Қазақстан мен Түркия арасындағы дипломатиялық қатынастың орнағанына 31 жылдан асты. Тығыз стратегиялық әріптестіктің тамыры тереңге жайылды. Бүгінде Еуразиядағы екі ірі ұлт ретінде қос мемлекет түркі халықтарының мәдени, тарихи және тілдік мұрасын дамытуға үлес қосып отыр. Сондай-ақ қос елдің саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық, мәдени, әлеуметтік, коммуникациялық және басқа да салалардағы ынтымақтастығы жылдан-жылға артып келеді. Бүгін елорданың төрінде тәуелсіз түркі мемлекеттерінің басшылары бас қоспақ. Ұйымның мерейтойлық саммитінде мемлекет басшыларының бірқатар маңызды шешім қабылдауы күтіліп отыр. Осы орайда Түркия Республикасының Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі Мустафа КАПУДЖУ мырзамен арнайы жолығып, әңгімеге тартқан едік.
– Мустафа мырза, Түркия – Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы ел. Бүгінде екі ел арасындағы саяси-экономикалық қарым-қатынас қарқынды дамып келеді. Қазақстан Түркия үшін қаншалықты маңызды? Екі елді біріктіретін ортақ құндылық неде? Бізді қандай ортақ мүдделер тоғыстырады?
– Түрік пен қазақ халқының арасындағы ортақ құндылықтың тамыры тым тереңде жатыр. Біз – Қазақстанның тәуелсіздігін бірінші болып мойындаған елміз. Сол уақыттан бері Түркия Қазақстанмен байланысын ешқашан үзген емес. Түркия да, Қазақстан да осы қарым-қатынасты берік сақтап келеді. Тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін екі ел де саяси қарым-қатынастарды жан-жақты дамытуға мүдделі. Бұл тұрғыда бізді біріктіретін негізгі желі – екі ел арасындағы тарих пен мәдениеттің тамырластығы, ортақ мүдде. Өздеріңіз білетіндей, біз бұл аймақтан Анадолыға бардық. Тілдеріміз де түркі тілдерінің қатарында. Диалектілік айырмашылықтар бар. Дегенмен біз бір-бірімізді оңай түсінеміз.
Қазақстанға келгеніме жеті ай өтті. Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне барып, ғұламаның философиясы туралы біраз ақпарат жинап қайттық. Өздеріңізге мәлім, Қожа Ахмет Ясауиден тәлім алған бірқатар ғалым Анадолыға барып, сол жақта адам түсінігі мен философиясының орнығуына атсалысқан. Сондықтан Қожа Ахмет Ясауи Түркиядағы ислам философиясына өте маңызды үлес қосты. Ал біздің ортақ мүддемізге келсек, екі ел де аймақта және жаһандық деңгейде бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдайды. Сондай-ақ өз аймағымызға және әлемге экономикалық тұрғыдан үлес қосуды парыз санаймыз. Өйткені бейбітшілік – тұрақтылықтың кілті. Қазақстан секілді Түркияның да сыртқы саяси мақсаты – дауларды бейбіт жолмен шешу. Сонымен бірге қақтығыстардың алдын алуды қолдаймыз. Бір сөзбен айтқанда, біздің ортақ мүдделерімізді экономикалық және аймақтағы тұрақтылыққа ықпал ету деп сипаттауға болады. Қазақстан да тәуелсіздік алғаннан бері халықаралық аренада белсенділік танытып келеді. Бұл, әрине, оның аймақтық қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу тұрғысынан өз ықпалын арттыратынын білдіреді.
Біздің ортақ сыртқы саяси мақсаттарымыз да бар. Айта кетейін, бүгінгі саяси конъюнктурада дүние жүзіндегі бірде-бір мемлекет мәселелермен жалғыз күресе алмайды. Тіпті ең қуатты деп саналатын немесе әлемдік саясатта үлкен рөл атқаратын елдердің өзі бүгінгі әлем алдында тұрған мәселелерді өз бетімен шешуге қауқарсыз. Сондықтан Қазақстан мен Түркия ортақ мәдениетіміз, дініміз, тіліміз, ортақ географиямыз бен тарихымыз негізінде тамаша ынтымақтастық орнаттық. Осы берік негізге сүйене отырып, ортақ мақсаттарға жету жолында бірге қоян-қолтық жұмыс істеп келеміз.
– Екі елдің сыртқы саясаттағы мүддесі ортақ екенін айтып қалдыңыз, Қазақстан мен Түркияның халықаралық аренада бір-бірін қолдауы қандай деңгейге жетті?
– Екіжақты ынтымақтастығымыз бұрын стратегиялық ынтымақтастық деңгейінде болса, былтыр Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев мырзаның сапары барысында біздің қарым-қатынасымыз кеңейтілген стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілді. Бұл нені білдіреді? Бұл біздің қарым-қатынасымыздың ауқымын кеңейтіп, тереңдетіп жатқанымызды білдіреді. Әрине, Түркия мен Қазақстан көптеген халықаралық ұйымның ортақ мүшелері. Айталық, БҰҰ, Ислам Ынтымақтастық ұйымына, Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымына, Түркі мемлекеттері ұйымына, Түрксой-ға, АӨСШК-ге мүшеміз. Халықаралық ынтымақтастықта кандидаттарымызды өзара қолдаймыз.
Қазақстанмен сыртқы саясат туралы түсінігіміз бір мүддеге негізделген деуімнің себебі осында. Біз Қазақстанмен бірге даулардың бейбіт жолмен шешілуін қолдаймыз. Түркияның сыртқы саясаты бастамашыл әрі гуманитарлық негізге бағытталған. Аймағымызда қақтығыс туындамағанын қалаймыз және қақтығыстың алдын алуға тырысамыз. Сол сияқты қандай да бір жанжал туындаған жағдайда, оны бейбіт жолмен шешу үшін маңызды жұмыстар жүргіземіз. Ресей-Украина дағдарысы кезінде де Түркия осы рөлді атқарды. Қара теңіз астық бастамасымен біз БҰҰ-мен ынтымақтаса отырып, мұқтаж елдерге 35 миллион тоннаға жуық бидай жөнелттік. Сол секілді Қазақстан да өз аймағындағы қақтығыстарды бейбіт жолмен шешуде өте маңызды рөлге ие. Сондықтан сыртқы саяси мақсаттарымыз аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, біз бұл салада да ынтымақтастық орната білдік.
Қазақстан Түркі мемлекеттері ұйымын алғашқы құрылған күнінен бастап қолдап келе жатыр. 30 жыл ішінде Қазақстан Түркі мемлекеттері ұйымын осы аймақта маңызды деңгейге жеткізуде айтарлықтай рөл атқарды. Түркия да осындай үлесін қосты. Бүгінгі күні Түркі мемлекеттері ұйымы 10 жыл бұрынғымен салыстырғанда өте маңызды халықаралық ұйымға айналды. Міне, ТМҰ-ның X саммиті Қазақстанның бас қаласында өтіп жатыр.
Осы дүйсенбі күні Түркияның 100 жылдық мерейтойын салтанатты қабылдаумен атап өттік. Сол жердегі сөзімде де Түркияның гуманитарлық сыртқы саясатына тоқталған болатынмын. Бұл жерде айтқым келгені – Түркия Осман империясынан бері мұқтаж жандарға әрқашан есігін айқара ашты. 1492 жылы Осман империясы Испаниядан қашқан еврейлерге кемелер жіберіп, Анадолы жеріне әкелді. Түркия сондай-ақ басқа да қақтығыстардан қашып, баспана сұраған әртүрлі дін мен ұлт өкілдерін де құшақ жая қарсы алды. Қазір де Сириядағы қақтығыстан қашып келген 3,2 миллион сириялық бауырымыз Түркияға келіп өмір сүріп жатыр. Оларға да есігімізді аштық. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде де Түркия еврейлерге қоныс болды.
– Болашақта Қазақстан мен Түркия арасында қандай жобалар жасалмақ? Осы уақытқа дейін қос ел қандай ортақ нәтижеге қол жеткізе алды?
– Екі елдің арасындағы қарым-қатынастың алғашқы жылдарындағы және биылғы сауда инвестицияларының көрсеткіштеріне қарасаңыз, айтарлықтай прогреске қол жеткізгенімізді байқауға болады. Бүгінде түрік компаниялары арқылы Қазақстанға 5 миллиард доллардан астам инвестиция салынды. Мұндағы 5 миллиард доллар инвестиция аз болып көрінуі мүмкін, бірақ энергетикалық емес инвестицияларды қарастыратын болсақ, біз жетекші елдердің қатарындамыз. Бұл біздің кең ауқымды және сан салалы инвестиция салғанымызды көрсетеді. Әрине, алдағы кезеңге жоспарланған жобаларымыз да бар. Бүгінгі саяси-экономикалық конъюнктурадан туындайтын жағдайлар жоқ емес. «Орталық дәлізді» және логистикалық секторды қолдау бойынша Қазақстанмен бірлескен жұмыстарымыз барын тағы қосып қоюға болады. Транскаспийлік тасымалдауды одан әрі қамтамасыз ету үшін бірге жұмыс істеп жатырмыз. Қазіргі уақытта бізде ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп саласына инвестиция салғысы келетін компаниялар бар. Біз мұнда құрылыс саласында өте маңызды жобаларды жүзеге асырдық.
Жалпы алғанда біз ынтымақтастық орнатпаған сала жоқтың қасы деп айта аламын. Білім беру саласында да ынтымақтастығымыз жалғасын тапты. Қазір Түркияда 8 мың қазақ студенті білім алып жатыр. Тағы 300-ге жуық студентті Түркияға жібердік. Түркістанда Қожа Ахмет Ясауи атындағы қазақ-түрік университеті 1994 жылдан бері қызмет көрсетіп келеді. Сонымен қатар Юнус Эмре мен ТИКА сияқты мәдени орталықтарымыз ортақ мәдениетіміз үшін қызмет атқарып жатыр. Түрік әуе жолдарының Қазақстандағы азаматтық авиация саласында айтарлықтай инвестициясы бар. Әлеммен байланысты қамтамасыз ететін әуе компаниялардың бірі. Қысқасы, біздің ынтымақтастық орнатпаған алаңымыз жоқ деп ауыз толтырып айтуға болады. Кейінгі 31 жылдағы нәтижелер мұны айқын көрсетіп отыр. Сол сияқты сауда саласында да жеткен жетістігіміз жетерлік. Тіпті пандемияға қарамастан кейінгі 3-4 жыл ішінде тауар айналымымызда өте маңызды өзара өсу байқалады. Энергетика алаңында да ынтымақтастығымыз бар. Өздеріңіз білетіндей, бізде «Баку-Тбилиси-Джейхан» мұнай құбыры бар. Қазақстан мұнай экспортының бір бөлігін осылай жүзеге асырып келеді. Мақсатымыз – осы жұмысты әрі қарай ұлғайту. Сонымен қатар Түркия арқылы әлемдік нарыққа энергия экспорттауды қарастырып жатырмыз.
Түркиядағы көптеген көшені қазақтың белгілі тұлғаларының құрметіне атадық. Мысалы, қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлынан бастап қазақ әдебиетінің басқа да белді қайраткерлерінің есімімен аталатын көшелеріміз бар. Ал өткен аптада Астанада Юнус Эмре ескерткіші мен Анадолы көшесін аштық. Оның өзіндік себебі бар. Абай Құнанбайұлы – қазақ халқынан шыққан аса көрнекті әдебиет қайраткерлерінің бірі. Мұндай ұлы тұлғалардың атын көшеге беру арқылы біз екі елдің өскелең ұрпағына ортақ мәдениетіміз бен тарихымызды сіңірте аламыз. Сондықтан Абайдың және көптеген танымал қазақ әдебиетшілері мен тарихшыларының есімдері Түркиядағы көшелерге берілуі немесе Юнус Эмре ескерткішінің ашылуы мен Анадолы есімдерін көшеге берудің маңызы жоғары. Бұл екі елдің мәдени бірлігін әрі қарай нығайтып, достығымыздың бекуіне септігін тигізеді.
– Жаңа айтып өткеніңіздей, Түркия мен Қазақстан арасындағы сауда-экономикалық байланыс жаңа деңгейге көтерілді. Дегенмен сарапшылар екі ел арасында логистика тұрғысынан тікелей байланыс орнату алдыңғы кезекте атқарылу қажет екенін алға тартады. Бұл мәселе қашан шешілуі мүмкін?
– Алдағы кезеңде алдымен ағымдағы саяси және экономикалық конъюнктурадан туындаған кейбір жағдайларды шешуге көңіл бөліп отырмыз. Тікелей байланыс дейміз ғой, бірақ арамызда басқа елдер де бар екенін де ұмытпау керек. Себебі біз көрші елдер емеспіз. Сондықтан біздің тікелей логистикалық ынтымақтастық дегеніміз басқа елдерге де қатысты болады. Мысалы, Каспий арқылы өтетін логистикалық бағытты қарастырсақ, ол Әзербайжан, Грузия, Түркия елдерін қамтиды. Бірақ жаңа айтқанымдай, Түркия, Әзербайжан, Қазақстан арасында осы дәлізге байланысты Сыртқы істер және көлік министрлерінің үшжақты кездесулері бар. Алдағы уақытта үшінші кездесуін Түркияда өткіземіз. Сондықтан бізді логистика және сервистік экспорт саласында бірлескен жұмыстар күтіп тұр.
Бұдан бөлек, тікелей жолаушы тасымалын қамтамасыз ететін «Turkish Airlines» әуе компаниясын айтуға болады. Бұған қоса Каспий бағытын дамытумен де айналысып жатырмыз. «Баку-Тбилиси-Карс» теміржолы бар. Біз қазір оның қуатын арттыру бойынша жұмыс істеп келеміз. Еліміз сондай-ақ Босфор бұғазының астынан тікелей теміржол қатынасын салу арқылы Мәрмәр теңізінің мүмкіндігін кеңейттік. Бұл жобаның Қазақстанға да қатысы бар. Үшінші көпірімізді теміржол рельстерімен салдық. Сондықтан Анадолыны Еуропаға, сондай-ақ Азияға жалғайтын инфрақұрылымдық инвестицияларымызды жалғастыра береміз. Сол сияқты «Әл-ауқат жолы» деп аталатын жаңа жобамыз да енді ғана таныстырыла бастады. Біз Ирак арқылы Қазақстанға да теңіз қатынасы бар логистикалық желі бойынша жұмыс істеп жатырмыз. Транскаспийлік логистикалық тасымалдауды арттыру үшін бірлескен күш-жігерге иеміз деп айтуға әбден болады. Мен екі апта бұрын Ақтауға барып, Ақтау портымен таныстым. Ол жерге инвестиция салғысы келетін түрік компаниялары бар. Сондықтан осы порттардың өткізу қабілетін ұлғайту, жаңа кемелер жасау, ол жерді Бакумен байланыстыру үшін кеме жөндеу зауытын салу сияқты бірқатар жобаларды бірлесіп қолға алу жағын қарастырудамыз. Жоғарыда айтқанымдай, ортақ шекарасы бар көрші елдер болмағандықтан, басқа елдерді де қамтитын кең ауқымды жұмыстар атқаруға тиіспіз.
– Дұрыс екен. Ал Түркиядан алпауыт инвесторлар қашан келеді? Қазір екі ел арасындағы тауар айналымы жеткілікті деңгейде ме?
– Қазірдің өзінде инвесторлар бар. Мысалы, қорғаныс өнеркәсібі алаңында ортақ «Қазақстан Аселсан Инжиниринг» жобасын айтуға болады. Олар жақын арада инвестицияға айналуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы саласында инвестиция салуды жоспарлап отырған компаниялар да жетерлік. Қазірдің өзінде тау-кен саласына инвестиция салған компаниялар шығып жатыр. Айталық, Алматыдағы айналма жолды өте қысқа мерзімде аяқтаған компания бар. Сонымен бірге денсаулық сақтау саласына да инвестиция салынып жатыр. Жоғарыда айтқанымдай, біз инвестицияны құрылыс саласынан бастадық. Себебі бұл Қазақстанға сол кезеңде қажет маңызды сала еді. Компанияларымыз Астана құрылысында өте маңызды рөл атқарды. Ол кезеңде компанияларымыздың айналымы 27-28 миллиард долларды құрады. Қазір бізде жоғары технологияны қажет ететін салаларға инвестициялар жасау секілді жоспар көп. Ғарыш пен логистиканы қолдау үшін кеме жасауға қатысты жобалар бар. Бүгінде Қазақстан үшін ауыл шаруашылығының маңызы зор. Сондықтан ауыл шаруашылығы саласына 2-3 компаниямыз 1 миллиард АҚШ долларына жуық инвестиция салуды жоспарлап отыр. Тағы бір компаниямыз Қазақстанның ауыл шаруашылығы өнімдерін қаптауға инвестиция салуды көздейді. Бұл ғана емес, қазір екі елді ғарыш айлағынан кеме құрылысына дейінгі көптеген жоба күтіп тұр.
– Түркия кеше ғана 100 жылдық мерейтойын атап өтті. Елдің ендігі жақын келешекке деген жоспары қандай?
– Бұл әрине, өте кең сұрақ. Алдымен еліміздің даму тарихына қысқаша шолу жасағым келіп тұр. 1923 жылы Түркияның жалпы ұлттық өнімі 500 миллион доллар болса, бүгінде 1 триллион долларға жетті. Түркияның экспорты 1923 жылы 50 миллион доллар шамасында болса, бүгінде 265 миллиард доллар шамасында. Сондықтан 100 жылда ұлттық табысымызды, экспортымызды арттырдық. Енді Президентіміз Режеп Тайип Ердоған мырза алдағы 100 жылды «Түркия ғасыры» деп жариялады. Әрине, Түркия ғасырында жүзеге асырғымыз келетін өте маңызды жобалар бар. Қазірдің өзінде көптеген жоба іске қосылды, бірақ біздің алдағы кезеңдегі мақсаттарымыздың бірі – әлемнің ең дамыған ондығының қатарына кіру. Қазір экономикасы дамыған 20 елдің қатарындамыз. Біз ортамерзімді келешекте осы мақсатқа жетуді көздеп отырмыз. Ал саяси тұрғыдан Ататүріктен бастау алған «Елде тыныштық – әлемде тыныштық» қағидасына негізделген бейбіт саясатымызды жүргізуге мүдделіміз. Түркияның географиялық орналасуы өте маңызды жерде тұр. Біз Таяу Шығыс аймағындағы елге жатамыз. Қазір аймақта қақтығыстар болып жатыр. Осыған қарамастан Түркия айтарлықтай дамуға қол жеткізді. Егер бұл қақтығыстар жоқ ортаны елестетсеңіз, Түркияның өсуі мен дамуы әлдеқайда жылдам болатын еді. Сондықтан біз алдағы кезеңде аймағымыздағы бейбітшілікке үлес қосу арқылы бұл қақтығыстардың аяқталуын қалаймыз. Біз ұлттық табысымызды арттыруды мақсат ете отырып, алдыңғы кезекте халықаралық ұйымдар арасында неғұрлым институтционалды және тиімді құрылыммен ТМҰ-ның аймақтық бейбітшілік пен тұрақтылық, жаһандық бейбітшілік пен тұрақтылыққа елеулі үлес қосуын көздейміз. Сондықтан осы мақсаттарымыз арқылы жаңа Түркия ғасырында маңызды деңгейге жететінімізге еш күмәніміз жоқ, тек аймағымыздағы қақтығыстарды бейбіт жолмен тоқтатуға үлес қосуды қалаймыз.
– Елімізде түркі жұртының назар аударып отырған жиын өткелі жатыр. Оның арасында Түркия Президенті де бар. Бұл басқосуда қандай маңызды мәселені талқылануы мүмкін? Алқалы жиын Қазақстан мен Түркияға не береді?
– Расында да бұл басқосудың маңызы жоғары. Астанада өтетін ТМҰ-ның мерейтойлық 10-саммитінен Қазақстан мен Түркия ғана емес, жақсы хабар күтіп отырған елдер көп. Сондықтан әріптестеріміз қол қойылатын құжаттарға байланысты жұмыс істеп жатыр. Әрине, мұндай кездесулер ТМҰ-ның институтционалдылығы тұрғысынан өте жоғары. Бұдан бөлек, өздеріңіз білесіздер, ТМҰ қаржы қоры құрылған болатын. Бұл отырыста маңызды шешімдер, саммит декларациясы қабылданады. Ол туралы басқосуда толығырақ білетін боламыз. Ең маңыздысы, ол – осындай жиыннан кейін қос елдің қарым-қатынасы артып, түркі жұртының ынтымағы жарасқаны керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Жадыра МҮСІЛІМ,
«Egemen Qazaqstan»