Қазақ жерінің білгірі

Байырғы жеріміздің табиғаты, климаты, агроклиматы жайында көпшілікке әлі көп жәйттер белгісіз. Осы мәселе жайында мен белгілі маман, Қазақстан же­рі­нің білгірі, Әл-Фараби аты­н­дағы Қазақ Ұлттық уни­вер­ситетінің профессоры Мұса Жаппасбаевқа жолықтым. – Мұсеке, қазақ жерінің аума­ғы, оның шекарасы жайында айтып берсеңіз? – Сіздің білгіңіз келіп отыр­ғаны жердің көлемі ме? – Ол маған сұраулы пішін білдіріп бір қарап алды да мен бас изегеннен кейін сөзін жалғас­тыр­ды. – Көлемі жөнінен біздің рес­пуб­лика  2717,3 мың шаршы шақырымды құ­райды. ­– Ал дүниенің төрт бағы­тын­дағы ара қа­шықтығы қандай? – Батыстан шығысқа қарай ұз­ын­дығы 3000 ша­қы­рымға созылады, ал солтүс­тіктен оңтүстікке қарай 1700 ша­қырымнан асады. Солтүстік пен батысында Қазақстан Ресей Федерация­сымен шектеседі де, оңтүстік – Түркіменстан, Өз­бек­стан, Қырғызстанмен, ал шы­ғыста – Қытаймен шека­ра­ла­сады. Шығыс пен батысты бай­ла­ныстыратын “Ұлы Жібек жолы” оның едәуір аумағын басып өткен. – Қазақ жерінің табиғи-кли­маттық жағдайы көрші елдермен салыстырғанда несімен өзгеше? – Жауын-шашынның өте аз мөлшерде түсуі және құнарлы топырақ қабаты өте жұқалы­ғымен ерекшеленеді. – Тағы немен? – Өзендер мен көлдердің өте көптігімен, тұщы судың тапшылығымен өзгешеленеді. – Өте көп... Тапшылық. Мұны қалай түсінеміз. – Түсінбейтін несі бар? – Мұса Жаппасбайұлы байыпты қалпын сақтап сөзін жал­ғас­тыр­ды. – Көптеген қыр өзендері қар суымен толығады да жаз ортасы ауғанда кеуіп қалады. Сондай-ақ көлдер де тартылып қалады немесе суы тұзданып шыға келеді. Сондықтан адам да, мал да су тапшылығынан азап шегеді. – Бізде ірі өзендер де жет­кі­лікті емес пе. Батыста Ақжайық, солтүстік-шығыста Ертіс, оңтүстікте Сырдария бар. – Аз емес, – менің сөзімді профессор іліп әкетті, – бірақ жеткіліксіз. Олар жауын-шашыны аз шөл және шөлейт даланың бәрін сумен нәрлендіре алмайды. Мысалы Ертістің ұзындығы 1700 километр. Өзеннен ұзындығы 500 километрдей болатын Ертіс-Қарағанды магистралі тар­тылған. Бірақ ол Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз ете алмады. Көлемі жағынан соған ұқсас екінші өзен Сырдария, оның ұзындығы 1500 километр, жаз ай­ла­рында оның суы Арал теңізіне әзер жетеді. Оның өн бойы егіс­тікті суландыруға бөлініп кеткен. Соңғы кездері Ақжайық та азайып барады. – Ал басқа шағын өзендер ше? – Профессордың әңгімесіне ки­ліге сұрақ қойдым. – Іле, Қаратал, Лепсі сияқты Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының жота­ла­рынан бастау алатын, Солтүстік және Орталық Қазақстанды бойлай ағатын Тобыл, Есіл, Са­рысу, Нұра өзендерінің суы аз ба? – Аз емес, – профессор Мұ­са Жаппасбайұлы мені қош­та­ғандай көрінді де бірақ іле-шала өзін түзегендей болып, – бірақ шөлір­кеген далаға бұл су жет­кіліксіз. Ол өзендер атмо­с­фе­ра­лық жауын-шашынмен толығып отырмағаннан кейін көп суды құрғақ ауа жұтып алады. Өзен маңын­дағы шөл дала құрғақ күйінде қала береді. – Атмосфералық жауын-шашынның тапшылығын сіз қалай дәлелдер едіңіз? – Мына атласпен, – профессор шағын портфелінен “Қазақстан атласы” деген қызыл күрең кітабын шығарып, бірнеше парақты аударды да керек бетін ашып. – Мына жерде бәрі көрсетілген, – деді. Менің алдыма ол беті толық сы­зылған, әртүсті сызықпен және бояу­мен көрсетілген картаны жа­йып салды. Міне рес­публиканың шеткі солтүстігі, Қорған және Омбы облыстарына доғал түрінде еніп тұрған бөлігі ылғалдың бірқа­лып­ты­лығын белгілейтін көк түске боялған. Төменірек Солтүстік Қазақстанның көп жерін алып жатқан Қостанай облысы ақшыл-көк түспен бел­гі­леніпті. Бірінші және екінші бөлігінде де ортасында І деген римдік цифр тұр. – Мына бояулар мен цифрлар нені білдіреді? – деп сұрадым. – Екеуі де бұл аймақтағы бірқалыпты ылғалдылықты білдіреді. – Онда неге бояуларында айырма­шылық бар? – Өйткені ылғалдың жылдық мөл­шері алдыңғысында 400 мил­ли­метр, екіншісінде – 350. – Ал мына жасыл толқынданған сызықша ше? – Бұл республикадағы бір­қа­лыпты жағдайдағы шөлейт жерлер, – деп жауап берді профессор. – Міне ол мына жерден басталады. Мұса Жаппасбайұлының қо­лын­дағы таяқша Павлодар облысының солтүстік-батысынан жылжи отырып Новосібір облысымен шектеле Сол­түс­тік Қазақстанның аумағына өтті. Осы жерде сызықша дельфиннің басына ұқсап жайылып сала берді, ал төменгі жағы екі тармақшаға бөлініп жіңішкере түсті. Бір тармақ батысқа қарай Ақмола өңірі арқылы Қо­с­та­найдың оңтүстік-батысына дейін со­зылса, екіншісі – оңтүстік-шығысқа қарай Орталық Қазақстанды басып, Қарағанды облысының аз-кем жерін қамтып тұр. Сызықша жол үш жерден үш облыстың – Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Қарағанды облыс­та­рының аумағында ІІ деген римдік цифрмен белгіленіпті. – Үшеуінің арасында қандай айырмашылық бар? – Бұл цифрлық белгілер бір­қалыпты ылғалдылықты көр­сетеді. – Жауын-шашынның мөлшері ше? – Жылына 350 миллиметр. – Неліктен мына ақшыл-қоңыр сызықша Қытай шекарасынан жіңішкеленіп басталып, бірде жуан болып, Батыс Қазақстан мен Саратов облысының шекарасына келгенде жіңішкеріп, жеті жерден ІІ деген римдік цифр қойылған? – Әрбір аймақ екі бөлікке бө­лі­неді: аймақ және кіші аймақ. Екін­шісін қалыңдау сызықша бөліп тұр. – Айырмашылығы мен құрғақ­шы­лығы қандай? – Аз, бірінші аймақпен салыс­тыр­ғанда айырмашылығы 50 миллиметр. – Ал мынау елдің шығысынан ба­тысына дейін созылып жатқан ақшыл сызықша ІІІ римдік цифрмен белгіленіпті. Ол не? – Бұл құрғақ аймақ, атмосфералық жауын жылына 250 миллиметр ғана түседі. Бұл жерлер егін, дақыл өсіруге жарамайды. Мал шаруашылығына да жарамсыз. – Ал распубликаның шығысынан ба­­­тысына дейін созылатын ақ­шыл-сары сыз­ық­ша құр­ғап кеткен жерлер ме? – Ол жерде жауынның мөлшері жылына 200 миллиметр. Жердің топырағы құнарсыз болғандықтан өсімдік өсімі де сирек. – Төртінші аймақ бар ма? Бар болса оның жағдайы қандай? – Әрине бар. – Профессор мені қош­тағандай басын изеп қойды. –Бірақ ол жерлерді қуаңшылық жайлаған. Құр­ғап кеткен жерлер. Басы Қытай ше­карасынан басталып, көрші ел­дермен, Ресейдің Приволжье аймағы мен біздің Атырау облысының батыс өңірін қамтиды. – Оның өте құрғақ болуы неліктен? – Жаздың жан төзгісіз ыстық аңызағы мен сирек өзендер, көп жағдайда жауынның жерге жетпей ауада құрғап кетуінің нәтижесі. Жыл бойына 150 миллиметр шамсында жауын түседі, оның үштен бірі жаз уақытына келеді. Мұса Жаппасбайұлы мен қойған сұрақтарға қызығушылық таныта отырып, көтеріңкі көңілмен менің алдыма Қазақстан Республикасының табиғи климаттық қорларының үлкен картасын жайып салды. Жауын-шашын түсімі жылына 100 мм-ден аспайтын, тіпті кей жерлерде одан да аз кіші аймақтарды айтпағанның өзінде, қосалқы тау етегіне жататын үш аймақтың өздеріне тән атаулары бар. Біріншісі – жылына 200-ден 300 мм-ге дейін жауын-шашын түсетін құрғақ аймақ, екіншісі – жылына жаңбыр 300-400 мм қалыңдықта жауатын бірқалыпты ылғалды аймақ. Тағы да жылына 700мм-ден 1200 мм-ге дейін жауын-шашыны мол түсетін таулы ылғалды аймақ бар. Сөйтіп, шексіз қиыр далада аса қу­аң­шылық, ал таулы жерлерде ылғал мол. Аса құрғақшылығымен көзге түсетін төртінші аймақ сол Қытай жерінен басталып, біздің Алматы және Шығыс Қазақстан өңірлерін ба­сып өтеді. Бірте-бірте арнасы кеңейіп Балқаш көлінің шығыс жағалауын басып екі салаға бөлінеді. Біріншісі – көлдің солтүстік жағынан басталып Жезқазған арқылы батысқа қарай жайылады. Ақтөбе мен Атырау облыс­та­рының шекарасына жетіп, тағы екі тар­маққа бөлінеді. Оң жағы жуандап Кас­пий аумағы арқылы Ресей ше­карасына келіп тіреледі. Ал сол жағы жіңішке сызықшамен көрсетілген, теңізді жағалай отырып Қара Бұғаз Гол шығанағына жетеді. Енді бірінші сол жақ салаға келсек, Балқаш кө­лінің шығыс жағалауынан бастау алып, оңтүстікке, өзбек жерінің ше­карасына дейін созылады. Картадағы басқа да белдеулер сияқты бір жері жуандап, енді бірде жіңішкеріп Ал­маты, Жамбыл, Оңтүстік Қа­зақс­тан және Қызылорда облыстарын басып өтеді. Осы қуаң топыраққа айналған жерлер Алматы, Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Маңғыстау облыстарының біраз же­рін алып жатыр. Бұл жерлердің сипаты: күннің аптап ыстығы, аспа­нын­да шөкімдей бұлт тұрақтамай, аңызақ желдің күші кейде дауылға айналып, көтерілген шаң-тозаң аспанды бүркейді. Осындай климат жағдайы адамның жан-дүниесін жүдетіп, мал шаруашылығына да кесірін тигізеді. Құнарсыз топырақта өсімдіктің де өсімі шамалы. Мұндай өңірлерде түбіне тұз шөккен көлдер де аз емес. Осының бәрі бір сөзбен, шөл және шөлейт дала екенін көрсетіп тұр. – Шөл және шөлейт дала, дедім мен, – шығыстан батысқа қарай үш мың километр. Ені де жеткілікті. Осының жалпы ауқымы қандай? – Аз емес, – деп ойланып қалған профессор аздан кейін сөзін жалғады. – Ресми географиялық деректерге сүйенсек, жеріміздің 44 пайызы шөл, 23 пайызы шөлейт дала. Барлығы 67 пайызды құрайтын бұл жерлер республиканың үштен екі бөлігіне жуығын алып жатыр. – Миллиондаған қой-ешкі, жүздеген мың жылқы мен түйе бағатын 180 миллион гектар жайылымдық жер соның ішінде ме? – Иә, тек мемлекет басында отырған азаматтардың жалаң сөзі мен қағаз жүзінде ғана. Суы, шөбі тапшы жер қашан оңған? – Социализм дәуірінде қазан­шұң­қырлар мен құдықтар қазылушы еді? – Дегенмен, қойшыларға ауыз су алыс мекендерден жеткізілетін. – Халықаралық терминде бұл жерлер қалай аталады? – Резервация. Түбірі латыннан алынған француз сөзі. Орысша мәні қонысқа қолайсыз, шаруашылыққа жарамсыз дегенді білдіреді. – Ол жерлерде халық бәрібір тұрады ғой? – Мәжбүр болған соң көнеді де. – Олар кімдер? – Әрине, кең даланы мекен етіп, иесі болған қазақтар тұрады. – Қазақстандағы өзге ұлт өкілдері ше? – Мен бұл мәселенің түп-та­мы­рын зерттемеген соң нақты ештеңе айта алмаймын. Бірақ туған өлкем Қостанай облысының Амангелді, Жангелдин аудандары осындай шөлейтті жер. Онда қазақтардан басқа ұлт өкілдері көп тұрақтамайды. – Демек, байырғы халық, жердің шынайы иесі болған қазақтар осындай шөлейтті жерлерді мұра еткен бе? Профессор Мұса Жаппасбайұлы байыпты кейіппен аз ойланып отырды да: – Бұл өзінше бөлек әңгіме, – деді. *** Профессор Мұса Жаппасбайұлы ­Қостанай облысының Амангелді ауданындағы Ағаштыкөл ауылында туған. Қазақ Ұлттық университетін бітіріп, Қызылорда педагогикалық институтына жұмысқа барған. Орта мектепті алтын медальмен бітіріп, институтта үздік оқып жүрген аты да өзіне лайық Кінәз деген қызға үйленген. Бұлардан төрт қыз: Шолпан, Сәуле, Жұлдыз, Жанна өмірге келді. Бәрі де уақытында қияға қонып, ата-ана, ағайындарының өрісін кеңейтті. Жалғыз ұлы Бекеті аспирантураны бітірер 2006 жылы Мұсаның өзі дүниеден озды. Аяулы азаматтың “Бекетімді үйлендіріп, немере сүйсем деген арманы”, өзімен бірге кетті. Артында өзі өмірін арнаған “Қазақстанның атласы” атты құнды еңбегі қалды. Сапабек ӘСІПҰЛЫ. АЛМАТЫ.