Азық-түлігің жеткілікті ме, ағайын?

Елбасы Жолдауынан кейін агроөнеркәсіп кешені қызмет­кер­лерінің алдында көптеген тап­сырмалар мен міндеттер тұр­ғаны белгілі. Облыс ауыл ша­руа­шылығы жұмыстарының өт­кен жылғы қорытындылары мен биылғы жылға арналған міндеттерін ой елегінен өткіз­генде де осындай тұжырымға келеміз. Өткен жылы өңір агро­өнер­кәсіп кешенінде 7,7 млрд. теңге игерілді. Атап айтсақ, «КазАгро» ұлттық компаниясы арқы­лы 2,5 млрд., Оңтүстік әлеу­мет­тік-кәсіпкерлік корпорациясы арқылы 476,1 млн. және басқа көздерден 1,7 млрд. теңге тар­тыл­ған. Республикалық және жер­гілікті бюджеттерден бөлін­ген қаржы мен тікелей трансферттерді, субсидияларды қоса есептегенде ауыл шаруашылығы саласына барлығы 2 млрд. 819 млн. 246 мың теңге жоспарланса, оның нақты игерілгені 2 млрд. 643 млн. 476,1 мың теңге бо­лып­ты. Ал мемлекет тарапынан жасалып отырған мұндай қаржы­лай қолдауға қыруар жұмыстар атқаруға болады. Әңгімені агроөнеркәсіпшілер қол жеткізген жақсы нәтижелер­ден бастасақ, облыста ауыл ша­руа­шылығының жалпы өнімі жыл­дан-жылға ұлғайып келеді. Мысалы, ол 2008 жылы – 63,2 млрд., 2009 жылы 68,4 млрд. теңгені құраған. Өткен жыл да жаман болған жоқ. Ал алда Елбасы Жолдауына байланысты бұрынғыдан да ауқымды міндеттер тұр. Мы­са­лы, облыс агроөнеркәсіп кешені қызметкерлері 2014-2015 жыл­дары ауыл шаруашылығының жалпы өнімін 79,0-84,0 млрд. теңгеге жеткізуді межелеуде. Облыс агроөнеркәсіп­ші­лері­нің «азық-түлік себеті» тізіміндегі 20-ға жуық әлеуметтік мәні зор тамақ өнімдерінің ішінен 12 түр бойынша өңірді жеткілікті қамтамасыз ете алатын жағ­дай­да екен. Бұл, әрине, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету тапсырмасын орындауда жаман нәтиже емес. Бірақ «Өңірді әлеу­меттік мәні зор тамақ өнім­дерімен неге толық қамтамасыз етпеске?» деген де сауалдың қойылуы мүмкін ғой. Мысалы, облыс тұрғындарына қажетті І сортты ұнның 60-70 пайы­зы және нан, тоқаш, кондитер тағамдарын өндіруге қажетті жоғары сортты сапалы ұндар солтүстік облыстардан тасымал­данады. Бұл талай жылдан бері сөз болып келе жатқан мәселе. Осы себепті Қазақстанның ас­тық одағы, «Азық-түлік келісім шарт корпорациясы» акционерлік қоғамы және облыс әкімд­ігі арасында қол қойылған мемо­ран­думға сәйкес 4 астық өңдеу кәсіпорындарымен келісім-шарт жасалған. Олар облыстағы нан зауыттарын келесі жылдың қа­зан айына дейін 1 килосы 46 теңге тұратын бірінші сортты ұнмен тұрақты қамтамасыз етпек. Әлеуметтік маңызы бар негізгі азық түрлеріне баға тұрақ­тылығын қамтамасыз ету мақ­сатында облыстық бюджеттен 114 млн. теңге бөлінген. Негізгі астық түрлерін сатып алу, сақтау және интервенция жасау тетіктері анықталған. Алғашқы интервенция өткен жылдың желтоқ­сан айында бағаны тұрақты ұстап тұруға мүмкіндік берген. Ал облыс агроөнер­кәсіп­ші­лері өсірген мол астық ше? Ха­лық қажетін өтемесе оған қыруар күш пен қаржы жұмсап керегі не? Мысалы, өткен жылы облыс бойынша 230,2 мың гектар алқаптан масақты дәнді дақыл жиналды. Әр гектардың орташа түсімділігі 15,8 центнерден айналды. Барлық алынған өнім 364,6 мың тоннаны құрап­ты. Масақты дәнді дақылдардан облыстық орташа көрсеткіштен жоғары өнім алған Қордай (21,0 ц/га), Жуалы (17,0 ц/га) аудан­дары ғана. Шаруашылықтар ара­сында егін өсірудің барлық аг­ротехникалық шараларын дұ­рыс пайдалану нәтижесінде ана­ғұр­лым жоғары нәтижеге жет­кен­дер де аз емес. Мәселен, Меркі ауданының «Сыпатай батыр» шаруашылығы 250 га суармалы жерге егілген ақ егістің әр гектарынан 65 центнерден дән бастырып, облыс бойынша ең жоғары көрсеткішке қол жеткізді. Т.Рысқұлов атындағы аудан­ның «Шәушен», «Қайқы», «Шал­қар» шаруа қожалықтары ақ егістің әр гектарынан – 30-32 центнерден, Қордай ауданының «Нұрал», «Благовещенка», «Қақ­патас-Қордай» шаруашылықтары 27-29 центнерден өнім алған. Бірақ «Жерден өскен жерде қалмайды» деген диқан ата сөзіне адал облыс агроөнеркәсіпшілері өз өнімдерін сапалы ұн шығаруға мүмкіндігі бар кәсіпорындардың сұраныстарына және шаруашы­лықтар мен тұрғындардың ішкі қажеттіліктеріне керекті көлемде ғана өндіруге бағыт алуда. Соны­мен бірге, алдағы уақытта ауыс­палы егіс талабына сәйкес жоға­ры рентабельді, рыноктағы сұра­нысы жоғары майлы дақылдар, қант қызылшасы, бұршақ тұқым­дас өнімдер, жеміс-көкөніс және мал азығы дақылдарына басым­дық беруге бағыт ұстай бастапты. Мысалы, облыста жыл сайын өндірілетін астықтың орта есеппен 200 мың тоннадан астамы шаруашылықтардың өз қажеті мен қайта өңдеу кәсіп­орын­дары­ның сұраныстарына жұмсалады. Масақты дәнді дақыл дегенде диқандардың жерді игерудегі жайбарақаттығы да ойға оралады. Өткен жылы облыс бойынша барлық егістік жер көлемі 762,3 мың гектарды құраса, оның 145,1 мың гектарын – парлар, 497,2 мың гектарын әр түрлі ауыл ша­руашылығы дақылдары құрапты. Бұл егіншілік саласы бойынша құнарлы жерлердің игерусіз қалу мәселесін туындатып отыр. Ал бұл мәселе дер кезінде шешімін табудың орнына жылдан-жылға жалғасып келеді. Мысалы, бұр­нағы жылы облыс бойынша 128,2 мың га. немесе облыстағы барлық егістік жерлердің 16,9 пайызы игерілмеген болса, өткен жылы 120,0 мың га жер немесе барлық егістік жердің 15,7 пайызы игерусіз қалған. Игерусіз қалған жерлер, әсіресе, Шу, Жамбыл, Жуа­лы, Талас аудандарында көп. Бұл мәселе облыс әкімдігінде арнайы қаралып, тиісті тапсырмалар берілгеніне қарамастан орын алып отыр. Майлы дақылдарға деген базар сұранысы әрқашанда жоғары. Әрі оның бағасы да тұрақты. Осы­ған байланысты облыста май­лы дақылдарды өсіру көлемін арттыруға ұмтылу байқалады. Бұл үшін облыстағы өсімдік ма­йын шығаратын кәсіпорындарды қажетті шикізатпен қамтамасыз етуді толық жүзеге асыра отырып, тұрғындардың өсімдік майына деген ішкі қажеттілігін 50 пайызға дейін қанағаттандыру межеленуде. Өткен жылы облыс бойынша майлы дақылдар 68,4 мың гектардан жиналып, олардан 5,3 ц/га орташа түсіммен барлығы 38 мың тонна өнім алынған. Майлы да­қыл өсіруде әзірге Жуалы ауда­ны­ның «Агро-Ордахан» ауылдық тұтынушылар кооперативі 863 га мақсары алқабының әр гек­тары­нан 12 центнерден өнім жинап, ерекшеленіп отыр екен. Ал көкөніс өнімдері облыс тұр­ғындарының сұранысын то­лық қамтамасыз етеді және елі­міздің басқа өңірлеріне сатуға да жеткілікті өндірілуде. Өткен жы­лы облыс бойынша 18,2 мың гектардан көкөніс өнімдері жина­лып, жалпы түсімі 383,6 мың тон­наны құраған. Қордай ауданының «Алмаз» шаруа қожалығы пияз алқаптарының әр гектарынан 700-800 центнерден өнім жинаса, Жуалы ауданының «Зылиха», «Бо­ранды», «Орақ-Балға» шаруа қожалықтары картоп алқаптары­ның әр гектарынан 300-400 центнерден өнім алыпты. Байзақ ау­данының «Байназаров», «Ветеран» шаруа қожалықтары да көл-көсір көкөніс жинауымен ерекшеленді. Облыста жеміс-жүзім өнім­дерінің тапшылығын болдырмау мақсатында да біраз жұмыстар атқарылуда. Соңғы үш жылда 2 мың 301,8 га алқапқа жеміс ағаш­тары, 45,3 га алқапқа жүзімдіктер отырғызылған. Өткен жылы 150 га алқапқа тамшылатып суару технологиясын енгізе отырып, жеміс ағаштарының жас көшет­тері отырғызылыпты. Облыс бағ­бандарының жеміс бақтарын са­па­лы көшеттермен қамтамасыз ету мақсатында 4 оригинатор-шаруашылықтар жұмыс істеуде екен. Ол шаруашылықтардың екеуіне көшеттер өсіріп, дайындау үшін жаңа, голландиялық интенсивті технологиялар енгізіліпті. Бұл технология осы көшеттердің егілгеннен кейінгі екінші жылы өнім бере бастауына мүмкіндік туғызады. Қазір осы бағытта Қа­зақ ұлттық аграрлық университеті мен Украинаның «АИК» ком­па­ниясы жұмыс атқаруда. Облыс агроөнеркәсіпшілері тәуе­­­­кел еткен тағы бір шаруа өңір­де қант қызылшасы шаруашылығы мен қант өндіруді дамытудың 2008-2012 жыл­­дарға арналған бағдар­лама­сы­на белсене атсалысуы болып отыр. Был­тыр облыс бойынша 3,7 мың га қант қызылшасы алқабының орташа түсімі 170 центнерді құраған. Сөйтіп барлығы 62,07 мың тонна өнім жиналған. Әсіресе, Байзақ ау­данындағы «Достық» шаруа қо­жалығы қант қызылшасы алқабы­ның түсімі 450 центнерге жетіп, қызылшашылардың бұрын­ғы даң­қын қайта көтеруге болаты­нын дәлелдепті. Сондай-ақ, Меркі ау­данының «Жылыбұлақ», «Нұр-П», Қордай ауданының «Сарыбұлақ» шаруашылықтары да қант қы­зылшасының әр гектарынан 300-350 центнерден өнім алған. Дегенмен, тәтті түбір өсіру­ші­лердің жұмысына қолбайлау бо­лып отырған мәселе де жоқ емес. Әсіресе, қант қызылшасы шаруа­шылығын дамыту үшін арнайы тех­никалардың жетіспеушілігі қиын түйінге айналған. Мысалы, бүгінде облыс бойын­ша болжанған 7 мың гектар ал­қапқа қант қызылшасын егу үшін 32 дәнсепкіш, 32 пәлек жи­нағыш, 25 қызылша жинай­тын комбайн және 71 тиегіш жетіспейді екен. Бірақ қол қусы­рып отыруға болмайды. Биылға межеленген алқапты егіп, өсіріп, жинап алу жұмыстарын жүр­гізуде ар­найы техникалардың же­тіспеу­ші­лігін болдырмау үшін, көптеген іс-шараларды шұғыл қолға алу қа­жет. Бұл орайда аудан әкімдері мен шаруашы­лық­тар жаңа техникалар алу мәсе­лесін шешуді өз мүмкін­діктеріне қарай оңтайлы ұйымдас­тыр­ған­дары абзал. Мысалы, Жам­был ауданындағы «Үміт» шаруа­шы­­лы­ғының бір өзінде 20-дан аса техника бар екен. Байзақ ау­да­нын­дағы «Достық-99» шаруа қожа­лығ­ы да жаңа техника алу мәсе­лесін жылма-жыл өз күш­терімен шешіп келеді. Ендеше шаруамды өрге сүйреймін дегендерге қиын­дықтан шығар жол бар. Елбасы биылғы Жолдауында «Өз өмірлерін ауылмен байла­ныс­тырғандар үшін Үкімет жергілікті билік органдарымен бірлесіп, селолық кәсіпкерлікті дамыту жөнінен шаралар кешенін әзірлеуге тиіс» деді. Ал ауылдағы кәсіпкерлікке ең біріншіден мал бағу, егін мен түрлі дақылдар, көкөніс, жеміс-жидек өсіру және олардың өнімдерін қайта өңдеу жатады. Сондықтан, Елбасы алға қойған тапсыр­ма­лар мен міндеттерді абыроймен орындап шығу үшін облыс агроөнеркәсіпшілері жаңа биіктерді бағындырады деп күтейік. Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ,Жамбыл облысы.