық жасалса, қазақ жерлерінің біраз бөлі­гін бағындыруға болатынын хонтайшы Цаван Рабдан бірден түсініп, ыңғайлы сәтті күтеді.

1715 жылдан бері Жоңғария мен Цинь империясы Турфан, Хами өңірлері үшін соғыс жүргізіп жатқан еді. Тарихта бұл соғысты «екінші ойрат-цинь соғысы» деп атайды. 1722 жылдың 20 желтоқсанында жасы келген император Сюань Е қайтыс болып, соғысушы екі жақ уақытша бітімге келеді. Жоңғар билеушісі осы бітімді пайдаланып, қолындағы бар әскери күшін қазақтарға қарсы бағыттайды. Басқаша айтқанда, біртұтас, бір орталықтан басқа­рылатын Жоңғар мемлекеті өзінің бар әскери қуатын бір жұдырыққа жұмыл­дырып, бытыраңқы, шашыраңқы қазақ хандықтарына шабуыл жасайды.

«Ақтабан шұбырынды» қасіретінің алғышарттары мен себептері осындай. Ең басты себеп – Қазақ елінің сая­­си бытыраңқылықта болуы сыртқы жау­­ға тойтарыс жасауға мүмкіндік бер­меді. Оның зардабын ең алдымен, жер­гілікті ха­лық көрді. Міне, тарихтан алар са­бақтың бірі осы. Қай заманда да мемле­кет­тік биліктің жоғары тізгінін ұста­ған тұлғаның басты міндеті – халқы мен жерін сыртқы жаулардан қорғау. Өкініш­ке қарай, XVIII ғасырдың 20-жылдары ­саяси бытыраңқылыққа байланысты бұл міндетті жүзеге асыратын тұлға болмады. Нәтижесінде, халық қырғынға ұшыра­ды. Тарихтың ащы сабағы осы. Ал жоңғар факторы – қосымша себеп.

Жоңғарлар жорығы 1723 жылы қыс­тың соңында, ерте көктемінде басталады. Қазақ тайпалары бұл кезде дисперсиялық заңдылыққа сай қысқы жайылымдарды тиімді пайдалануға орай бір-бірінен алыс қоныстанатын. Сол себепті де көрші қоныста не боп жатқанынан хабарсыз күйде, тек көктем шыға, күн жылына бас­таған кезде көрісетін, қауышатын. Сол себепті де жаулар қазақ жұртына қыста не қыстың соңында жорық жасайтын. Цеван Рабдан да жойқын жорығын 1723 жылдың қысының соңында бастап жібереді.

Жоңғарлар қазақ даласына жеті түмен әскермен жеті бағытта басып кіреді. Бір бағыт – Балқаш, одан әрі Қаратауға бет алса, келесі бағыттар – Алтай және Көктал өзеніне; Нұра өзенінің алабына; Шелек өзені алқабына; Ыстықкөл бағытына; Шу өзені бағытына; Іле мен Жетісудың оңтүстігіне қарай бағытталады. Жоңғарлар өз жолындағыларды жыланша жалмап, қынадай қырады. Қыс жұтынан әбден қажыған қазақ рулары күшті қарсылық көрсете алмады. Жау Ташкент, Сайрам, Түркістан секілді ірі қалаларды басып алады. Сол кездің жазба деректерінде әр бағыттағы жаулаушылардың 3-5 мың­дай отбасын тұтқынға алынғандығы тура­лы айтылады. 1723-1725 жылдар аралы­ғындағы шапқыншылықта қазақ жерінің шығысы, оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс өңірлері, орталық өңірдің жартысына жуы­ғында жоңғарлар билігі орнайды.

«Ақтабан шұбырынды» қасіретінің алғашқы жылдарында Еділ бойында­ғы қалмақтар ханы Аюке мен шығыстағы ойраттар билеушісі Цеван Рабдан арасында елшілік байланыс өте жиіледі. Екі жақты қатынас алғашында туыстық байланысты нығайтуға арналғанымен, одан әрі ойрат-қалмақ әскери одағын құру жоспарланады. Мұндай жоспар қазақ халқына өте қауіпті еді. Тарихшы И.В.Ерофееваның пікірінше, осы қауіпті ең алдымен Кіші жүз ханы Әбілқайыр түсініп, 1723 жылдың жаз айларында Арал маңынан 20 мың қолмен Жайық жаққа аттанып, тамыздың басында Жа­йық маңында қалмақ ұлыстарын талқандап, ­2 мың отбасын тұтқынға алады. 1723-1724 жылдары Әбілқайыр ханның жекеле­ген батырлары Еділ мен Жайық аралы­ғын­да ұрыс жүргізеді. Сөйтіп, қазақ халқы үшін ең қиын-қыстау болған күндері Әбіл­қайыр ханның батыл және жедел іс-әрекеті арқасында Жайықтың сол жа­ғына өтіп, жоңғарлармен жақындаса бас­таған Еділ қалмақтарының ұлысы тал­қандалып, Жайықтың арғы жағына қарай ығыстырылады. 1724 жылдың күзінде Түркістан қаласы мен өңірін жоңғарлардан азат етіп, аймақты жарты жылдай ұстап тұрады. 1725 жылдың күзінде ғана Сыр өңірінен кетуге мәжбүр болады. Көп ұзамай Аңырақай шайқасында Әбілқа­йыр хан бас қолбасшы ретінде үлкен рөл атқарады. Ал «Ақтабан шұбырынды» жылдары зор беделге ие болған Әбілқайыр хан қазақ қоғамындағы жетекші саяси тұлға болып танылады.

Тарихи әдебиеттерде осы кездегі қазақ халқының басынан кешкенін авторлар суреттеп жазады. Солардың бір-екеуіне тоқталсақ.

Ш.Уәлиханов осы жылдардағы қазақ халқының жағдайын былайша сипат­таған еді: «XVIII ғасырдың алғашқы он­жыл­дықтары қазақ халқы үшін өте қиын уақыт болды. Жоңғарлар, Еділ қал­мақтары, Жайық казактары және баш­құрттар қазақтардың ұлыстарын жан-жақтан талап, малдарын айдап әкетіп, адам­дарын отбасыларымен бірге тұтқынға алып кетіп отырды. Қыстың аязы мен аштық құдайдың жіберген сынағы тәрізді, халықтың қасіретін одан әрі қиындатып жіберді. Орынборда болған қазақтың бір рубасы халқының жағдайын бір топ тазыдан қашып келе жатқан қоянға теңеген» (Уәлиханов Ш.Ш. Көп томдық шы­ғармалар жинағы. 2-басылым. – Алматы: «Толағай групп». 2010. Т. 4. – 119 б.).

Ал жазушы-ғалым М.Мағауин осы қыр­ғындар туралы былай деп жазады: «...Бұдан бұрынғы соғыстарда әбден қансыраған, берекесі кетіп, құты қашқан, басшысы жоқ жетім ел ойрат шапқынына ешқандай қарсылық көрсете алмайды... Қару ұстар азаматы түгелге жуық қырылған панасыз жұрт адам айтқысыз шығынға ұшырайды, қонысынан безіп, халық тарихында «Ақтабан шұбырынды» деп аталатын зобалаң апатқа түседі». «Өлгендер-шәйіт. Тірілер аруақ кебіне түскен еді. 1725 жылғы жаңа шапқыннан соң жан қиналмай өлудің өзі арман болады. Түркістан, Ташкент, Саураннан, бүкіл Оңтүстік өңірден айырылған қазақ тұяқ тоқтатар бұдыр таппайды, бүкіл Мау­реннахрды көктей өтіп, Арқаға қайы­рылады, ордалы жұртымен шұбырып, бос­қындаған беті Жем мен Жайыққа жетіп әрең тоқтайды. Аттылы, жаяу шұ­быр­ған, аштықтан, аурудан әлсіреген қазақ­ты Бұқар да талайды, башқұрт пен Еділ қалмақтары да шабады». Одан әрі қы­рылған халық санын мөлшерлеп, «...Қалай ықшамдасақ та екі миллионнан еркін асқан ұлы халықтың тең жары­мы қырылды», деп жазады (Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы: «Ер-Дәулет», 1994. – 133 б.).

Шоқанның XVIII ғасырды қазақ хал­қының «батырлық ғасыры» деген сөзі бекер айтылмаған. Қазақ қоғамындағы саяси бытыраңқылыққа байланысты мемлекеттік жоғары биліктің өкілі жоқ болғандықтан жоңғар басқыншыларына қарсы күрес қазақ батырларының иығына түседі. Алғашқы жеңісті 1726-1727 жылы орталық Қазақстандағы Бұланты өзені маңында Кіші жүз батыры Тайлақ пен Ұлы жүз ошақты тайпасы тасжүрек руының батыры Саңырық бастаған қазақ жасақтары әкеледі. «Ақтабан шұбы­рындыдан» кейінгі алғашқы жеңіс туралы хабар бүкіл қазақ даласына тез тарап, үш жүздің ортақ жауға қарсы күш біріктіруіне алып келеді. Көп ұзамай үш жүздің біріккен әскерлері Аңырақайда жоңғарларды жеңіп, Іленің арғы жағына дейін ығыстырады.

1727 жылы Цеван Рабдан қайтыс болып, Қалдан Серен атты хонтайшы 1727-1745 жылдары билікке отырады. Ол қайтыс болғаннан кейін қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық Жоңғарияға ауысады. Мұны пайдаланған қазақтар Абылай ханның басшылығымен қазақ жерлерін толық азат етсе, Цинь империясы 1755-1759 жылдары Жоңғарияны біржолата жойып, халқын қырғынға ұшыратып, жерін өз аумағына қосып алады. Бұл да тарихтың ащы сабағының бірі.

Осылайша, XVIII ғасыр басында қазақ тарихында болған «Ақтабан шұбы­рын­ды, Алқакөл сұлама» қасіретінің 300 жылдығын еске ала отырып, мұндай ауыр жағдай халықтың басына сол кезде елде ішкі саяси бірліктің жоқтығынан, орталық атқарушы биліктің болмауының тікелей салдарынан туындады дейміз. Бұл оқиға бізді, XXI ғасырдағы қазақ қоғамын үнемі бірлікте болуға, мемлекеттің тұтастығын көздің қарашығындай сақтауға шақырады. Тарихтан сабақ алу деген осы болса керек.

Берекет Кәрібаев,

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры,

ҰҒА академигі