– Әлішер Асқарұлы, 2019 жылы газетімізде «Елу жыл бұрынғы ескі паром елді қашанғы әуреге түсіреді?» деген мақала жарық көріп, оны назарға алған Президент Қасым-Жомарт Тоқаев көпір салу жөнінде тапсырма берген еді. Күрделі құрылыстың жұмыс барысы, нысанның мән-маңызы жөнінде тарқатып айтып берсеңіз.
– Бұл көпір – Шығыс жұрты емес, тұтас елімізге орны бөлек жоба. Жағалауларды ғана емес, аудандар арасын, тіпті екі ел арасын жақындата түсер стратегиялық нысан. Ол Бұқтырма су қоймасының маңында орналасқан 7 ауданды – Зайсан, Марқакөл, Күршім, Самар, Алтай, Үлкен Нарын, Катонқарағайды жалғайды, өңірдің 3 шағын қала, 191 елді мекенінде тұратын 152 мыңнан астам тұрғынын қамтиды. Орталық Азиядағы ең ірі, екі жүру жолағы бар көпірдің ұзындығы – 1 316 м, ені – 12,2 м. Жоба құны – 61,4 млрд теңге (көпірдің құрылысына – 50,9 млрд теңге, көпірге апарар жол салуға – 9 млрд теңге, басқа да шығындарға – 1,5 млрд теңге). Құрылыс аумағында 2 ауысымдық жұмысқа 500 адам, оның ішінде 30 инженерлік-техникалық қызметкер жұмылдырылды. Жергілікті құрылысшылардың тарихи жобаға қатысуы алғашқы батыл, мықты тәжірибе болды.
– Жаңа нысанның өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына, көлік-логистикасының жақсаруына, ішкі жалпы өнімді өсіруге әсері қандай?
– Сөз жоқ, енді азық-түлік пен тауар бағасы төмендеп, жүк тасымалы артады. Сондай-ақ 500 шақырым жолдың үнемделуі туризмге тың серпін береді деп топшылап отырмыз. 1 316 метрлік көпірмен қазір 3-4 минутта қарсы жағаға өте шығасыз. Ал осыған дейін күніне жүздеген көлік паромның рейсіне сыймай сарсаңға түсіп, жағада сағаттап иіріліп тұратын. Көпірдің жаһандық тұрғыда да маңызы зор. Жаңа көлік магистралі Ресей мен Қытайды байланыстыратын ең қысқа жол.
– Құрылыстың сапасы, қауіпсіздігі, күту-бақылау мәселесі туралы не айтасыз?
– 50 жыл ішінде жазда пароммен, қыста қауіп кешіп, мұз үстімен жүруге мәжбүр болғандардың қатарынан 300-ге жуық адам көз жұмған. Сол себепті мемлекетке нысандағы қауіпсіздік өте маңызды. Жолаушылар қауіпсіздігін, нысанның терроризмге қарсы қорғанысын қамтамасыз ету мақсатында көпірде аппараттық-техникалық күзет кешені, 102 бейнебақылау камерасы (көпірдің үстінде 62, астында 40 камера) орнатылған. Нысан барлық тиісті тексерістен өтті. Сапасында мін жоқ, тың технологиялар қолданыла отырып салынды. Былтыр аймаққа 370 мыңға жуық, биыл 400 мың турист келді (10% өсім). Ал 2025 жылы 480 мыңға дейін турист келеді деген болжам бар. Көпірдің ашылуы өңірге келуші туристердің қатарын 30%-ға арттыруға тиіс. Туризмнен келетін кіріс те жыл сайын 15-20% өседі. Көлік-коммуникациялық қатынас жақсарған соң туристік науқандар да ұзара түспек.
– Жол салынып, көпір қолданысқа беріліп, жаңа көкжиек ашылғаны өңірдің ғана емес, тұтас елдің дамуына үлес қосары сөзсіз. Осы ретте аймақта инвестиция тарту жағы қалай?
– Шығыс Қазақстан – индустриалды өңір, табиғи ресурсқа бай – елдегі түсті металлургияның басым бөлігіне ие. Өнеркәсіптік әлеуеттің шамамен 63 пайызын осы түсті металлургия құрайды. Инвесторлармен тиімді өзара іс-қимыл жасау барысында ауқымды әрі нақты істер атқарылып жатыр. Мәселен, «Өңірлік инвестициялық штаб» шеңберінде инвесторлардың түйткілді мәселелері қарастырылып, шешіледі. Оның құрамында мемлекеттік органдар, прокуратура, кәсіпкерлер палатасы басшылары бар. Ал «Өңірдің инвестициялық жобалары портфелі» – инвесторларды тарту жөніндегі жұмысты үйлестіру мақсатында сан тараптан шоғырландырылған инвестициялық ұсыныстарды қамтиды. «ШҚО инвестициялық бағдарламасы» – облыстың даму келешегі мол инвестициялық жобаларды іске асыруға инвесторларды тартуда қадам-қадаммен тиімді жұмыс істеудің іргетасы.
– Халықтың тұрмысына тікелей ықпал ететін өзекті бағыттар – сапалы жол, таза ауызсу, қолжетімді білім, медицина. Осы бағытта атқарылып жатқан жұмыстарға тоқталсаңыз.
– Биыл – «Жол жылы» болып жарияланған. Осыған сәйкес, облыстық, аудандық маңызы бар жолдарды қаржыландыру 7-ден 15 млрд теңгеге дейін ұлғайтылды. Елді мекендердің көшелері мен жол құрылыстарын жөндеуді ескере отырып, 31,5 млрд теңге (республикалық маңызы бар жолдарды есептемегенде) салу жоспарланған, бұл жалпы 600 км жол мен жергілікті маңызы бар көшелерді (218 км облыстық, 382 км аудандық маңызы бар жолдар мен елді мекендердің көшелерін) ретке келтіруге мүмкіндік береді, оның ішінде 121 км туризм нысандары бағытындағы жолдар. Осинов асуын айналып өтетін «Қалбатау – Майқапшағай», «Өскемен – Рахман қайнарлары» жолдарын қайта жаңарту жалғасып жатыр, бұл да болса өңірдің транзиттік әлеуетін едәуір арттырады. Ерекше айта кетерлік жайт, жұмысты жүйелі әрі тиімді жасау мақсатында көшелерінде ешқашан асфальт төселмеген 79 шағын ауыл таңдалды. Біз кезең-кезеңімен, 3 жыл ішінде 120 км орталық көшелерді (6,3 млрд теңге) асфальттауды, сол жерлерде көше жарығын (570 млн теңге) орнатуды жоспарлап отырмыз. Биыл 11 шағын ауылдағы ұзындығы 24,2 км болатын көшелерді жөндеуге 1 млрд теңге бөлініп, игеріліп жатыр.
– Өңірдегі ауызсу мәселесіне жеке тоқтала кетсеңіз.
– Президент 2025 жылға дейін қала мен ауыл тұрғындарын 100% таза ауызсумен қамтамасыз етуді тапсырды. Облыста 2024 жылғы 1 қыркүйектегі жағдайға сай, 356 елді мекеннің 345-і, яғни 91,3 пайызы ауызсумен қамтылды. Оның 99,9 пайызы қалалықтар, 97,2 пайызы ауыл тұрғындары. 2024 жылы өңірдегі сумен қамтамасыз етуге байланысты 31 нысанның құрылысына бюджеттен 14,1 млрд теңге бөлінді. Биыл 14 нысан аяқталады, ал қалған 17-сі 2025 жылы бітеді. Осылайша, биыл облыс халқын сумен қамту қолжетімділігін 99,4 пайызға жеткізуді жоспарланып отырмыз.
– Білім саласында қандай жаңалықтар бар? Риддердегі Шаңырақ мектебінің мәселесі қашан шешіледі?
– Риддердегі Шаңырақ мектебінің мәселесіне келесі жылы нүкте қойылады. Халық саны өсіп, өңір көркейіп келеді. Тиісінше білім алушылар тарапынан сұраныс та артып отыр. Шығыста «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аясында 7 мектептің құрылысы жүргізіліп жатыр, оның ішінде 3 нысан биылғы жылы аяқталмақ, қалған 4 нысанның құрылысы 2025 жылға жоспарланған. Сондай-ақ облыстық бюджет есебінен 3 мектеп құрылысы қарастырылған, оның ішінде Өскемен қаласындағы «Нұрлы жол» шағын ауданындағы 600 орындық мектеп пайдалануға берілді. Жыл аяғына дейін Жаңа Бұқтырма кентінде 200 орындық, Зайсан қаласында 300 орындық мектеп құрылысы аяқталуға тиіс.
– Өңірде қариялардың қажеттілігі, мұқтаждығы бар азаматтарға көмек көрсету жағы қалай ұйымдастырылады?
– Аға буын қашанда айрықша назарда. Бүгінде өңірдің барлық ауданында қарт тұрғындарға «Ғұмырлылық клубтары» ашылды, онда зейнеткерлер бос уақытын пайдалы өткізеді. Олармен мамандар, жаттықтырушылар, медицина қызметкерлері жұмыс жасайды. Бұған қоса қазір облыста 28 мың мүмкіндігі шектеулі азамат бар, оның ішінде – 2,9 мың бала. Аймақта қолжетімді орта құру, ерекше қажеттілігі бар адамдардың өмір сүру сапасын жақсарту жөнінде бірқатар іс-шара жасалып жатыр. Маңызды бағыттардың бірі – иппотерапия. Облыста иппотерапияны дамыту 2013 жылы Өскемен қаласында сол кездегі облыс әкімі, марқұм Бердібек Сапарбаевтың тапсырмасымен басталған еді. Бұл жұмыс әлі де жалғасып жатыр, он шақты жылдың ішінде біраз іс атқарылды.
– Шығыстағы шұрайлы табиғат пен шырайлы демалыс орындары туристерді қызықтыратыны белгілі. Туризм бағытындағы жұмыстардың аяқ алысы қалай?
– Иә, Шығыс Қазақстан облысы туризмді дамытудағы еліміздің ең тартымды аймағының бірі екенін сенімді түрде айта аламыз. Туристерді тарту өңірде түрлі бағытта дамып келеді. Оларды медициналық, оқиғалық, ауылдық, экотуризм, жазғы жағажай, қысқы курорттық, мәдени туризм деп сараласақ болады. Шығыстың туристік бренді саналатын, жергілікті белсенділер арқасында халықаралық деңгейге көтерілген «Altai Fest», «Шығыс салбурыны» сияқты фестивальдар дәстүрге айналды. Оның аясында шыңға шығып, тау бағындыру, атпен қыдыру, құсбегілікті дамыту, аңшылықты дәріптеу сияқты бұқаралық форматта өткізіліп келеді. Сондай-ақ туристік инфрақұрылымды жақсарту жөнінде де тұрақты әрі жүйелі жұмыс жүргізіліп жатыр.
– «Шығыс салбурыны» аз ғана уақытта сәтті жобаның біріне айналды. Бұл іс-шараның соншалықты жылдам дамуының сыры неде?
– Расында «Шығыс салбурыны» көшпелілер ойындарының жалғасы сынды, ұлттық болмысымызды айғақтай түскен ауқымды іс-шараға айналды. Биыл Ұлан ауданы Бозанбай ауылы маңындағы сайын далада өткізілген бүркітшілердің халықаралық фестиваліне 21 ителгі, 70 бүркіт, 13 қаршыға мен 30 тазы ит қатысып, Ресей, Мажарстан, Қытай, Моңғолия елдерінен келген құсбегілер бақ сынасты. Сондай-ақ құсбегіліктің амбассадоры Айшолпан Нұрғайыпқызының өнерін тамашалауға Шотландия мен Бельгиядан туристер арнайы келді. Дүбірлі дода барысында 30 киіз үй тігілді. Фестиваль осымен төртінші рет ұйымдастырылып отыр. Шығыс Қазақстан әр тараптан құсбегілерді шоғырландыра білді, салбұрын саяқ іс-шара емес, дәстүрлі әрі ауқымды оқиға екенін мойындатты. Осындай жоғары деңгейде ұйымдастырылатын іс-шаралар арқасында ішкі туризм мәдениеті де қалыптасып келеді. Жыл сайын өтетін түрлі фестивальдарға қатысуды жергілікті тұрғындар әдетке айналдырып, отбасымен баратын, жыл бойы күтетін, арнайы дайындалатын оқиға деп қабылдайтын болды.
– Еліміздің барлық жерүсті су қорларының 20 пайыздан астамы Шығыс Қазақстан облысында шоғырланған. Сонымен бірге елімізде қар жамылғысы ең ұзақ сақталатын өңір де – Шығыс. Осы тұрғыда, жағажай туризмі мен қысқы курорттық демалыс қаншалықты дамып келеді?
– Елдегі ең ірі су қоймасы Бұқтырма мен қаз-қатар тізілген Сібе көлдері тұрғанда жағажай туризмін дамытпау ағаттық болады. Бұл бағыт бүлк-бүлк қайнай бастады, барлық жағалауды қоса алғанда, бір маусымда 400 мың туристке дейін қабылдауға әлеуеті жетеді. Су қоймасының Самар, Алтай, Ұлан аудандары аумағына қарасты жағалауларында 142 демалыс базасы жұмыс істеп тұр. Ал қысқы курорттарға келсек, облыста қысқы туристік маусым 6 айға жуық созылады. Тау шаңғысы туризмі Глубокое, Алтай аудандарына, Риддер қаласына тән. Өңірде 4 тау шаңғы базасы бар, олардың жалпы ұзындығы 30-40 км, биіктігі 1500 м дейін, құламалары (еңістігі) 5 км дейін.
Аймағымызда елдің орманды алқабының 40 пайыздан астамы шоғырланған, сондай-ақ жалпыұлттық маңызы бар 24 табиғат қорғау аймағы жұмыс істейді, олардың ауданы 1 723 072 гектардан асады. Осынау әсем табиғат пен табиғи қорықтарды көргісі келетіндердің қарасы қалың. Экологиялық туризмнің бір түрі – аң, балық аулау. Облыста жануарлардың 489 түрі, балықтардың 37 түрі мекендейді, олардың 25-ін аулауға рұқсат етілген. Катонқарағай Ұлттық табиғи паркі аумағында 14 экскурсиялық бағыт әзірленді. Марқакөл табиғи қорығында жануарлардың 55 түрі, құстардың 250 түрі бар. Бүгінде қорық аумағында 10 жаңа туристік соқпақ салу жоспарланып отыр. Сонымен қатар туристердің келуіне, көруіне Қиын-Керіш шатқалы да тартымды. Шатқал жынысы эрозиямен ашылған түрлі түсті, көбінесе қызыл балшық шөгінділерінен түзілген. Жалпы, Шығыстың бай туристік әлеуетін түгел қамту бір сұхбаттың аясына сыймайды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Бақытбек ҚАДЫР,
«Egemen Qazaqstan»
