«Өлеңім – өмірім» естелігінде ол: «Мен ертеректің өзінде орысша-қазақша мектеп бітірген қызметкер әкенің арқасында жоқшылық көрмей, мәдениетті семьяда тәрбиелендім» деген дерек береді. Әңгіме Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе ауданындағы Батпақкөл ауылында туған ақын, жазушы, драматург, аудармашы Берқайыр Аманшин туралы.
Қаламгердің әкесі Сәлім Орынборда училищені орысша бітірген сауатты жан екен. Берқайыр Астрахандағы татар мектебіне барады, онда алтыншы сыныпқа дейін қазақша, соғыстың алдындағы жылдары Орынборда орыс мектебінде оқиды. Бала сезіміне «Игорь полкі туралы сөз» атты жыры, ондағы әйел зары өз өмірінде көрген ауыл әйелдерін елестетіп, қатты әсер қалдырады. Жүрек түкпіріндегі бұйығы бір сырды оятқан жырды кейін түгел аударып, Алматыға, Ғылым академиясына жібереді. Жыр Мұхтар Әуезовтің қолына түсіп, оң баға алған. Бұл туралы қаламгер: «Сәті түсейін дегенде Мұхтар Әуезовтің қолына тиіпті. Ғылым академиясының бір жиынында менің аудармамды ол кісі мақұлдап сөйлепті», деп жазады. Онысы 1951 жылы жеке кітапша болып басылып шығады. Аманшин әдебиетке осылай қадам басқан. Оның сөз өнеріне деген сүйіспеншілігі мектептен басталып, еліктеуден еркіндікке қанат қаққан.
Сол бір көкейдегі тылсым сырды тербеткен жырдың әсері туралы кейін қаламгер ерекше жылылықпен былай еске алады: «1940 жылы «Игорь полкі туралы сөзді» өттік, онда «Ярославаны жоқтау» деген тарау бар екен. Бұл – Дон бойындағы қыпшақтармен соғыста қолға түскен күйеуі князь Игорь Святославичті әйелінің жоқтаған зары. Осыны мұғалимамыз алғаш дауыстап оқығанда, жесір арудың жарын сағынып жылаған әсерлі сөздеріне көңілім босағаны сонша, класта отырып көңілім босағаны есімде. Жасымызда ауылда жоқтау айтып, дауыс салған әйелдерді талай көргенбіз. Ярославаның зары тап сондай, сөздерінен бұрын ырғағы, әуені де қазақтың жоқтауына дәл келеді екен. Дереу сол жерде, сабақ үстінде Ярославаның жылауын қазақшаға аудара бастағаным – менің әдебиетке алғаш ұмтылысым еді».
Шәкірт бала Берқайырдың «алтын ұядан» қанат қағып ұшпай жатып-ақ орыс әдебиетінің асыл мұрасы саналатын жәдігерді аударуы және оның Мұхтар Әуезов сияқты ғұлама жазушының көзіне түсуі кездейсоқ емес. Жазушының: «Мектепте орыс классикасын түпнұсқадан түгелге жақын, Батыс классиктерін Шекспирден Дюмаға дейінгі біразын оқып үлгергенімді үлкен олжам деп білемін. Олардан мол білік алдым, көп нәрсеге ерте көзім ашылды», деуі өзіне ұнаған жырды аударуға деген талпынысы құрғақ қиялдан емес, көкірекпен ұғынған зерделілігінің нәтижесі екені даусыз. Талапты жас екі тілді жетік білгендіктен де, екі әдебиетті тел емген тарлан болып өскен.
Тәжірибесін ортағасырлық жәдігерден бастаған ол орыстың классикалық әдебиетінен аударма жасады. Әсіресе оның А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтовтың өлеңдерін аударуы бұл салада да тыңғылықты еңбек еткенін танытады. Ал прозада Толстойды қазақша сөйлетіп, ұлы жазушының «Балалық», «Жастық», «Жігіттік дәурен» атты кітаптарын және тағы басқа шығармаларын аударып, ұлы ойшылды ұлт оқырмандарымен тілдестіре алды.
Ол шетел ақындары мен туысқан халықтар өкілдерінің де туындыларын аударуға үлес қосты. Атап айтқанда, ағылшын Джордж Байрон, татар Ғабдолла Тоқай, түрікмен Берді Кербабаев, қалмақ Давид Кугультинов, т.б. туындыларын қазақша сөйлетіп, халықтар достығының нығаюына еңбек етті.
1983 жылы «Жорық жырлары» деген атпен «Жазушы» баспасынан жыр жинағы жарық көрді. Салауат Юлаев жыр-толғауларын негізінен екі ақын аударған. Оның бірі – Бүркіт Ысқақов. Ол жаңадан табылған өлеңдері деп бесеуін қазақшалаған. Ал оның алғы сөзін жазып, көпшілік бөлігін қазақша сөйлеткен – Б.Аманшин. Башқұрт жұртының қол бастаған батыры, сөз бастаған ақыны Салауат рухы оның өмірінің мәніне айналған Махамбет жырларымен үндес болатын. Махамбетке жастай құныққан Берқайыр Аманшин Ресей империясының отаршылдық езгісінің қасіретін тартқан қос халықтың айбынды ұлдарының істері мен тағдырынан тамырластық тауып, салыстыра зерттеген.
Б.Аманшин Салауат жырларын башқұрт тілінен тікелей аударған екен. Махамбетті қалай терең түсінсе, Салауатты да солай қабылдаған. Жинаққа енген жырлардан Б.Аманшин аудармасымен басылғандары «Туған елім», «Оралым», «Соғыс», «От», «Жігітке», «Сандуғаш», «Киіз үйім», «Зылиха» өлеңдері мен «Бугәшәумен (Пугачевпен – А.Е.) қос болып, батыр ермен дос болып» толғауы және «Салауат батыр» атты тарихи дастан. Олардың бәрі де өте көркем, әсем әуезі сақтала аударылған.
«Махамбеттің бабалары мен ұрпақтары» (1991) деген әдеби зерттеу еңбегі ұлы ақын өмірі мен шығармашылығын ғылыми тұрғыда байсалды, байыпты талдауымен құнды. «...Үстелімнің үстінде баспадан бүгін ғана шыққан кітабым жатыр. Ол – туысқан башқұрт халқының ақыны әрі батыры Салауат Юлаевтың өзім қазақшаға аударған жырлары. Оның маған өзгеден жақын көрінуі сондықтан: оны қазақшаға аударған себебім – Салауат менің пірім Махамбетпен тағдырлас, егіз қозыдай ұқсас. Патшалық езгіге қарсы қара шаруаларды дүр көтерген, патшаның алтын тағын шайқалтып, атып ұруға шақ қалған атақты Емельян Пугачевтің оң қолы, бір жағында көтерілісші сарбаздардың бригадирі, полковнигі болған Салауат та Махамбет құсап осы азаткерлік азат жолда жанын қиды. Соңында атақты, аруақты жырлары қалды. Салауат жырлары Махамбет жырларымен үндес, кейбір тұстарында тіпті ұқсас, ұйқас келеді.
Сонда о баста орыстың қаһармандық «Игорь полкі туралы сөзді», одан Махамбет бабам, одан кейін Салауат жырлары – осылай үзілмей келе жатқан бір сарындас жырлар, бір тағдырлас ақындар мен жазушылық өмірімнің үлкен бір бөлігі болып орнығып, бір сипатына айналғанын мен өзім де байқамай келіппін», депті.
«Даладағы дауыл» Исатай –Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісті суреттейді. Бұл – сюжетті поэма. Ол Исатай – Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтеріліс оқиғасын арқау етіп, «Князьдағы қараңғы үй», «Кездесу», «Үбі келгенде», «Махамбет пен Қарауыл», «Балқының үйін өртеу», «Ордаға! Ордаға!», «Махамбеттің монологі» атты жеті бөліктен құралған, әр бөлімі Махамбет өмірінің белгілі бір кезеңін қамтып, көтерілістің тарихи даму сәттерімен тікелей қатынаста өріледі.
Берқайыр Аманшин – роман жазып, прозада да қолтаңбасын қалдырған жазушы. Еңбегінің елеулі бөлігін Махамбет туралы зерттеулер құраса, соған сүйеніп ол өзінің ғұмырлық ізденісінің тірек көзі – Махамбет туралы көлемді көркем шығарма да жазды. Сөйтіп, Махамбеттің көркем тұлғасын сомдап кетті. Ол туралы: «...Әдебиетте Махамбеттің образын сомдап қалдырды. «Махамбеттің тағдыры» романын жазу үшін ол адам айтқысыз мол уақыт пен еңбек жұмсады. Ол тек қана осы романды – өз шығармашылығының өркеші, биігі болады деп санады да, соған сандаған жылын сарп етті», дейді қазақтың ақиық ақыны Ғафу Қайырбеков.
Ақын-жазушы махамбеттану ғылымына үлкен үлес қосты. Патша мен хан өктемдігіне қарсы көтерілген қазақтардың ірі қолбасшысы, жалынды жаршысы, ұлы ақын Махамбет Өтемісұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеуде Қажым Жұмалиевке ілесе, одан кейін де қыруар жұмыс тындырды. Әсіресе бұрын жариялана қоймаған талай мәтінді тауып, ғылыми тұрғыда екшеп, ақын мұрасын байытты. «Махамбеттің тағдыры» қазақ прозасының салмақты, көркем туындысы деуге болады. Автор тарихи оқиғалар желісін бір бағытта өрбітіп, Исатай мен Махамбет бастаған көтерілістің мәні мен маңызын ашуға тұтастырған. Ұлт-азаттық көтерілістің тарихи һәм көркем шындығын қиюластыра алды.
Зерттеушінің нағыз мінезі махамбеттануда көрінді. Тың шешімдерін батыл айтты. «Қазақ әдебиетінде» (20.05.1955., № 20) жариялаған «Махамбеттің ұрпақтары» атты алғашқы мақаласында-ақ ақын жөнінде үстірт баяндалып келген құпия сырлардың көмбесін ашты. Махамбеттің әкесі Өтеміс туралы, оның хан билігін жақтаушы Исатаймен дүрдараздығы, соған қарамастан, Махамбеттің досы болғанын алғаш айтқан да Б.Аманшин еді. Осы газеттің 1956 жылғы №34 санындағы «Махамбет қашан қаза тапты?» деген мақаласында: «1846 жылдың октябрінде Баймағамбет Махамбетті ұстап әкел деп өзінің 20 жендетін жібереді. Олар ақынның үйіне алдап еніп, жанжал шығарып, оны өз үйінде қылышпен шауып өлтіреді.
Сонымен Махамбет 1846 жылдың октябрінде қаза тапты дейік. Сонда қай күні? Бұл оқиға жөнінде жоғарыда аталған архивте сақтаулы істен Орынбор Шекара комиссиясының 1846 жылғы 15 ноябрьдегі отырысының протоколын таптық. Бұл протоколда Махамбеттің өлімі жөнінде Баймағамбеттің сол жылы 5 ноябрьде Шекара комиссиясына жазған мәлімдемесінің мазмұны келтірілген. Сонымен бірге бұл оқиға жөнінде Махамбеттің інісі Хасеннің 4 ноябрь күні Баймағамбетке берген жауабының мазмұны тіркелген. Бізге қажет мәлімет осы Хасеннің жауабынан табылды. Сонымен Хасен өзінің 1846 жылы ноябрьде берген жауабында Махамбет содан 20 күндей бұрын өлді деген. Егер анық 20 күн болса, бұл 16 октябрьге дәл келеді. Тап басып айтылмағаны өкінішті. Алайда намаз оқитын, демек күннің жұмасын білетін адам болғандықтан, есебінен аса алшақтап кетпесе керек. Сонда бір күнді әрі, бір күнді бері алғанның өзінде Махамбет 1846 жылдың 15-16-17 октябріндегі күннің бірінде қаза тапты деп тұжырымдауға болады».
Берқайыр Аманшин 1955 жылдан өлгенше саналы ғұмырын махамбеттануға арнады. Тың дерек табылса, махамбеттану іліміне іркілместен қосып отырған. Ақын өлеңдерінің жинағын шығаруға үлес қосты. 1974 жылы «Ереуіл атқа ер салмай» жинағын шығарса, 1979 жылы «Жыр семсер» жинағы жарық көрді. Бұларда өлеңдердің текстологиясына өзгертулер енгізіп, ғылыми байыптаулар арқылы нақтылады.
Зерттеушінің бір қасиеті – Махамбет өскен, оған қатысты оқиғалар өрбіген өңірдің көнекөздерінен Исатай – Махамбет туралы, көтеріліс тарихы, көтерілісшілер тағдыры, Махамбеттің шығармашылық болмысы, т.б. мәлімет мол. Және оларды дер кезінде республикалық басылымдарда жариялады. Тек Махамбет туралы мақалаларынан құрастырылған «Жыр-семсер» еңбегі («Арыс» баспасы, 2004) 276 беттен тұрады екен.
Б.Аманшин – лирикалық та, эпикалық жанрда да біршама жетістікке жеткен ақын. Оның «Жүрегім – далам», «Ой кету», «Кеше мен бүгін», «Бейуақта», «Ақын қолы», «Досыма хат», т.б. өлеңдері әсем лирика үлгілері болса, «Мүслима», «Даладағы дабыл», «Елші», т.б. поэма-дастандары – эпикалық жанрдағы жетістіктері деп бағалауға тұрарлық дүниелер. Автордың қазақ әдебиетіне сіңірген еңбегі орасан болғандықтан, алар орны да зор.
Айгүл ЕРМЕКОВА,
филология ғылымдарының кандидаты