Араб әлеміндегі экстремизм

Таяу Шығыс әлемнің ең мазасыз аймағына, дәлірек айтқанда, Араб әлемі көпжақты шиеленістер мен экстремистік белсенділіктің негізгі ошағына айналып отырғаны белгілі. Мұсылман әлемінің белгілі бөлігін тұрақсыздық жайлап, дін атаулыға мүлдем жат зорлық-зомбылық, терроризм, қантөгіс, әлеуметтік әділетсіздік сияқты жағымсыз жайттар белең алды. Бұдан да зоры, дініміздің атын жамылып, мұсылман халықтардың сан ғасырлық дәстүрлі ислами мәдениетіне жат, әртүрлі астыртын мақсаттарға қызмет ететін трансұлттық экстремистік ағымдар күшейіп, шартарапқа таралып, ықпалды күштерге айналды. Осы орайда мұсылман әлемінде, әсіресе араб елдерінде дәстүрлі емес, деструктивті ағымдар қалып­тасуы­ның тарихи және әлеуметтік-психо­логиялық негіздерін, идеологиялық сипатын анықтап, аталған мәсе­ле­лердің шешімінде мемлекетпен бірге қоғамның әлеуетті рөлі туралы ойлану қажет. Осы ретте бізді ді­ни экстремизмнен ең көп зардап шек­кен араб елдерінің ойшылдары мен мамандарының пікірлері қызық­тырады. ТАРИХИ СЕБЕПТЕР. Араб елдерінде экстремизмнің таралуы аймақтың соңғы бір жарым ғасыр­лық тарихымен, Еуропаның саяси ықпалымен, тәуелсіздіктің ал­ғаш­қы кезеңімен, әсіресе, 1950-1980-жылдардағы тұрақсыздық фак­тор­ларымен (Палестина қақты­ғысы, «Қырғи қабақ» соғыс) байла­нысты болды. Османлы империя­сы ыдырағаннан бері араб мемле­кет­тілігінің концептуалды мәселелері аймақтың күн тәртібінен түскен емес. Тәуелсіздік алған араб елдері қоғамында сыртқы күштер мен отаршылдыққа қарсы төңкерісшіл идеялар, әсіресе пан-араб ұлтшылдығы күшейді. Отаршылдыққа реакция ретінде исламшылдық та дами берді. Таяу Шығыста қалыптасқан геосая­си ахуалға байланысты араб-мұсыл­ман мемлекеттерінде әскери элита­лардың рөлі артып, социализмнен кейін исламизм сияқты трансұлттық идеологиялардың таралуына қо­лай­лы жағдай қалыптасты. Араб-израиль соғыстары нәтижесінде араб ұлтшылдығы идеологиясы тығырыққа тіреліп, қоғамның басым бөлігі араб социализмінен көңілі қалып, жылдам түрде қайта исламдана бастады. Халықтың елеулі бөлігінің исламдануымен қатар, исламизм идеялары да кең таралды. Биполярлық тепе-теңдікті сақтау мақсатында социализмнің таралуына тосқауыл болатын қарсы күш ретінде әсіре діншіл, радикалды қозғалыстарға әртүрлі күштер тарапынан арнайы қолдау көрсетілді. Осындай әртүрлі тоталитарлық идео­логиялардың, сондай-ақ, араб ел­деріндегі мемлекет пен қоғам қаты­нас­тарының ықпалымен араб әлемі әркелкіленіп, ыдыраңқы сипат алды (Mehran Kamrava). Кейбір мемлекеттерде әскери диктатура орнап, әсіре діни қозға­лыс­тардың қызметіне қатаң тыйым салынды. Шектен тыс қысым көр­ген діни қозғалыстар жабық жағ­дайда дамып, саяси күн тәртібі жетіл­дірілді, өзара ықпалдасып, біріге бас­тады. Аймақтағы геосаяси және әскери қақтығыстардың әсерімен діни экстремистік қозғалыстардың бір бөлігі радикалданып, жихад идея­сы (радикалды исламизм) төңірегіне топтасты, екінші бөлігі демократия жолымен саясилана (саяси исламизм) бастады. Осы жағдайда аймақта сая­си мақсатты көздейтін «Талибан», «Хамас», «Хезболла» және тағы басқа исламизм идеологиясын ұстанатын қозғалыстар қалыптасты. Бұған қоса, аймақта саяси мақсатқа жетуде радикалды жолды таңдаған терроризм кең таралды. Такфири, харижи, радикалды сәләфи «ілімдерін» ұстанатын исламшыл немесе жихадшыл топтар көбейді. Әртүрлі күштер арасындағы конфессияаралық қақтығыстар себепті аймақтағы елдер жік-жікке бөлініп, қоғамды бе­ре­кесіздік пен тұрақсыздық жайлады. «Әл-Қаида» сияқты қиратқыш әлеуеті шексіз террорлық ұйым­дар­дың сахнаға шығуымен дүниежүзілік терроризмге қарсы күресудің жаңа дәуірі басталды. Терроризм араб әлемімен қатар, Азия және Африканың әртүрлі аймақтарында таралуда. Араб елдерінде саяси исламның даму тарихында бірнеше серпіліс кезеңі болды. Исламшыл қозғалыстар 1980-2005-жылдарда Судан, Газа мен Алжирде, ал соңғы жылдарда Тунис, Ливия, Марокко, Мысыр, Сирия, Йемен, Йорданияда белсенді болды. Кейбір саяси партиялар құрылып, «Мұсылман бауырлар» мен сәләфилер саясатқа араласты. 2015 жыл саяси күн тәртібі бар исламшыл қозғалыстар үшін бетбұрысты кезең болды. Олар соңғы жылдары ислам әлемінде жиілеп кеткен қанды террор оқиғаларының ықпалымен қоғам мен мемлекеттен бұрынғыдай қолдау таба алмай, қызметіне шектеу қойылып, саясаттан шеттетіле бастады. Таяу Шығыс аймағындағы сыртқы күштердің геосаяси текетіресі, ашық айтқанда, Ауғанстан, Ирак, Ливия елдеріне жасалған әскери интервенциялар, Сириядағы гибридтік соғыс «Әл-Қаида», «ДАИШ» (Қазақ­станда тыйым салынған) сияқты тер­рорлық ұйымдардың жұмылып, ық­пал­дасуына алып келді. Мемлекет­тілік дәстүрлері күшті бірнеше араб елінің (Ливия, Ирак, Сирия) ұлт­тық қауіпсіздігіне жойқын залал кел­ті­ріліп, тікелей ыдырау қаупі төніп, есесіне экстремистер күшейіп кетті. Сириядағы халықаралық шиеленіс дүниежүзілік терроризмнің басты таралу ошағына айналды. ЭКОНОМИКАЛЫҚ СЕ­БЕП­ТЕР. Араб әлемінде экстре­мис­тік идеологиялардың қолдау табуына әлеуметтік-эконо­ми­калық себептердің әсері зор. 1960-1970-жылдардан бастап радикалды исламизмнің қалыптасуына әлеуметтік әділетсіздік, жемқорлық, шексіз билік, жұмыс­сыз­дық, кедейлік, азық-түлік тап­шы­лығы, демографиялық ахуал, тиіс­ті реформалардың кешіктірілуі сияқ­ты факторлар да ықпал етті. 2007 жылы басталған дүниежүзілік қар­жы дағдарысының әсерімен орын ал­ған 2011 жылғы «Араб көктемі» оқи­ға­лары бірінші кезекте әлеуметтік сипатта өрбігені мәлім. ҚОҒАМДЫҚ-ПСИХО­ЛО­ГИЯ­­ЛЫҚ АСТАРЛАРЫ. Ислам қоға­мын­­дағы маңызды үрдістердің, араб әле­мін­дегі мемлекеттілік дағдарыс­тың, қоғамның бір бөлігінің ради­кал­дануының әлеуметтік-психо­логиялық түп негіздерін жақсы түсі­ну қажет. Мұсылман қоғамында дін­нің рөлі қандай болуы тиіс деген мәселе төңірегіндегі пікірталас әлі де жалғасып келеді. Исламшыл идео­логияларды ұстанатын топтар бас­тапқыда өздерін саясаттан алыс ұс­тағанымен, әртүрлі саяси фактор­лар­дың ықпалымен қоғамнан гөрі мем­лекетке көбірек мән бере бастады. Себебі, көп қысым көрген кейбір әсіре діни қозғалыстар жағдайды түбе­гейлі өзгертудің жолдарын іздеп, нәти­жесінде билікке ұмтылатын болды. Мемлекет пен бұқара халықты өзгер­тудің ыңғайлы тәсілі ретінде «жоға­рыдан төменге» қағидасын қабылдай бастады. Негізі, соңғы бір ғасырда пайда бол­ған исламизмді мұсылман өрке­ние­тінің жалғасы деу қиын. Керісінше, біз көріп отырған исламшылдық соңғы саяси өзгерістер мен жаңа заманға реакция ретінде пайда болды деуге негіз бар. «Мемлекет» ұғымы араб елдері үшін бас қатыратын негізгі мәселелердің бірі екені рас. Араб тарихшысы Башир Нафидің пікірінше, исламизм араб елдеріндегі мемлекеттік дағдарыста мардымды шешім таба алмады. Өйткені, ислам тарихында болған мемлекет ұғымы қазіргі орталықтандырылған, көптеген салаларды қамтитын Еуропа үлгісіндегі мемлекеттен бірқатар сипаттары бойынша бөлек болғандықтан, салыстыруға келмейді. Ал саяси күн тәртібі бар діншіл топтар осы тарихи факторды есепке алмағандықтан, қазіргі кең ауқымды мемлекет ұғымын қате түсінеді. Яғни, ислам тарихындағы саяси тәжірибе қазіргі мемлекеттіліктен басқаша болды. Ислам тарихында XIX ғасырға дейін мемлекет діннің жауапкершілік жүгін көтерген жоқ. Мемлекеттің заңдылығы исламмен байланысты болса да, бұл тұрғыда мемлекет билігі шектеулі болып, көбінесе қауіпсіздік пен әкімшілік мәселелермен айналысты. Ал қазіргі әсіре діншілдер мемлекетті исламдандырғысы келеді. Осы жағынан радикалды исламизм жаңа мемлекеттіліктің пайда болуына реакция ретінде де қалыптасты. Осы арада мемлекеттің исламмен байланысы қандай болуы керек деген орынды сауал туындайды. Башир Нафи діннің негізі мемлекет емес, жамағат, яғни қоғам дейді. Исламистік қозғалыстар бойынша маман М.М. Әш-Шанқитидің ойынша, исламшылдар қоғамның емес, белгілі бір топтың мүддесін көздейтін ұйымдар болып қалыптасуда. Исла­мизм біркелкілікке, тоталитаризмге бейім болғандықтан, көпдінді жә­не көпұлтты қоғамдар үшін қауіп төн­діреді. Сондықтан саяси ислам мен ра­дикалды ағымдардың арасындағы байланыстардың барын жоққа шығару қиын. Мысырлық ғалым Насер Арифтің пікірінше, әсіре діншіл ағым өкілдері қоғамдағы жекелеген тұлғалардың жүріс-тұрысын сынап, жаман тұстарын іздеп тұруға бейім. Себебі, олар өздерінің болмысын ақтап алып, қоғамдағы заңдылығын күшейту және жетекшілігін бекемдеу үшін әрдайым маңайындағыларды сынауға, айыптауға мәжбүр. Тіпті, радикалды ағымдар үшін қоғамның түзелгені, заманның дұрысталғаны тиімсіз болуы мүмкін. Еркіндік шектелген сайын олар өсіп-өне береді. Әділетсіздік, зұлымдық және жемқорлық болған елдерде белгілі ішкі және сыртқы күштер исламшыл топтарды пайдаланады. Келеңсіз оқиғалар көбейген сайын олар да күшейе түседі. Әсіре діншілдер динамикалық күш ретінде қоғамға тәуелді, оның бөлшегі екенін мойындап, қоғамға қарай оң қадам жасаулары тиіс. Бәріне қоғам баға береді. Себебі, исламның дамуы мен келешегін исламшыл топтар емес, қоғам анықтайды. Ықтимал кері әсерлер.Радикализмге бейім қатыгез жас­тардың қалыптасуында Таяу Шығыс елдері қоғамындағы отбасылық тәр­бие­нің, менталитеттің, қатаң патриархалды тәртіптің де кері әсері болуы мүмкін. Жихадшыл, радикалды исламшыл топтардың бір ерекшелігі, олар мұсылман әлемінде бір жетекші мемлекеттің шығып (халифат идеясы), геосаяси субъектілікке ұмтылғанын қалайды. Олар үшін әлем «Дарул-Харб» және Дарул-Исламнан» тұ­рады. Алайда, әсіре діншілдер Ба­тыс елдерінде мұсылмандардың өмір сүруіне ешқандай қауіп төніп тұрма­ғанын ұмытады. Яғни, жихадты қажет ететіндей Батыста мұсылмандар үшін экзистенциалды қауіп жоқ. Сондай-ақ, мұсылмандар өз­дерінің жалпы дамуда артта қалға­нын мойындап, алға қадам жа­сауы қажет. Өйткені, ислам елдері әлем­нің бір бөлігі ғана болғандықтан, мұсылмандар мұсылман әлемімен де ықпалдасуға мәжбүр. Сондықтан біз «өркениетті ислам», «қоғамдық ислам» модельдерін орнықтыруға түбегейлі назар аударуымыз қажет. Жанат МОМЫНҚҰЛОВ, саясаттанушы