«Қазіргідей жаһандық геосаяси тұрақсыздық жағдайында Еуразияның жаңа көлік-логистика жүйесі құрылып жатыр. Бұл процесте Қазақстан мен Әзербайжанның тығыз әрі табысты ынтымақтастығы басты рөл атқарады» деді Мемлекет басшысы Әзербайжанға барған сапарында. Расында, бүгін Еуразияның экономикалық серпілуінің бастауында Қазақстан мен Әзербайжан тұр. Тап қазір екеуінің тізе қосып, іргелі істер атқаруы өңір үшін өлшеусіз пайда әкеледі. Биыл былтырғыдан да жемісті жыл болады. Ал ондаған жылдан кейін Еуразия мен жаһан арасын жалғайтын Транскаспий қантамырының қалай бүлкілдеп жататынын айтсаңызшы.
Тасымал артады, тариф төмендейді
Баку сапары барысында уағдаласқан айтулы келісімнің бірі де бірегейі – Әзербайжан арқылы экспортталатын мұнай тасымалы көлемін ұлғайту. «ҚазМұнайГаз» (ҚМГ) басшысы Мағзұм Мырзағалиевтің айтуынша, мемлекеттік сапар нәтижесінде Әзербайжан арқылы мұнай экспорттау 50 пайызға артады. Айға шаққанда – 120 мың тоннадан 180 мың тоннаға дейін, жылға шаққанда – 1,5 млн тоннадан 2,2 млн тоннаға дейін. Мұндай мәмілеге «ҚазМұнайГаз» бен «SOCAR» Әзербайжан мемлекеттік мұнай компаниясы қол қойды. Сонымен қатар тараптар арасында Қазақстан мұнайын сатып алу-сату бойынша ынтымақтастық стратегиясы туралы меморандум да жасалды.
Келісімді жүзеге асыруда «Баку-Тбилиси-Жейхан» (БТЖ) мұнай құбыры пайдаланылады. Құбырдың мүмкіндігі тәулігіне – 1,2 млн баррель, ал жылына 60 млн тонна мұнай тасымалдауға жетеді. ҚМГ мен «SOCAR» арасындағы қазіргі келісім бойынша Әзербайжан территориясы арқылы 1,5 млн қазақ мұнайы тасымалданады. Мемлекет басшысы бұл көрсеткішті жүйелі түрде арттыру керектігін тапсырып, тікелей қадағалап отыр.
ҚМГ мен «SOCAR» біздің мұнайды БТЖ ғана емес, «Баку-Супса» арқылы тасымалдауды да ойластырады. Бұл жердегі мақсат – маршрутты әлдеқайда тартымды ету үшін Қазақстан мен Әзербайжан территориясында транспорттық тарифтерді төмендету. Өйткені тарифті төмендетпей жеткізілімді ұлғайту мүмкін емес. Президент сапарының қорытындысынан кейін «Ақтау-Баку-Тбилиси-Жейхан» бағыты бойынша тасымал тарифтерін төмендетуге қатысты талқылау жалғасын табады.
«БТЖ құбыр желісін пайдалануға қатысты Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы ықпалдастықтың тереңдеуі қос тарапқа да тиімді келешекті ашады. Шығын және тариф тұрғысынан БТЖ-ны пайдалануды оңтайландыра отырып, екі ел де ішкі тұтыну өсімі мен өндіріс көлемінің төмендеуі жағдайында да экспорттық мүмкіндіктерін кеңейте алар еді. Мұндай ынтымақтастық олардың әлемдік мұнай нарығындағы позициясын нығайтып қана қоймайды, энергетикалық сектордағы орнықтылық және жеткізуді әртараптандыру бағытында келешекте табысты болуға жол ашады. Баламалы ұсыныстың бірі – Қазақстанды консорциумға акционер ретінде тарту. Бұл отандық мұнайды жеткізуді ұлғайтуға және құбыр өткізу қабілетін барынша пайдалануға ынталандыруы мүмкін. Консорциумдағы Қазақстанның қатысуы келешегі күшті идея ретінде қарастырылады, алайда бұл ұзаққа созылатын талқыны, тиісті тараптардың бағалауы мен келіссөзін қажет етеді», дейді мұнай-газ саласының сарапшысы Абзал Нарымбетов.
Еуропаға шығатын үш құбыр бар
Қазір еліміз батыс бағытқа қарай мұнай жіберуде негізінен үш бағыттың көмегіне жүгініп отыр. Оның біріншісі – Ресей арқылы өтетін Каспий құбыр консорциумы (КТК). Екіншісі – Ақтау портынан Бакуға жіберу, яғни әрі қарай БТЖ-ға тиеу. Үшіншісі – ресейлік «Транснефть» жүйесіндегі «Дружба» мұнай құбыры арқылы мұнай Беларусь пен Польша территориясы арқылы Германияға жіберіледі.
Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
«Ресейлік транзит проблемасы санкциялық қиындықпен, сонымен қатар Новороссийскінің әскери қимылдардың әлеуеті аймағында орналасуымен байланысты. Саяси тұрғыдан қарағанда Ақтау – Баку желісі бойынша мұнай экспортының кеңеюі әлдеқайда тұрақты нұсқа саналады. 2023 жылы біз осы желі арқылы 1 миллионнан астам мұнай жібердік. Биыл қаңтар мен ақпанда 230 мың тонна аттандырдық. Әзірге жылдық жалпы лимит 1,5 млн тоннаны құрайды. Қазақстан тиісті транзиттік резервтерге ие Әзербайжан арқылы жеткізілім көлемін өсіруді жоспарлайды. Ал бұған кедергісін келтіретін бірқатар түйткіл бар. Ол негізінен – порттық және транспорттық инфрақұрылымды (терминалдар мен танкерлер) кешенді дамыту қажеттілігі. Бұл бағытта Қазақстан мен Әзербайжан арасында жұмыс өте белсенді жүргізіліп жатыр. Екінші түйткіл – маршруттың қымбаттығы. Мәселен, КТК бойынша транзит Ақтау – Баку және БТЖ бағытынан екі есе арзанға шығады. Көптеген келіссөздің нәтижесінде жылдық жеткізілім көлемін 2,2 млн тоннаға дейін ұлғайтуға қол жеткізілді», дейді саясаттанушы Данияр Әшімбаев.
Әрине, жылына 56 млн тонна қазақ мұнайын экспорттауға септесіп отырған КТК-ның өткізу қабілетімен шендесу қиын-ақ. Дегенмен жеткізілімді әртараптандыру қай кезде де маңызын жоғалтпайды. Алдағы уақытта жоспарланған жұмыстар сәтімен атқарылса, Транскаспий бағытының әлеуетін 10-20 млн тоннаға дейін жеткізуге болады.
Ақтаудан – Апшеронға
Транскаспий арқылы тек мұнай емес, сан алуан тауар тасымалданады. Бұл ретте халықаралық көлік дәлізі Қытай тауары мен өнімдерін Еуропаға апаруда үлкен рөл ойнауға тиіс. Бұл – біздің көздеп отырған іргелі мақсатымыздың тағы бірі. Еуразияның транспорттық-логистикалық каркасын қалыптастыруда теміржол әлеуеті айрықша маңызға ие. Бакуде президенттер қытайлық Сиань қаласынан шыққан контейнерлік пойыздың Қазақстан аумағын басып өтіп, Әзербайжандағы Апшерон стансасына келу сәтін тамашалады.
«Транзит тегін емес. Ғасырлар бойғы қағида. Кім керуен жолында тұрады, соның қаржы табу мүмкіндігі артады. Түйе керуендерін жүйткіген пойыздар алмастырды, бірақ заңдылық өзгерген жоқ. Сианьнан шыққан жүктің Ақтау арқылы Апшеронға жетуі – «Транскаспий бағыты ашылды және ол қарқын алады деген сөз», дейді сарапшы Асхат Қасенғали.
61 контейнерден тұратын пойыз 7 мың шақырымды 11 күнде басып өтті. Мультимодальды тасымал (бірнеше транспорт түрі арқылы тасымалдау) барысында Қазақстан портында контейнерлер ауыстырып тиелді және олар Каспий теңізі арқылы Баку халықаралық теңіз сауда портына, ал сол жерден «Абшерон» стансасына жеткізілді. Алдын ала келісімге сәйкес осы маршрут арқылы Әзербайжанға айына 10 контейнерлік пойыз жіберу көзделеді. Солтүстік дәлізбен салыстырғанда жүкті Орта дәліз арқылы жеткізу тасымал уақытын 15 күнге немесе 2 000 шақырымға қысқартады. Әрі тауарды тек Еуропаға емес, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка, Жерорта теңізі өңіріне апаруға да толайым мүмкіндік ашқалы тұр. Әрине, ол үшін Түркиядағы порт байланыстарын біріктіру маңызды. Орта дәліздің стратегиялық оңтайлы орналасуы Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказ елдеріне жыл сайын 600 млрд долларға дейін табыс түсіруі мүмкін. Дүниежүзілік банк болжамы бойынша, 2030 жылға таман Орта дәліз арқылы жүк көлемі – 11 млн тоннаға, контейнерлік тасымал 4,074 млн тоннаға (жалпы жүк ағынының 35,8 пайызы), мұнай және мұнай өнімдерінің тасымалы 3,5553 млн тоннаға (бүкіл тасымалдың 31,2 пайызы) жетеді.
Сонымен қатар Қазақстан мен Әзербайжан теміржолдары интеграцияланған DTC цифрлық платформасы жұмыс істейді. «Track and Trace» функциясы көмегімен жүк жеткізілімін қадағалап отыру мүмкіндігі де ұсынылды. Мұндай экожүйенің құрылуы Орта дәліздің тартымдылығы мен ашықтығын арттыра түседі дейді сарапшылар.
Транзиттен түсер табыс
Саясаттанушы Ғазиз Әбішевтің айтуынша, екі ел мұхитқа балама континенттік маршрутты дамыта отырып, үлкен сауда жобасының негізін қалап жатыр.
«Әңгіме тек отандық тауар экспорты туралы ғана емес. Қазақстан өз территориясы арқылы қытайлық транзиттен миллиардтаған доллар табу үшін күресіп жатыр. Жүк жіберушілерге геосаясатқа соншалықты тәуелді емес, әртараптандырылған қуатты жеткізу арналары қажет. Әзербайжан бағыты тиісті әлеуетті нығайтады. Сапар кезінде Қ.Тоқаев пен И.Әлиев Сианьнан келген пойызды қабылдау салтанатына қатысты. Бұл – қытайлық өндірушілерден еуропалық тұтынушыларға жіберілген әр тауардан ақша түсетін маңызды жоба. Ол қаражат жинақтала келе қомақты сомаға айналып, мемлекеттік бюджет пен ел азаматтарының қалтасын толықтырады», дейді сарапшы.
Баянды Баку сапары
Мемлекет басшысы Әзербайжанға сапары алдында АПА агенттігіне берген сұхбатында Транскаспий халықаралық транспорттық маршрутының трансконтиненталды сауданы ілгерілету мен дамытудағы рөлі айтарлықтай өсті деп батыл мәлімдеді.
«Бұған 2022 жылы 2 есе өскен, ал 2023 жылы – 65 пайызға, 2,7 млн тонна жүкке дейін өскен жүк тасымалы көлемі дәлел бола алады. Алдағы жылдарда бұл көрсеткіш 10 млн тоннаға жетеді деп күтеміз. Бұл үшін сұраныс та, технологиялық мүмкіндік те бар. Сол себепті Астана мен Баку осы салада кешенді қадамдар қабылдайды», деді Президент.
Қазақстан 2030 жылға дейін 11 мың шақырым жолды жөндеп, 5 мың шақырым жаңа теміржол салуды жоспарлап отыр. Бұл елдің транспорттық мүмкіндігін әжептәуір еселейді.
Жалпы, Мемлекет басшысының Әзербайжанға мемлекеттік сапары аса табысты өтті, Қазақстанға жаңа экономикалық мүмкіндіктерді сыйлауымен есте қалатын болды. Президент айтқандай, Еуразияның жаңа келбетін қалыптастырудағы баянды миссия ретінде тарих жадынамасына жазылмақ. Әлбетте, қолға алған жобалар мұнымен тоқтамайды, керісінше, мемлекет басшыларының уағдасы екі ел арасындағы қарым-қатынастың жаңа белесі болды деуге толық негіз бар. Біз үшін айрықша маңызды болып отырған Транскаспий бағытының әлеуетін арттыру енді мүлде тың қарқынмен, серпінді жүргізілмек.