Әр ұлттың тарихындағы кейбір елеулі оқиғалар сол халықтың болашағына түбегейлі өзгеріс жасап, келешек тағдырын айқындап береді. Қазақтың басынан өткен сондай тарихтың бірі – Желтоқсан көтерілісі. Тәуелсіздіктің алғашқы отыз жылдығында осы бір тарихи толқудың саяси мәнін төмендетіп жай ғана «оқиға» деп санайтындар да аз болған жоқ. Десе де Желтоқсандағы дүмпу КСРО-ның күйреуінің бастауы болғанын халық жақсы біледі.
1986 жылдың 16-18 желтоқсан күндері Алматы қаласында қазақ жастары бас көтеріп, алаңға шығып, кеңестік тоталитарлық жүйенің шешімдеріне қарсылық көрсетті. Бұл саяси оқиғаға саясаттанушы, заңгер, тарихшылар тарапынан әлі тұшымды баға берілген жоқ. Желтоқсан дүмпуіне қатысты ресми баға берілмесе де, халық ол оқиғаны ұлт-азаттық көтеріліс деңгейінде сипаттап, тәуелсіздікке ұмтылған дүбірлі күндер жөнінде көркем туындылар туғызып, ғылыми шығармалар жазып үлгерді. Яғни кеңестік кезеңде бүкілодақтық баспасөз беттері алаңға шыққан жастарды «бұзақылар», «арамтамақтар», «қоғамға жат элементтер», «нашақорлар», «шектен шыққан ұлтшылдар» деп қаралап, олардың әрекетін қанша «оқиға» деп атағанымен, кеңестер одағының шаңырағын шайқалтқан шындықты жасырып қалу мүмкін болмай қалды. Адам құқығын қорғау жөніндегі Хельсинки тобы бұл оқиғаны азаттыққа ұмтылған ұлттың «толқуы» ретінде таныды.
1986 жылғы оқиғаны бүге-шегесіне дейін зерттеу мақсатында Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Президиумының арнаулы комиссиясы құрылып, ұзақ және жемісті еңбегінің нәтижесінде біраз дүниенің беті ашылды. Мұхтар Шаханов басқарған комиссия да Желтоқсан құбылысын «толқу», «қақтығыс» деп бағалап, жоғарыда аталған Хельсинки тобының пікірін бекітті.
Белгілі журналист Қайыммұнар Тәбейұлы Желтоқсан көтерілісін Ресей тарихындағы 1825 жылғы Декабристер бүлігімен салыстырып, алғаш рет оқиғаға қатысты «көтеріліс» терминін пайдаланды.
Қостанай педагогика институтының профессоры, тарих ғылымдарының докторы Аманжол Күзембай 1986 жылғы Желтоқсандағы жастардың бас көтеруіне қатысты «Желтоқсан толқуы», «Желтоқсан оқиғасы», «Желтоқсан көтерілісі» сияқты ұғымдарды пайдаланып келе жатқанымызды тілге тиек етіп, Әбіш Кекілбаевтың тұжырымына тоқтау керек екенін айтады.
«Әбіш Кекілбаев бұл оқиғаны 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліспен салыстырып, «Орталықтың озбырлығы ұлттық болмысты түгелімен шайқап жаңа сапалық өреге көтергені үшін 1986 жылдың Желтоқсан оқиғасын «көтеріліс» деп те тануымыз керек. Себебі оқиға ұйымдастырылмағанымен, бүкіл бір ұлттың азаттыққа деген ұмтылысын байқатып, мемлекеттің тағдырын алдын ала анықтап бере алды» деген байламға келген», деп санайды А.Күзембай.
Ә.Кекілбаевтың Желтоқсанның мәртебесін анықтауға қатысты айтқан пайымына қарап, біз де бұл оқиғаны «көтеріліс» деген тұжырымға келгеніміз дұрыс іспетті. Осы тақырыпқа алғашқылардың бірі болып қалам тартқан – кәсіби тарихшы, академик Манаш Қозыбаев еді. Ол 1986 жылғы Желтоқсандағы дүмпуге қатысты: «1986 жылдың 16-18 желтоқсанында Қазақстанның астанасында болған қанды шайқас халқымыздың тарихына тоң-тоң болған шері мен мұңы бар, қатпар-қатпар сыры бар күндері болып мәңгі хатталады», деп жазды.
Ғалым осы бір тарихи құбылыстың шындығының толық ашылмау себептеріне де тоқталды.
«Біріншіден, бейбіт демонстрацияға, манифестацияға шыққан шын мәніндегі реформатор ұрпақтың өкілдерін қанға бөктіруге қатысқандар – әлі арамызда. Екіншіден, жүйе алғашқы жылдары Желтоқсан қозғалысына байланысты негізгі деректерді құртып үлгерді. Үшіншіден, 1986 жылғы Желтоқсан проблемасын зерттеуге тарихшылар, қоғамтанушы ғалымдар әлі араласқан жоқ. Өйткені фактілер жиналып, одан оқиға, оқиғалардан құбылыс, құбылыстардан тарихи заңдылық өрбіту үшін уақыттың ұзаруы керек», деді ол.
Манаш Қабашұлы шығармасында қозғалыс пен көтеріліс анықтауыштарын қатар пайдаланған.
Осы қозғалыстың ең басты зерттеушісі және 2016 жылы Астанада өткізілген «Қазақстандағы Желтоқсан (1986) көтерілісінің тарихи және халықаралық маңызы» конференциясын ұйымдастырушысы, Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер, заң ғылымының кандидаты Сабыр Қасымов сонау 1996 жылы өткен «Желтоқсан-86-ның» он жылдығына арналған бірінші ғылыми-практикалық конференцияда бұл тарихи құбылысқа «көтеріліс» деген толықтай ғылыми анықтама берді. Осы пікірін газет тілшілеріне берген сұхбаты мен мақалаларында бірнеше рет қайталады. Ол Желтоқсанға тек құқықтық баға мен қорытынды беріп қоймай, сонымен қатар маңызды саяси танымдық ұсыныстар мен тұжырымдамалар жасады. Мысалы, ол «Желтоқсан» феноменін жастардың көрсеткен жаппай батырлығы және отансүйгіштік сезімнің ең жоғары деңгейі деп есептейді. Сайып келгенде Желтоқсанның сол бір ызғарлы күндерінде халқымыз, оның ішінде қазақ жастары бостандыққа ұмтылудың жан аямас серпілісін көрсетті. Қазақ жастарының ызғарлы желтоқсан кезіндегі ерлігі туралы жазбаған газет журнал жоқ шығар. Ондаған ғылыми конференциялардың тақырыбына айналды.
Мәскеулік билік қазақ қоғамын басқару, сондай-ақ оның қоғамдық өмірін түбегейлі қайта құру ісін бүтіндей өз міндетіне ала отырып, оны жүзеге асыратын жоспары да болмады, оған ниет те білдірмеді. Орталықтың мұндай күрделі іске дайын еместігін көп ұзамай өмірдің өзі көрсетіп берді. 1929–1932 жылдары Қазақстанда кеңестік реформалық шараларға қарсы 372 қарулы бас көтерулер, көтерілістер кеңестік биліктің негізсіз реформаларына қарапайым халықтың көрсеткен қарсылығы еді. Кезінде 1920 жылы 17 мамырда Ахмет Байтұрсынұлы Ленинге жолдаған хатында кеңес өкіметінің орталық пен жергілікті халық арасында өзара сенім орнықтыра алмай отыр деген ойды ашық білдірген. 1986 жылғы 17-18 желтоқсан күндері Алматыдағы орталық алаңда және бүкіл ел көлемінде болып өткен қанды қақтығыстар мен толқулар кеңес өкіметі мен қазақ ұлты арасында өзара сенімсіздіктің қанша жылдар өтсе де сол күйінде қалғанының нақты айғағы.
Қазақ жастарының көтерілісі елімізге сырттан әкелінген басшының орыс болғанына ғана емес, Қазақстанның мемлекеттік, ұлттық мүддесінің ескерілмегенінен туындады. Мұны 17 желтоқсан күні шеруге шыққан жастардың қолдарына ұстаған «Ешқандай ұлтқа ешқандай артықшылық болмасын», «Ұлт саясатының лениндік ұстанымын сыйлауды талап етеміз» деген ұрандар айғақтайды.
Желтоқсан көтерілісі – кеңестік Қазақстан тарихында ерекше орын алатын бетбұрысты кезең. Бұл – ұлттық рухтың жаңғыру, қайта түлеу үдерісінің басы, ұлт-азаттық қозғалысының жаңа сатыға көтерілгені. Бұл халықтың дүниетанымына, өміріне әсер етіп, ұлттық сананы өсірді, азаттыққа ұмтылысты жандандырды.
Желтоқсан көтерілісі Қазақстанды жаңа әлемдік кеңестікке алып шықты. Батыстың демократиялық күштері кеңестік тоталитаризмнің зорлық-зомбылығын айыптады. Желтоқсан көтерілісі одақ көлемінде жалғасын тапты. Одақтың құлдырауына, ыдырауына әкелді. Одақтас республикалардың мемлекеттік егемендігін жариялануына мол мүмкіндік берді. Тбилисиде, Бакуде, Вильнюсте, Ригада, Сумгайтиде және басқа қалаларда тоталитарлық жүйеге қарсы оқиғалар өрбіді. Осылайша, біздің Желтоқсан республика шеңберінен шығып, еуразиялық сипат алды. Жоғарыда аталған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияға қатысушылар Польшаның Қазақстандағы бұрынғы елшісі Владислав Соколовский, Түркиядағы Эрджиес университетінің профессоры Абдулкадир Ювалы, Мажарстанның Қазақстандағы төтенше және өкілетті елшісі Андраш Барани «Көтеріліске қатысушыларды билік аяусыз қудалаумен бірге азаптап түрмеге жапты. 1986 жылы желтоқсанда Алматыда сондай жағдай болды. Желтоқсан көтерілісі – соның дәлелі» деген тұжырым жасады және олар бірауыздан өздері қабылдаған Қарарда қазақ жастарының әрекетіне көтеріліс деген анықтама берді.
Аталған конференцияға қатысушы тарих ғылымдарының докторы, профессор Хангелді Әбжанов Желтоқсан көтерілісін: «Иә, Желтоқсан көтерілісі ұлт тарихының қастерлі де қасіретті беттерін жазды. Ол ғасырларға созылған отарлау мен тоталитарлық зорлық-зомбылықтан қазақ халқының сүрінсе де жығылмағанын, өршіл рухты азаттықты аңсайтынын барша әлемге паш етті. Ол ұлт мұраты мен мүддесінен, жер мен елді сақтаудан биік ешқандай құндылықтың болуы мүмкін еместігін дәлелдеді. Желтоқсан халықтың ұйытқысы да, қорғаны да өз ортасынан шығатынына көз жеткізді», деп сипаттайды.
Әрине, кеңестік кезеңде қазақ ұлтын талай мәселе ойландырған. «Неге мен ана тілімде білім ала алмаймын? Неге қазақ мектептері аз? Неге қазақ тілі өмірдің көптеген саласында қолданыстан ығыстырылған?» деген сияқты сауалдар тоталитарлық билікке қарсы наразылық туғызғаны белгілі.
Қазір қазақтың тарихы ұлттық көзқараста жаңаша жазылу керек деген талап қойылып жатыр. Ендеше, Желтоқсан ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты бұрмаланған фактілерді қайтадан зерделеу, жіберілген қателіктер мен кемшіліктерді қайта қарап, тарихи бағасын беру, желтоқсаншылардың мәртебесін анықтау сияқты мәселелерді қолға алып, бір шешімге келетін уақыт жетті. Ұлттық маңызы бар осындай мәселеде самарқаулық пен салғырттыққа жол беруге болмайды.
Мейрам БАЙҒАЗИН,
Қазақстанның құрметті журналисі