Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы «Әділетті Қазақстан: Бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым» сайлауалды бағдарламасында: «Әділетті Қазақстанды құру – менің Президент ретіндегі басты миссиям. Бұл – бәріміздің ортақ ісіміз. Біздің мұқият ойластырылған іс-қимыл жоспарымыз бар, барлық қажетті ресурс, ең бастысы, баға жетпес капитал – еліміздің жауапкершілігі мол азаматтары бар. Мұндай тарихи өзгерістер ұлттың ұйысуын және әрқайсымыздың күш-жігерімізді қажет етеді», деген еді.
Әділетті мемлекет орнату үшін ең алдымен ескі Қазақстанда еліміздің қай саласында болсын белең алған сыбайлас жемқорлықты жою қажеттігі даусыз. Осы қоғамдық індетпен күреске жұртшылықты жұмылдыру мақсатында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі өткен жылы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы волонтерлік» жобасына бастамашылық жасаған еді. Антикордың мәліметіне қарағанда, аталған жоба аясында бүгінде 2,6 мыңнан астам волонтер бюджет қаражатын жұмсау тиімділігіне және өңірлердің проблемалық мәселелеріне мониторинг жүргізіп, жемқорлыққа қарсы іс-шараларды ұйымдастыруға белсене атсалысып жүр. Олардың жұмысының нәтижесінде мемлекеттік сатып алу үдерістері барысында 3 млрд теңгеден аса қаржының артық жұмсалуына жол берілмеген.
Мысалы, волонтерлердің қырағылығы арқылы Маңғыстау облысының Энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасына қарасты «Каспий жылу, су арнасы» мемлекеттік қазыналық кәсіпорнының бюджетіне 200 млн теңгеге жуық қаражат қайтарылған. Себебі аталған кәсіпорын былтыр нарықтық құны 45-50 млн теңгеден аспайтын үш тізбекті станса сатып алуға 247,7 млн теңге бөлуді жоспарлаған екен. Волонтерлер араласқан соң оның құны 49,6 млн теңгеге дейін төмендетілген. Ақмола облысының волонтерлері Біржан сал ауданының Бұланды ауылында салынып жатқан мектеп құрылысына жүргізген мониторинг нәтижесінде жаңа ғимараттың байланыстырушы тораптарының бұзылғаны, шатырының ағаш конструкциялары отқа төзімді етіп өңделмегені және бекітілген жұмыс кестесінен артта қалушылық анықталған. Осыған орай мердігер ұйымға жол берілген кемшіліктерді жою туралы нұсқама беріп, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасаған. Алматы облысында «Жасыл ел» бағдарламасына қатысқан 1 200 студентке жалақы уақтылы төленбеген. Волонтерлер дабыл қаққаннан кейін олар үшін бюджеттен 133,9 млн теңге бөлінген. Шымкент қаласында волонтерлер мониторингтік топтың кәсіпкерлік субъектілеріне заңсыз баруын тоқтатуға ұйытқы болған. Нақты айтсақ, мегаполистің Денсаулық сақтау басқармасы басшысының жеке медициналық ұйымдарға мониторинг жүргізу туралы бұйрығының күші жойылған. Павлодар облысында волонтерлер көппәтерлі тұрғын үй салу кезінде құрылыс нормаларының бұзылғанын әшкерелеген. Мұнда мердігер ұйымның жасыл желек пен жаяу жүргіншілер жолын алып тастауды жоспарлаған эскиздік жобасы мемлекеттік нормативтер мен санитарлық ережелерге сәйкес емес болып шыққан.
Мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік ахуалын қалыптастыруға бағытталған жұмыстары оң нәтиже беріп отыр. Былтыр «Аманат» зерттеу қызметтері орталығы еліміздің барлық өңірінен 10 мың респондентті қатыстырған әлеуметтік зерттеу нәтижесі сыбайлас жемқорлықпен күреске өз үлесін қосуға мүдделі азаматтардың үлесі 2022 жылғы 64,9 пайыздан 66 пайызға дейін артқанын көрсеткен. Тұрғындардың 76,7 пайызы, бизнес өкілдерінің 74,8 пайызы, студент жастардың 57,64 пайызы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық туралы тиісті органдарға хабарлауға дайын екенін білдірген. Респонденттердің пікіріне қарағанда, коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарда, медициналық мекемелерде, жергілікті атқарушы органдарда және құқық қорғау органдарында сыбайлас жемқорлық терең тамыр жайған. Оның негізгі себептері – мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің жалақысының төмендігі, шенеуніктерді бақылаудың жеткіліксіздігі, азаматтық қоғамның дамымауы және азаматтардың құқықтық мәдениетінің төмендігі.
Әлеуметтік зерттеу нәтижесінде азаматтардың сыбайлас жемқорлық туралы Антикордың аумақтық департаменттеріне (60 пайыз) және «e-Otinish» платформасы (44 пайыз) мен 1424 Call-орталығына (39 пайыз) жиі хабарлайтыны мәлім болды. Былтыр жең ұшынан жалғасқан жемқорлар жайлы дер кезінде хабар бергені үшін 73 адам жалпы сомасы 22,4 млн теңге сыйақы алған.
Еліміздің азаматтардың сыбайлас жемқорлықпен күрестегі белсенділігін одан әрі арттыруға Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес әзірленіп, ұзақ та кеңінен талқыланғаннан кейін былтыр алғаш рет қабылданған «Қоғамдық бақылау туралы» заң қосымша мүмкіндік беріп отыр. Осы заңға сәйкес жекелеген азаматтар мен коммерциялық емес ұйымдар саны бес адамнан аспайтын қоғамдық бақылау тобын құра алады. Бұл ел ішіндегі белсенді азаматтардың әділдік жолында бірлесе қимылдауына қолайлы. Сонымен қатар аталған заңда бір ескерерлік шектеу барын да айтқан жөн. Нақты айтсақ, он сегіз жасқа толмаған жасөспірімдер, алынбаған соттылығы бар және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық, экстремистік жəне террористік қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамдар, сондай-ақ діни бірлестіктер мен шетелдің қатысуымен жұмыс істейтін коммерциялық емес ұйымдар қоғамдық бақылауға қатыстырылмайды.
Қоғамдық бақылауға қатысушылар атқарушы мемлекеттік билік жəне жергілікті мемлекеттік басқару органдарының, мемлекеттік мекемелердің, квазимемлекеттік сектор кәсіпорындарының, дербес білім беру ұйымдарының, қызметі қоғамдық мүдделермен байланысты орталық жəне жергілікті атқарушы органдардың функцияларын орындаушылар болып саналатын ұйымдардың қызметіне бақылау жасайды. Осы орайда Парламент депутаттары Үкімет ұсынған қоғамдық бақылау объектілерінің тізбесін кеңейтіп, республикалық бюджеттен қаржыландырылып отырса да бұрын бейінді министрліктерге бағындырылмай, бақылаудан тыс қалдырылған автономды білім беру ұйымдары – Назарбаев зияткерлік мектептері мен Назарбаев университетінің, сондай-ақ «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының жұмысына қоғамдық бақылау орнату туралы нормалар енгізгені көпшілік көңілінен шықты. Ал режімдік объектілер санатына жатқызылған мемлекеттік органдар мен ұйымдар қызметіне қоғамдық бақылау жасалмайды. Дегенмен «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» және «Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы» заңдарға толықтыру енгізіліп, ата-аналардың әскери бөлімдер мен оқу орындарына барып, балаларының өмірі мен тұрмысымен танысуына жол ашылды. Мұның өзі әскерде әлі тыйылмай тұрған әрі шын сыры ашыла бермейтін суицид оқиғаларының алдын алуға ықпалын тигізеді деп үміттенеміз.
Биылғы сәуір айында күшіне енген қоғамдық бақылау туралы заңнама елімізді одан әрі демократияландырып, азаматтардың қоғамдық белсенділігін арттырып, сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейтуге оң ықпалын тигізетіні анық.
Міне, осындай жүйелі шаралардың нәтижесінде Қазақстан 2023 жылдың қорытындысы бойынша Transparency International Сыбайлас жемқорлықты түйсіну индексінде 39 балл алып, 180 елдің арасында 93-орынға көтерілді. Бұл көрсеткіш – тәуелсіз еліміздің тарихындағы үздік нәтиже.