Тағы да ұлттық тіл хақында

Егемендіқ алғаннан кейін “мемлекеттік тіл – қазақ тілі” деп ана тіліміздің нақтылы статусы анықталды. Қазақ ұлты енді мәңгілікке аяқ басты, жұртымыз тілдің маңыздығын, тілсіз ұлт бола алмайтынын ұғынды. Соған орай қазақ мектептері ашылды, іс қағаздары қазақ тіліне ауысты, ақпараттар қазақ тілінде беріле бастауы үйреншікті жағдайға айналды. Ұлттық өнер дамып, ұлттық театр, кино, эстрада, музы­ка, айтыс өнері ерекше рухани құбылысқа айналды. Қазақша сөйлеймін, білім аламын дегенге барлық жағдай жасалынды. Сол екі аралықта талай уақыт та өтіп кетті. Бірақ туған тіліміз әлі де тұғы­рына қона алмай жүр. Нелік­тен? Өйткені, әлі де қазақтардың біразы өз тілінде сөйлей алмайды. Қазақ мектептерінде оқыған бала­ларымыз көшеге шықса өз тілінде емес, өзге тілде сөйлеуге құштар. Жоғары білім беру орындарында оқып жатқан жастарымыз да өздерінің өзге тілде сайрағанын мақтан етеді. Өзіміздің тіліміздің “статусын” бекітсек те, беделін бекіте алмай келеміз. Орыс тілді қазақтар “барлық білім бізге орыс тілі арқылы келеді” деп түсіндіргісі келеді. Рас, арнайы пән оқулық­тары көбінесе орыс тілінен аудары­лады, қазақ топтарындағы студенттер білімге жету үшін орыс әдебиеттерінен аударма жасайды. Қоғамдық орындарда әлі орысша сөйлейтіндер молырақ. Бірақ осының бәрі мемлекеттік тілдің дамуын қаламайтындардың уәжі. Бір қызығы, қазақша сөйлеуден арланатындар өзін қазақпын деп есептейді. Содан да Мұхтар Шахановтың “қазақша сөйлемеген қазақ қазақ емес” деген сөзін мо­йындағысы келмейді. Мен “қазақ­пын”, ұлтым “қазақ”, елімді сүйе­мін, мемлекетімнің патриотымын, ішіп-жеген тамағым қазақтікі, салт-дәстүрді білемін, қазақша білмегендігім “қазақ”, не болмаса “қазақ емес” деп шешуге жатпай­тын критерий деп өз пікірін айтады. Сонда кімдікі дұрыс? Шахановтікі ме, әлде Шахановтың тілімен айтқанда, “жаңа қазақтың” пікірі ме? “Қазақша сөйлемеген қазақ қазақ емес” дегенге келсек, Мұх­тар ағамызбен келісуіміз қажет. Мәселе төлқұжаттағы “қазақ” деген жазуда емес, ал болмысы қазақ болуында мүмкін. Ұлттық болмыстың жүйелік құрылымы күрделі. Ол тек қазақ отбасында туу емес, оған қоса оның дүние­танымы (мировозрение), жан-жүрегі (психосоматикалық деңгей), ділі (менталитет), діни-сенімі (религиозная вера), тілі. Осының барлығы болмысты құрайды. Сонда орыс тілді қазақтардың қазақ тілді қазақтардан ең басты айырмашылығы тілінде болып тұр. Ендеше, қазақша сөйлемеген қазақ қазақ емес деген оймен келіспеске шара жоқ. Енді бұған жауапты жаңа ғылыми жүйелерден іздеп көрсек психология мен когни­тологиядан табамыз. Біріншісі адамның бірнеше деңгейлі санасы болады деп түсіндіреді (“созна­тельное”, “бессознательное”, “ар­хе­типическая матрица”, “кол­лективное бессознательное”, т.т. ). Екіншісі, “ой”, “сана”, “ақыл”, “ес”, “зерде” категорияларын талдау арқылы адам болмысын­дағы жүйелілік байланыстарды зерделейді. Ғылыми тереңдікке енбей, қарапайым тілмен түсін­дірсе, тілге дейінгі болмысты құ­райтын элементтер барлығы “бей­саналық”, не болмаса “түпкі сана­ға” жататын деңгей. Ал тіл екі сана­ға да жатады. Адам тілсіз бола алмайды, оны өзгерте алады. Са­на­лық деңгейдегі құрылымға өз­геріс енгізу оңай, ал түпкі сана бір адамның өмірінде көп өз­геріске ұшырамайды. Сонда “бей­саналық” (түпкі) деңгейге жата­тын дүние­таным, діл, жан, жүрек, діни сенім қосыла келе сим­воликалық не бол­маса вер­бальды тіл арқылы сақ­талады. Яғни “бей­саналық­тағы” ақпаратты саналы деңгейде тіл арқылы түсі­нуге болады. Ал “бей­саналық” деңгей­дегі барлық ақ­парат қазақ тілінде “жазылған” болса, өзге тілде сөй­лейтін сана онымен байланысқа шыға алмайды, бір бірін түсінбейді. “Бейсаналық” ұрпақтан ұрпақ­қа жалғасуымен адам туа біте пай­да болатын ерекшеліктерді айқын­дайды (мысалы, дене бітімі, ша­шы­ның, көзінің түстері, қасиет­тері, қабілеттері, мінезі, құнды­лықтық талаптары, эстетикалық талғамы, т.с.с.), ал саналық деңгей бұл бір адамның өмірлік (туғаннан қайтыс болғанша) уақытпен байланысты. “Бейсаналық” ерек­ше­ліктер сана деңгейінде болым­сыз өзгерістерге ұшырайды. Мыса­лы, солтүстіктен оңтүстікке көшу арқылы оның тәнінің түсі аздап өзгеруі мүмкін, ал айқын өзгеше­лікке жету үшін бірнеше ұрпақтың алмасуы керек. Ал тілге келсек, бұл өте күрделі сала. Және адам­ның ділін (менталитетін) қалып­тас­­тыратын сала. Тіл арқылы адамның санасын, ақылын, ойын өзгертуге болады, зердесіне әсер етуге болады. Бірақ осы салалар­дың барлығының “бейсаналық” түпнұсқалары адам туған кезден бар, оның үлгісі “ұлттық мента­литет”. Когнитивтік лингвистика да ғылыми түрде санаға “ұғым­дар”(сөздер), “түсінік­тер” (поня­тия), “когнициялар”, “фреймдер” (зерде бірліктері – единицы памяти) арқылы есте сақталады делінеді. Бұлардың ерекшеліктері жай сөз емес, ерекше сезімдік- эмоциялық өрісі бар ұғым ретінде сақталады. Сонда әр ұлттық тілде тек ұғымдар емес сезімдік-эмо­ция­лық-сенімдік өрісі бар ой-сана қалыптасады. Жоғарыда психология мен ког­нитивтік лингвистика ғылым­дарына сүйене айтылған пікірге қорытынды жасасақ, оны былай деп түсіндіруге болады. Адамның “бейсаналық” деңгейде туа пайда болған санасы оның ана тілі, ата-баба тілінің ерекшеліктеріне байланысты беріледі және осы тіл арқылы ол жандық-сезімдік өріс ретінде сақталады. Қазақтың “қазақ­шылығы” оның әлемді “кең дүние” ретінде, өмірді “қам­шының сабындай” қысқа, ананы “бұлақ­тай”, әкені “асқар таудай” сезінуі. Адамның ішкі сезімі­нің өрісі осыған сәйкес болса, ол – толық­қанды қазақ. Ол анасын сыйлап, әкесін пір тұтып, дүние қандай кең болса да адам үшін қысқа, сондықтан адамдар бұл өмірдің бір біріне қонақ болғандай сыйласа өтуді қажет етеді. Ал егер қазақ деп төлқұжатына жазыл­ғанымен, өзі өзге тілде сөйлеп, саналы өмірін басқа тіл өрісі арқылы дамытса, оның ой-санасы, есі өзгеріске ұшырайды. Және “бейсаналық” деңгейдегі құнды ақпараттармен тілдесе алмайды, өйткені ол “қазақ тілі өрісінде” сақталынады. Қазақ бола тұра қазақтарды түсінбейді, сезінбейді. “Бейсаналық” тұрғыдан пайда бол­ған ойларға, сезімдерге таңыр­қайды. Әсіресе жасы ұлғайған кезде туыс іздеу, қазақтық нышан­дарға ұмтыла бастау – түпкі сананың (“бейсаналық” деңгейі­нің) ояну кезеңдері. Қазақ тілі арқылы елімізді көгерте аламыз деген пікір – дұрыс пікір. Ұлттық тіл арқылы сананың ояну процесі жүреді, “бейсаналық” деңгейге сәйкес келетін зерде-сезімдер саналық деңгейге шығады, сана “бейсаналық” деңгейден оп-оңай ақпарат алады. Адамның болмысы тұтастанып, гармониялық үндес­тікке жетеді. Мен неге қазақпын, неге қазақ болғым келеді, басқа ұлттардан өзгешелігім неде, менің жаным нені қажет етеді, рухым қайда ұмтылады – деген барлық сұрақтарға жауап табады. Қазақша білмейтін қазақ бұл сұрақтарға жауап таба алмайды, өйткені “түп­кі санасына” үніліп, өзін өзі тани алмайды. Және өзінің санасының өзгеріске ұшырағанын түсінбейді, өзінікін жөн санайды. Сондықтан тек қазақша сөйлеген қазақ – қазақ, “қазақ тілін білмеген қазақ – қазақ емес”. Орыс тілінде сөйлейтін қазақ сол тіл арқылы саналы өмірдегі сезім түйсігі басқаға ауып кетумен қатар, орысқа саналық деңгейде ұқсап кетеді, яғни менталитеті өз­гермек. Қазақша айтқанда тұғыр­сыз адамға айналады. Ондай адам­ның “жанының” байламы жоқтың қасы. Өз қандастарын түсінбейді, түсінуге ұмтылмайды, түсінген жағ­дайда өзге ұлттың принцип­теріне бағынады. Қазақша білме­ген “қазаққа” еркін сөйлесе ала­тын өзге ұлт өкілі әлдеқайда жақын. Оларға “қаңбақ” (“люди-перекатиполе”) деп ат қоюға болады. Олар қандай елде болсын өмір сүре береді. Бұндай адамға өмір қажеттіліктерінен (материал­ды жағдайы болса) басқа ештеңе­нің керегі жоқ. Өз елінің, жерінің, ұлтының құндылықтарын игеруге тырыспайды. Ең жаманы өзін өркениетті деп санайды. Әрине, бүгінгі уақыт тынысы басқа десек, заманға сай амалың болу керектігін аталарымыз айтып кеткен. Сондықтан әр қазақ өз баласының тілін ана тілінде шы­ғарып, осы тілде ойын өрістете алатын жағдайға жеткізуі тиіс. Бұл бір. Міне, осыдан кейін барып екінші, үшінші тілдерді игеруге ұмтылту қажет. Баланың болмысы қалыптасқаннан кейін қазақы құндылықтары зерделенгеннен кейін, басқа тілді үйренуге ауысу керек деп ойлаймын. Орыс тілін үйретіп, оған қоса ағылшынға ұмтылтып, өз тілі жайына қалып қоймауы қажет. Өзінің тілін біл­меген адам өзінің ұлттық болмы­сынан айырылады, сана деңгейін­дегі “бүтіндіктен” (цельность), жан-жүректік деңгейде сезім құштарлы­ғынан, рухани деңгейде биіктікке құштарлықтан (жалтақ­тық пайда болады), “жан – тән – ақыл” бір­лес­­тігінде гармониялық үндес­тік­тен айы­рылуы мүмкін. Орысша, ағыл­шынша үйреніп, қазақ тілінен құр қалса, қазақтың аты бар заты жоқ этно-мәдени санасынан айы­рылған “мәңгүрттер еліне” айналуы әб­ден мүмкін. Ал қойған “мәсе­лені” дұрыс шешсек, қазақ тілі арқылы өз болмы­сымыз­ды тұтастай келе, орыс және ағыл­шын тілін білу арқылы мелекеті­мізді өрке­ниет­тік деңгейге оп-оңай жеткізе аламыз. Дана ЖАРҚЫМБАЕВА, Семей гуманитарлық- инно­вациялық заң универ­ситетінің доценті, филосо­фия ғылымдарының кандидаты. Семей.