Адам мен қоғамның қауіпсіздігі үшін

Уақыт елеулі өзгерген сайын кейбір заңдарды да өзгерту қажет­тігі туады.

Вольтер.

Адам мен азаматтың конс­ти­туциялық құқықтары мен бос­тан­дықтарын қорғауда маңызды рөл атқаратын заңдылықты және құқық тәртібін қамтамасыз ету – құқық қорғау органдарының басты мін­дет­тері. Құқық қорғау саласының жағдайына азаматтық қоғамның са­пасы едәуір байланысты. Елба­сы­ның биылғы жылғы халыққа Жол­дауында Қазақстанның саяси жүйесін одан әрі жетілдіру үдері­сін­дегі құқықтық реформаға айрықша назар аударуы кездейсоқ емес. 17 тамызда Нұрсұлтан Назарбаев “Қа­зақ­стан Республикасында құқық қор­ғау қызметі мен сот жүйесінің тиім­ділігін арттыру жөніндегі шара­лар туралы” Жарлыққа қол қойды. Мемлекет басшысы ұсынған құқық қорғау жүйесінің реформасы құқық тәртібі саласына әбден сіңіп кеткен репрессиялық идеологиядан және азаматтар, қоғам мен мем­ле­кет мүдделерін тиімді қорғауға ке­дер­гі келтіретін кеңестік кезеңдегі іс-әрекеттен бас тартуға ба­ғыт­тал­ған. Ол құқық қорғау органдары­ның сыбайластығын азайтуға, олар­ға деген сенімді арттыруға мүм­кіндік береді. Құқық қорғау органдарының маңызды құрылымы мен әкімшілік реформасы өткен ғасырдың 90-шы жылдары жүзеге асырылды. Пост­ке­ңестік кезеңдегі қылмысқа қарсы күрес мәселелері біздің тәуел­сіз­дігіміз қалыптасуының оңай емес үдерісі жүріп жатқан уақытта күшті саяси сипатқа ие болды. Құқықтық бей-берекеттік және экономикалық дағдарыс жағдайында қоғамның қылмыстануы қауіпті ауқымдар дең­гейіне жете бастады. Осы се­бепті, біздің сол кездегі негізгі мін­детіміз іс жүзінде қылмысқа пәр­менді бақылау орнату болды. Заң­дылық пен құқық тәртібін қамта­ма­сыз етудің жаңа тетіктерін құру керек болды. Біз бұл сынаққа төздік. Сонымен бірге репрессивті ке­ңес­тік модельден қалған рецидив­тер сақталып, әлі де байқалады. Ел­басы осыған байланысты жаза­лау­дың қолданыстағы жүйесінің анық дағдарысына қатты назар аударды. Еуропа елдерінде сотталған­дар­дың шамамен үштен біріне бас бос­тандығынан айыруға үкім шыға­рылады, ал қалғандарына қатысты жазалаудың балама түрлері: келті­рілген залалдың орнын толтыру, айыппұлдар, қоғамдық жұмыстар және т.б. қолданылады. Біздегі кө­рі­ніс мүлде қарама-қарсы: соттал­ған­дардың үштен екісі, оның ішін­де елеусіз қылмысы үшін бас бос­тандығынан айыру орындарына жіберіліп, сонымен қылмыстық-атқару жүйесіне және бюджетке түсетін салмақты арттырады. Соңғы 3 жылда “абақтыдағы халық” саны 23%-ға артты. 2009 жылдың өзінде сотталғандарды ұстауға 21,5 млрд. теңге шығындалды. Құқықтық саладағы шешуші қай­та құру Нұрсұлтан Назар­баев­тың “Жаңа онжылдық – жаңа эко­номикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” Жолдауында қойған міндеттерінен туындайды. Елдің бәсекеге қабілеттілігінің маңызды шарттарының бірі аза­мат­тардың конституциялық құқық­та­рын, қоғам мен мемлекет мүдделе­рін қорғаудың тиімді жүйесін құру болып табылады. Бұл күш құры­лым­дарының қызметін бағалаудың басты индикаторы. Елбасы құқық қорғау органдары басшыларымен 17 тамызда өткізген кеңестегі сө­зінде қабылданған шаралар азамат­тардың құқықтарын әділ және шы­найы қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретініне сенім білдірді. Құқық қорғау органдарының қызметін бағалаудың айшықты бір индикаторы оларға деген сенім деңгейі болмақ. Демократиялық елдерде құқық тәртібін қамтамасыз етуде халықтың, қоғамдық ұйым­дар­дың рөлі жоғары. Осындай қол­даудың арқасында құқық бұзу­шы­лықтың алдын алу мемлекеттік органдардың қызметінде жетекші орын алып отыр. Біздің елімізде қылмыстық қудалау органдарына деген халық сенімінің төмен деңгейі құқық бұзу­шылықтардың алдын алудың пәрменді жүйесінің өрістеуіне ке­дергі жасайды. Жарлықта қоғам­мен өзара іс-әрекетті, оның ішінде сол полицияның назарын халыққа ауда­ру тетігін қалыптастыру көз­делген. Құқық тәртібінің органдары учаскелік инспекторлардың есеп беру жүйесін, сайлануын ретке келтіруге, қоғамдық кеңестердің құқықтарын кеңейтуге, үкіметтік емес ұйымдардың қызметін қол­дауға, құқық бұзушылықтардың алдын алуға азаматтарды тартуға, ха­лықпен және азаматтық қоғам институттарымен, оның ішінде, әл­бетте, баспасөзбен жұмыс істеу ба­ғыттарына баса назар аудара­ты­нына сенеміз. Алғашқы реформаны өткізу уақытынан бері болған мәнді өзгерістер және басқарудың тиімсіз жүйесінен, қайталаушылықтан, тие­сілі емес функцияларды орын­даудан туындаған құқық қорғау органдарын оңтайландыру рефор­ма­ның анықтаушысы болып табылды. Әлеуметтік-экономикалық жаң­ғырту аясында құқық қорғау сала­сында ешбір мәнді өзгерістер бол­ған жоқ. Бұл аз десеңіз, құқық қор­ғау органдарының қызметі жеке бас­тамалардың дамуына кедергі келтіре бастады. Осы себепті, Ел­басы Жарлығының негізгі мақ­саттарының бірі құқық қолдану тә­жі­рибесін нарықтық экономиканы дамытудың мүдделері мен қисы­ны­на сәйкестендіру болып табылады. Оперативтілік жағдайы да өз­герді. Қоғамдық қауіпсіздіктің жаңа сынақтары мен қатерлерін бей­та­раптандыру міндеттері алдыңғы тұр­ғыға шығып отыр. Күштерді қай­та топтау, заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудің жаңа стратегиясын қалыптастыру қажет­тілігі нақтылыққа айналып отыр. Оңтайландыру үшін резервтер бар. Егер 90-шы жылдары жыл сай­ын 200 мыңнан аса қылмыс тіркел­ген болса, 2009 жылы олардың саны 121 мыңға дейін немесе 40%-ға төмендеді. Ал полиция және өзге құқық қорғау органдарының саны керісінше, осы кезеңде өсе түсті. Бұл ретте құқық қорғау саласына жұмыстың жаңа формаларын, инновациялық технологияларды енгізу көңілдегіден көп төмен. Оңтайландыру азаматтардың конс­титуциялық құқықтары мен бостандықтарын әділ және сенімді қорғауды қамтамасыз етуге бағыт­талған жинақы, кәсіби әрі бәсекеге қабілетті құқық қорғау жүйесін құ­руға мүмкіндік береді. Ол функ­цио­налдық талдау, жүктеменің ғы­лы­ми негізделген нормативтерін әзірлеу негізінде,  күні өткен құры­лымдарды тарату, басқару буында­рын қысқарту, қайталаушылық пен әкімшілік тосқауылдарды жою, мем­лекеттік қызмет сапасын жақ­сарту жолымен жүзеге асырылатын болады. Жеке құраммен, әсіресе қызметі бойынша әділ және айқын жоға­рылауды қамтамасыз ету тұрғы­сын­дағы жұмыс сапалық жаңа деңгейге көтеріледі. Қызметкерлерді және олардың отбастарын әлеуметтік қор­ғауды күшейту үшін жағдай жасалады. Реформаның маңызды қағидаты қылмыстық саясатты ізгілендіру болып табылады. Бұл құқық қорғау органдарының идеологиясын тү­бегейлі өзгертуге, олардың қызмет­терінде басым болып отырған реп­рес­сивті, жазалаушы іс-әрекет­те­рінен бас тартуға, уақыт талап­та­рына бара-бар жұмыстың жаңа моделін құруға мүмкіндік береді. Бұл ретте заңнамалық базаны ха­лықаралық стандарттар мен нарық­тық экономика талаптарына сәй­кес­тендіруге баса назар бөлінетін болады. Осылайша, қоғамның қылмыс­та­нуы барынша азайып, абақты­дағы халық саны барынша қыс­қа­рады. 2010 жылғы бірінші жарты­жылдықта ұйымдық және практи­ка­­лық шаралар негізінде бас бос­тандығынан айыруға соттал­ған­дар санының жартысына жуығын – 9909-дан 5323 адамға дейін қысқартуға жеттік, бұл түзеу мекемелерінің 5 контингентінің санына тепе-тең. Осындай маңызды мәселелерді заңнама­лық бекіту құқық тәртібінің барлық саласын реформалау­дың қуатты ынталандырғышы болмақ. Үкіметке мүдделі орталық мемлекеттік органдармен бір­лесіп, қоғамға үлкен қауіп ту­ғызбайтын қылмыстарды, оның ішінде экономика саласындағы қылмыстарды, оларды жасаға­ны үшін әкімшілік жауапкер­ші­лікті күшейте отырып, әкім­шілік құқық бұзушылықтар са­на­тына ауыстыру арқылы қыл­мыс­тар­ды криминалсыздан­ды­руды жүзеге асыру тапсы­рылды. Үлкен емес және ор­таша экономикалық қыл­мыстар жасаған адамдар кел­тірген залалды өз еркімен өтейтін жағдайда қыл­мыстық жауап­тылықтан боса­тылады. Экономикалық қылмыстарды криминалсыздандыру, әлбетте, отандық бизнестің дамуына мүм­кіндік туғызады. Бұл өте маңызды. Мемлекет басшысы өз Жолдауында экономиканы әртараптандыру өзегі кәсіпкерлік болатынын ерекше атап көрсетті. Тәуекелдерді көтеру­ге дайын кәсіпкерлік санатының қалыптасуы құқықтық ортаның өзгеруінсіз мүмкін емес. Бұдан басқа ол инвестициялық ахуалды жақсартуға мүмкіндік береді, қаржы секторына жағымды әсер етеді, себебі, бюджетке түсімдер көлемі ұлғайып, капиталдың кету ағыны қысқарады. Жарлықта қылмыстық істерді тергеу кезінде балама тергеуді барынша азайту және шаруашылық жүргізуші субъектілерді тексеру құ­қығы бар мемлекеттік органдар тізбесін қысқарту көзделген. Елбасы Жолдауында еліміздің таяудағы онжылдықтағы нақты даму стратегиясы баяндалған. Оны іске асыру экономиканың, қоғам өмірі мен мемлекеттік басқарудың түрлі салаларының сапалы өзге­руі­не алып келеді. Құқық қорғау орган­дарының қызметін бәсекеге қабілетті ету үшін толыққанды бәсекеге қабілетті ортаны, дамыған елдерде жағымды тұрғыдан көрін­ген құқық қорғаудың жаңа нарық­тық институттарын құру қажет. Жарлыққа сәйкес Үкімет жеке детектив қызметін енгізу туралы мә­селені пысықтап, тиісті заң жо­ба­сын Парламентке енгізуі қажет. Оны қабылдаған жағдайда зейнет­кер­лікке шыққан көптеген опера­тивтік қызметкерлер мен тергеу­шілер осы салада өз орнын таба алады. Мұндай шешім құқық қор­ғау органдарының елеулі емес құ­қық бұзушылықтар және шығын­дануды қажет ететін іздестіру шара­лары сияқты жұмыстарын жеңіл­детеді. Айта кетейік, бұл – Қазақ­станда қабылданбаған құқық тәртібі саласын реттейтін нарықтық заңның бірі. Бәсекелестікке қабілеттілік мә­селесі жаңаша ой елегінен өткізуді талап етеді. Оның индикаторлары сандық көрсеткіштер ғана емес, көбіне құқық қорғау жүйесіне кез келген жағдайдың өзгеруі кезінде бара-бар және шапшаң әсер етуге мүмкіндік беретін сапалы өзге­ріс­тер болуы керек. Атап айтқанда, құ­қық қорғау органдары қызметін бағалаудың жаңа критерийлерін анықтау, олар жоғарыда айтылып кет­кендей, құқықтық статистика­мен қатар құқық тәртібі күштеріне де­ген халықтың сенім деңгейі сияқты маңызды индикаторларды ескеруі қажет. Бүгінде басқару шешімдерінің тиімділігі, әсіресе қызмет құрамы­мен және халықпен жұмыс істеу кезінде осы заманғы технология­лар­ды енгізу деңгейіне байланысты болады. Мәселен, ақпараттық тех­нологияларды енгізу полиция­лар­дың азаматтармен қарым-қаты­насын барынша азайтып, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық­тар­дың төмендеуіне жағдай жасайды. Мемлекет басшысының Жар­лы­ғында көздеген шаралар құқық қорғау органдарындағы қызметтің беделін арттырып, оның бейнесін өзгертуге, уақыт талабы мен жоғары халықара­лық стандарттарға сай келетін құқық тәртібінің жаңа жүйесін қалыптас­тыруға жағдай туғызады. Алик ШПЕКБАЕВ, Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі Құқық қорғау жүйесі бөлімінің меңгерушісі.