немесе Солтүстік Қазақстан облысында жаңа инвестициялық саясат қалай жүзеге асырылуда?
Өмір көрсетіп отырғанындай, ел экономикасының ырғақты дамуы көптеген жайларға байланысты десек, солардың ішінде сырттан инвестиция тартудың маңызы аса зор екенін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Ал инвестициялық жобалардың негізінен өңірлерде жүзеге асырылатыны белгілі. Демек, экономикалық ынтымақтастықты дамытуда алдымен өңірлер белсенділік танытуға тиіс. Солтүстік Қазақстан облысының да осы талап деңгейінен көріне алмай Елбасының сынына ұшыраған кездері болған. Мәселен, осыдан төрт жыл бұрын, нақты айтсақ, 2012 жылдың 28 қарашасында Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалығымен өткен өңірлерді дамыту жөніндегі републикалық кеңесте Мемлекет басшысы елімізде жаңа салалар белсенді қалыптасып жатқан аймақтар бар екенін айта келіп, кей облыстар басшыларының индустриялық-инновациялық серпіліс жасауда нақты қамқорлық және ерік-жігер таныта алмай отырғанына, бюджетке сеніп алғанына, қаржыны бөлумен және құрылыс жүргізумен ғана айналысқысы келетініне қынжылыс білдірген. Сөйтіп, Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарының үш жыл ішінде бар болғаны 60 пайыз трансферт өсімімен 550 мың доллар шетел инвестициясын тартқанын айтқан болатын. Сол кезде Елбасы сынының өте орынды екенін жұрттың бәрі мойындаған. Өйткені, Солтүстік Қазақстан облысын алсақ, индустриялық әлеуеті зор, минералды шикізат пен бағалы қазбаларға бай өңіріміз шетелдік серіктестермен қарым-қатынас жасауға географиялық орналасуы жағынан да өте қолайлы.
Қазір Солтүстік Қазақстан облысында мүлде басқаша жағдай қалыптасып отыр. Өткен жылы облыс экономикасына 154,5 млрд. теңге инвестиция тартылып, бұл көрсеткіш бойынша өңіріміз республикада бірінші орынға шықса, үстіміздегі жылдың алғашқы алты айында негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 58,1 млрд. теңгені құрады. 2014 жылмен салыстырғанда оның өсімі 128,3 пайыз болғаны да бұл орайда тындырылған жұмыстардың ауқымы зор екенін аңғартады.
Инвестицияның көктен түспейтіні, шетелдік компаниялардың, жалпы, қалталы азаматтардың жиған-тергенін оңды-солды, құр бекерге шашпайтыны анық. Олай болса, солтүстікқазақстандықтардың осындай қысқа мерзім ішінде Мемлекет басшысының Қазақстанды инвестиция кедергісіз құйылатын аймаққа айналдырып, озық технологиялар мен алдыңғы қатарлы дамыған салалардың орталығы ету жөніндегі тапсырмасын орындау бағытында ұлан-ғайыр істердің басын қайырып тастағанының астарында не сыр жатыр? Солтүстікқазақстандықтар мұның бәрін облыс тізгінін 2014 жылы қолына алған өңірдің қазіргі басшысы Ерік Сұлтановтың белсенді де нысаналы қызметімен байланыстырады. Айтса айтқандай, Ерік Хамзаұлы өзі қызметке кіріскен алғашқы күннен осы мәселеге ерекше ден қойып, күрмеуі қиын істі қайтарымы мол тиімді шаралар арқылы шешуге ұмтылыс танытуда. Солардың бірі ретінде облыс басшысының бастамасымен 2014 жылы тұңғыш рет ұйымдастырылған «Қызылжаринвест-2014» атты халықаралық форумды атауға болады. Экспорттық әлеуетке ие басым салалар үшін қолайлы мүмкіндіктер тудыру мақсатында өткізілген форумға 20-ға жуық алыс-жақын мемлекеттен және еліміздің барлық өңірлерінен 800-ге тарта кәсіпкер қатысып, 80 миллиард теңгенің келісімшарттарына қол қойылды. Бұл соңғы екі жылда өңір экономикасына сырттан қаржы тартуға бағытталған жұмыстың жаңаша серпін алғанының бір ғана көрінісі.
Сырттан қаржы тартуға Индустрияландыру картасының да кең жол ашқанын айтуымыз керек. Оны аталмыш картаның бірінші бесжылдығында облыста 27,5 миллиард теңгенің 29 жобасы жүзеге асырылғанынан да айқын аңғаруға болады. Нәтижесінде осы кезеңде 1 мыңнан астам жаңа жұмыс орындары ашылып, негізгі капиталға салынған қаржы көлемі екі есе ұлғайды. Қазіргі қарқын екінші бесжылдықта бұл көрсеткіштердің анағұрлым жоғары болатынына көз жеткізіп отыр. Олай дейтініміз, екінші бесжылдықта Индустрияландыру картасына жалпы құны 100 миллиард теңге тұратын 70 жоба ұсынылып, олардың жартысынан астамы, нақты айтқанда, 41 жоба қолдау тапты. Бұл Солтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік бағдарламаның екінші бесжылдығы аясында 2,2 мың немесе бірінші бесжылдыққа қарағанда екі есе көп жаңа жұмыс орны ашылады деген сөз.
Ал осы тың жобалар қалай жүзеге асырылуда дегенге келсек, үстіміздегі жылы 7 жоба іске қосылып, жаңа кәсіпорындар 3,4 млрд. теңгенің өнімін шығарып үлгерді. Айталық, Елбасының қатысуымен өткен телекөпір барысында іске қосылған бірегей кәсіпорын− «Радуга» фабрикасы құрғақ таңғы астың 25 түрін шығарады. Бұрын бұл өнім, негізінен, Ресейден импортталса, қазір облыс өзін толық қамтамасыз етіп отыр. Алдағы уақытта өнімнің бір бөлігі экспортқа шығарылмақ.
«Казтехмаш» машина жасау зауытының ашылуы да облыс үшін айтулы оқиға болды. Кәсіпорын 59 жемазық техникасын, 46 «SAMPO ASIA» маркалы комбайн шығарды. Ол комбайндардың 22-сі өткен жылғы орақ науқанына қатысты. Бүгінгі күні зауыт жергілікті өндірушілерді тарта отырып, өндіріс көлемін одан әрі ұлғайту жолдарын іздестіруде.
Жақында осындай тағы бір үлкен жаңалықтың куәсі болдық. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 2016 жылдың бірінші жартыжылдығында индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасының орындалу барысын талқылауға арналған кеңес шеңберінде өткізілген жалпыұлттық телекөпір кезінде «Петропавл трактор зауыты» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі шығаратын «К-704-4р Батыр» отандық тракторының тұсауын кесті. Санкт-Петербург машина жасау зауытымен бірлескен жобаға 1,2 миллиард теңге инвестиция құйылып, құрал-жабдықтар Қытай мен Ресей елдерінен әкелінді.
Өнеркәсіп орындарының шетелдік әріптестерімен жасаған ірі келісімдері туралы әңгіме қозғалғанда, «ПЗТМ» зауыты ауызға бұрын ілігеді. Бұл кәсіпорынға жапониялық компания 509 млн. теңге қаржы салды. Ал «ЗИКСТО» зауыты «Қазақстан темір жолы» АҚ-пен әріптестік келісім жасау арқылы өндіріс көлемін 4 есеге жуық арттыруға қол жеткізді.
Осы айтылғандардан-ақ Солтүстік Қазақстан облысы өнеркәсібінің инвестиция үшін тартымды салаға айналып отырғанын аңғаруға болады. Соның нәтижесінде өткен жылы өңір өнеркәсібі өсім қарқыны бойынша оң серпінге ие болды. Тұңғыш рет облыста жүк вагондары, құрғақ пенобетон қоспасы, диаметрі үлкен пластик құбырлар шығарылды, қойытылған сүт өнімдері өндірісі, ұңғымалы мұнай насостары жаңғыртылды, желдің күшімен электр қуатын өндіретін қондырғылар іске қосылды, алтын өндіру қолға алынды. Түрік инвесторларының қатысуымен диірмендер кешені жаңартылып, қуаты арттырылды.
Жалпы, Индустрияландыру картасы аясында облыста 2016 жылы 4,4 млрд. теңгенің тағы 12 жобасын жүзеге асыру көзделіп отыр. Мысалы, «Грибной мир» ЖШС қозықұйрық өсіру және қайта өңдеу зауытын, «РИМ Каз Агро» ЖШС тез дайындалатын кеспе, ботқа, сорпа, картоп езбесін өндіретін цех, «Торговый дом Богатырский продукт Север» ЖШС дәнді дақылдарды тереңдете қайта өңдейтін диірмен салмақ. Бұл жобалардың жүзеге асырылуы 500-ден астам жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді.
Жоғарыда біз тілге тиек еткен халықаралық форумда ауыл шаруашылығы саласына ғана қатысты қол қойылған шарттардың жалпы құны 49 миллиард теңгеден асып түсті. Облыс әкімі Е.Сұлтанов журналистерге берген сұхбатында тартылған барлық инвестицияның 30 пайызы агроөнеркәсіптік кешенге бағытталатынын атап көрсетті. Олай болатын жөні де бар. Өйткені, солтүстікқазақстандықтардың 57 пайызы ауылдық жерлерде тұрады. Оларды жыл бойы жұмыспен қамтамасыз ететін мал шаруашылығы саласы десек, 2015 жылы ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту жобасы шеңберінде 12,8 мың орындық бордақылау алаңы, 11 мың басқа арналған мал тұқымын асылдандыру орындары құрылды.
Елбасының ауылшаруашылық өнімдерін тереңдете өңдеуге байланысты берген тапсырмасын орындау мақсатында облыста 2016-2020 жылдарға арналған жеке карта жасалғанын да айта кету ләзім. Бүгінгі күннің өзінде осы бағдарламаның шеңберінде құны 140 млрд. теңге болатын 60-тан астам жоба қолға алынып отыр. Оның негізгі бөлігі сүт, ет өнімдерін өңдеуге және макарон бұйымдарын шығаруға бағытталған.
Осы арада салада қолға алынған ұтқыр жобаларды тарқатып айтудың реті келіп-ақ тұр. Аса тартымды жобалардың қатарында Шал ақын ауданының орталық қонысында «Транс-агроинвест» ЖШС- нің қатысуымен салынып жатқан қант зауытының құрылысын да атауға болады. Кәсіпорынды іске қосу облыстың қантқа сұранысын жартылай өтейді деп күтілуде. Сонымен қатар, 2016-2017 жылдары өсімдік майын өндіретін 4 кәсіпорынды, оның екеуін Петропавл қаласында пайдалануға беру жоспарланған.
Ресейлік «ЭФКО» компания тобы Тайынша ауданында қуаттылығы жылына 330 мың тонна (құны 23 млрд.теңге) майлы дақылдарды қайта өңдейтін зауыт салуды қолға алса, «МЭЗ-СКО» ЖШС Петропавл қаласында жылдық қуаттылығы 500 мың тонна (құны 29 млрд. теңге) өсімдік майын өндіретін кәсіпорын құрылысын бастады.
Мамандар «Жаннұр Астана» КТ-нің қатысуымен Ғабит Мүсірепов атындағы ауданда бой көтеретін зауыттың да болашағы зор деп санайды. Қуаттылығы 250 мың тонналық бұл кәсіпорын астықты терең өңдеп, ұн, крахмал, глютен және құрама жемазық өндіреді.
– Біз облыстың 2016-2020 жылдарға арналған картасында ауыл шаруашылығы саласы бойынша қолға алынған жобаларды жүзеге асырудың тартымдылығын қамтамасыз ету тетіктерін де ойластырдық. Ол үшін жобаға қатысушыларға 7 пайыздан 50 пайызға дейін инвестициялық субсидиялар түрінде мемлекеттік қолдау көрсететілетінін айтсақ та жеткілікті. Бұл қолдау отандық ұқсату кәсіпорындары мен Еуразиялық экономикалық одақ елдері кәсіпорындарының мүмкіндіктерін теңестіреді, – дейді облыс әкімінің бірінші орынбасары Айдарбек Сапаров.
Солтүстік Қазақстан облысында балық шаруашылығын дамытудың, нақты айтқанда, балық өсірумен, оның өнімдерін өндірумен және ұқсатумен айналысудың мүмкіндіктері де зор. Бұл бағытқа Финляндияның «GeneralFinland» компаниясы қызығушылық танытып отыр. Осы сияқты, ас тұзын, қант, жүн және тері өндірісі кәсіпорындар құру өңір үшін мүлдем жаңа бағыт болып табылады.
Облыста инвесторларды ауыл шаруашылығына тартудың бұлардан басқа да тартымды жобалары аз емес. Түгін тартсаң, майы шығатын Қызылжар топырағы құнарлы. Диқандардың көп жылдық тәжірибесі агротехнологиялық шаралардың барлық кешенін толық қолданған жағдайда дәнді дақылдардың әр гектарынан 30-35, ал майлы дақылдардан 15-20 центнерден өнім алуға болатынына көз жеткізіп отыр.
Облыста шетелдік инвесторларды әлеуеті зор минералды-шикізат кешенін игеруге тарту мақсатында айтарлықтай жұмыстар атқарылуда. Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, өңірде сирек кездесетін жерасты қазбаларының, түсті металдардың бай қоры бар. Мысалы, Қазақстанда өндірілетін шикізат өнімдерінің ішінде қалайының – 65, цирконийдің 37 пайызы біздің өңірде шоғырланған. Бүгінге дейін пайдалы қазбалардың 286 орны зерттелді. Инвесторлардың таңдауына 227 қазба орны, оның ішінде алтын, қалайы, темір, көмір өндіруге болатын жерлер де бар, ұсынылған.
Солтүстік Қазақстан облысы қалайының игерілмеген қоры жағынан әлемдегі ірі кен орны болып табылады. Қазір аталмыш кен орынында «Сырымбет» акционерлік қоғамы мен «Самұрық Қазына Инвест» акционерлік қоғамы жұмыс істеуде. Олар таяуда ғана жұмысты жалғастыру мақсатында 19,5 млн. доллардың меморандумына қол қойды.
Солтүстікқазақстандықтар инвесторлардың туристік бизнесті дамытуға қосар үлесінің де сүбелі болатынына сенімді. 2015 жылы саланы дамытуға 876 млн. теңге қаржы бағытталды. «Имантау інжуі», «Арлан», «Ардагер» сияқты бірнеше демалыс аймақтары ашылды. Әсіресе, «Солнечный ВИП» демалыс аймағын бөле-жара атағанымыз жөн. Мұнда облыста тұңғыш рет марал фермасы ұйымдастырылып, пантымен емдеу енгізілді. Сол сияқты, өткен жылы Тұңғыш Президент күні қарсаңында қала маңында құны 180 млн. теңгелік «GreenPark» деп аталатын демалыс орны іске қосылды. Қазір облыс орталығында төрт қонақүй салынуда.
Облыстың бұл орайда да мүмкіндіктері өте зор екенін айта кеткеніміз жөн. Үстіміздегі жылдың мамыр айында өткен туризм апталығы аясында тұңғыш рет ұйымдастырылған «Солтүстік Қазақстан облысының туристік әлеуеті» көрмесі осыған анық көз жеткізді.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев тек әртараптандырылған экономиканың ғана жаһандық дағдарыс салдарына тиімді қарсы тұра алатынын, кез келген ел үшін экономикалық өсімнің қарқынын қамтамасыз етуде сырттан инвестициялар тартудың маңызы зор екенін, макроөңірлер үшін жеке бағдарламалар жасау негізінде шағын және орта бизнесті дамыту қажеттігін атап көрсеткен болатын. Бұл орайда да тындырылған істер аз емес. Атап айтсақ, «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы шеңберінде 30 миллиард теңгенің 500-ден астам жобасы іске қосылды. Қайда болмасын, өнімдердің жаңа түрлерінің молайғаны, бәсекеге қабілеттіліктің артқаны байқалады. Байытылған кварц құмы, құрғақ көбік-бетон қоспасы, астық және контейнерлер тасымалдайтын жүк вагондары, үлкен диаметрлі пластик құбырлар, мұнайға арналған ұңғымалы сорғылар өңір өндірісінің инвесторлар үшін сенімді серіктес бола алатынын дәлелдеп отыр.
Бүгінде облыс өз өнімдерін 32 елге шығарады. Бұдан тысқары 76 мемлекетпен тығыз сыртқы экономикалық байланыс орнатылған. Кеден одағы елдерімен арадағы тауар айналымы 367,3 миллион долларды құрайды. Экспорт құрамында мал және өсімдіктер өнімдері, дайын азық-түлік тауарлары, металдар және олардан жасалатын аспаптар, машина жабдықтары, көлік құралдары бар. Сырттан минералды, химиялық өнімдер, құрал-жабдықтар, өнеркәсіп бұйымдары әкелінеді
Жоғарыда айтқанымыздай, Солтүстік Қазақстан облысының экономикасына қаржы өзінен-өзі құйылып жатқан жоқ. Ол осы мәселені ұдайы назарда ұстап, әлемдік дағдарыс кезеңінде шетелден қаржы тартуға, халықаралық қаржы құрылымдарымен табысты келісімдер жасауға басымдық беріп отырған облыс басшылығының түрлі тың бастамаларға ұйытқы болуының, инвесторлар үшін оңтайлы орта қалыптастыра білуінің нәтижесінде мүмкін болып отыр. Айталық, үстіміздегі жылдың 5 ақпанында өңір басшысы Астанада Қазақстан Республикасында тіркелген 33 дипломатиялық миссия жетекшілерімен кездесті. Оның барысында дипломаттар өңіріміздің инвестициялық әлеуеті, Солтүстік Қазақстан облысының аумағында басталған ірі инвестициялық жобалар жайынды толық ақпарат алды. Кейін солардың біразы облысқа атбасын бұрып, мұндағы жағдаймен егжей-тегжейлі танысқаннан кейін өз елдерінің ортақ жобаларды жүзеге асыруға ниетті екендерін білдірді. Бұдан басқа, өткен жылы облысқа 30-ға жуық түрлі мақсаттағы, атап айтқанда, Ресейден, Украинадан, Қытай Халық Республикасынан, Біріккен Араб Эмиратынан, Ираннан, Сауд Арабиясынан, Италиядан, Испаниядан, Финляндиядан, Даниядан, Швециядан. Франциядан, Белоруссиядан, Кореядан, Австралиядан, тағы басқа елдерден делегациялар келді.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, бүгінде Солтүстік Қазақстан облысы инвестиция мәселесінде табысты өңірлердің біріне айналып отыр. Мұнда әлі де сырттан қаржы тарту мүмкіндіктері мол, қолға алынған ірі жобалардан бөлек, әлеуеттері инвестицияға сұранып тұрған өзге де секторлар аз емес. Облыс инвесторлар кеңесінің отырысында атап көрсетілгеніндей, алдағы кезеңде шикізаттық емес секторға тікелей инвестициялар тартуға айрықша көңіл бөлінбек. Облыс басшылығы осы мақсатта ірі трансұлттық компаниялар, шетелдердегі шағын және орта бизнес өкілдерімен келіссөздер жүргізуде. Бұл орайда да солтүстікқазақстандықтар ойластырып отырған тартымды жобалар аз емес. Демек, сырттан құйылатын қаржы ағынын қамтамасыз ету арқылы ел экономикасын әртараптандыруға бағытталған жұмыстар алдағы уақытта да жалғасын таба бермек.
Жарасбай СҮЛЕЙМЕНОВ,
журналист
Солтүстік Қазақстан облысы
