Жақында Түркі мәдениеті және мұрасы қорының қолдауымен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ғалымдары құрастырған «Алпамыс батыр» жинағы жарыққа шықты. «Түркі халықтарының рухани мұрасы әлемдік өркениет аясында: «Алпамыс батыр» жыры» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция барысында таныстырылған жинаққа жырдың кең тараған, ең көлемді М.Сандыбайұлы – С.Аққожаев нұсқасы және Ю.Новикова мен А.Тарковскийдің орыс тіліндегі көркем аудармасы, сондай-ақ ағылшын тіліндегі жолма-жол аудармасы енген.
Бүгінде институттың қолжазбалар қорында және Орталық ғылыми кітапханада «Алпамыс батыр» жырының 15 жазбасы сақталған. Ғалымдар өңдеп, бір ізге түсіріп, ғылыми айналымға енгізген эпостық жырлардың цифрлы форматтағы нұсқалары да қолжетімді. Мамандар дерегіне сүйенсек, «Алпамыс» жыр-дастанының негізгі желісі мен арқауы бір болғанымен, ішінара өзгешеліктері мен иірімдері кездеседі. Сондықтан оны жіті қарап, салыстырып, ғылыми баға беру ісі жалғаса бермек.
ЮНЕСКО, ИСЕСКО істері жөніндегі ұлттық комиссиясы, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Халықаралық Түркі мәдениеті мен мұрасы қоры, Бейзаттық мәдени мұра жөніндегі ұлттық комитетінің ұйымдастыруымен өткен конференцияда ғалымдар қаһармандық эпосты материалдық емес мәдени мұрасы репрезентативті тізіміне енгізу мәселесін талқылады.
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Кенжехан Матыжанов атап өткендей, түркі халықтарының арасына өте кең тараған тарихы терең, құрылымы аса күрделі батырлық эпостың бірегейі «Алпамыс батыр» жырының алтайлықтардан бастап, қазақ, әзербайжан, татар, башқұрт, өзбек, қарақалпақ, түрік, тіпті, тәжіктер арасынан жазылып алынған жүздеген нұсқасы бар. Оларда жырға арқау болған негізгі сюжеттік желі, қаһармандардың аты-жөні (Алпамыс, Байбөрі, Байсары, Аналық, Гүлбаршын, Ұлтан, т.б.) көп өзгермеген. Эпостың қазақ және өзбек, қарақалпақ нұсқалары ғылымда «қоңырат» версиясы деп аталса, алтай халықтарында «Алып Манаш» көне батырлық ертегінің негізінде жеткен «алтай» версиясы сақталған. Башқұртта – «Алпамыша», татарда – «Алпамша», ноғайда «Алып-Мамшян» деген аттармен сақталған «қыпшақ» версиясы жеткен. ХV-ХVІ ғасырларда әзербайжандар мен Анадолы түріктерінен «Байбөрі, оның ұлы Бәмсі-Байрақ туралы жыр» деген атпен жазып алынып, «Қорқыт ата кітабына» енген «оғыз» версиясы бар. Осының барлығы алтайлықтардың «Алып Манашынан» тамыр тартып, «алып батыр» деген мифтік, эпостық қаһарман мағынасын береді. Бұл сөздің (Алып, Алпамыс, Алпамса) осы мағынасы Махмұт Қашқари сөздігінде де, Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде де кездеседі. Қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде сол мағынасын сақтаған.
– Алтын Орда дәуірінде (шамамен ХІІІ – ХV ғғ.) қаһармандық жырлар тарихи классикалық эпос дәрежесіне көтерілді. «Алпамыс» – түркі тектес халықтар фольклорында соңғы бес ғасыр бойы халықты ерлік пен батырлыққа, адамгершілік асыл қасиеттерге баулитын теңдессіз туындылардың алдыңғы легінде тұр. Институттың қолжазбалар қорында жырдың оннан астам жазба нұсқасы сақталған. Бұл жазбаларды салыстырып, ортақ нұсқасын анықтап, оларды басқа түркі халықтарының версияларымен типологиялық байланыста тарата зерттеу – бүгінгі фольклортану ғылымының елеулі міндеттерінің бірі, – дейді профессор.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Абат Пангереев жырдың соңғы жарық көрген, текстологиялық өңдеуден өткен С.Аққожаев нұсқасында Жиделі топонимінің – 4, Байсын топонимінің 16 рет кездесетінін, ал Жиделі-Байсын деп қосарлана аталуы 8 мәрте қайталанатынын айтады.
Жиын барысында Түркі әлемі зерттеулері институты Эге университетінің профессоры Екижи Метин, Әзербайжан ҰҒА Фольклор институтының профессоры Рзаев Сәйфаддин Гюлверди оглу, Қ.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры Тынысбек Қоңыратбай, Өзбекстан Тіл, әдебиет және өнер институтының профессоры Шомирза Турдимов, Өзбекстан Мәдени зерттеулер мен материалдық емес мұра жөніндегі ғылыми-зерттеу институты ЮНЕСКО бөлімінің меңгерушісі Шухратулла Абдуллаев, басқа да ғалымдар баяндама жасап, эпикалық мұралардың ерекшеліктерін талдады.
Жаңа жинақтың бұрынғы басылымдардан ерекшелігі, мұқабасында көрсетілген QR арқылы жыршы Б.Рүстембековтің орындауындағы жырдың аудиожазбасын тыңдауға және жүктеп алуға болады.
АЛМАТЫ