Ұлт саулығы және мемлекеттің әл-ауқаты

1974 жылы Канаданың ұлт саулығы және әлеуметтік қам­тамасыз ету министрі М.Лалонд ха­лықтың ден­саулығы туралы жа­саған баяндамасында «ден­саулық өрісі» деген тұ­жы­рымды ұсынған. Онда ден­сау­лық сақтау саласында тек ме­дициналық аспектілерге кө­ңіл бөлу дұрыс емес екендігі, ұлт саулығын жақсарту үшін бұл проблемаға кеңірек қарау керектігі айтылған. Ол бір-бірімен тығыз байланысты төрт мәселені атады: қоршаған орта, өмір сүру салты, биомедицина жә­не медициналық қызмет. Ұлт саулығына әсер ете­тін кейбір факторлар ден­сау­лық сақтау саласынан тыс жататыны атал­ды. М.Лалонд баян­дамасында ұлт ден­саулығын сақтаудағы адам­­ның жеке басының рө­ліне, ден­саулық сақтау сала­сын­да­ғы теңсіздікке және халық­тың қа­тері жоғары тәуекел жағ­­дай­ында өмір сүретін топ­та­рына назар аудару керектігі ай­­тылды. Белгілі америкалық әлеу­меттанушы Т.Парсонс ден­­саулық индивидтің қоғамда өзі­­нің әлеуметтік рөлін және мін­­деттерін тиімді орындай алу қабілеті деп атады. Қо­ғамның дұрыс дамуы үшін тұр­ғын­дардың денсаулық деңгейі жақ­саруы керек. 1975 жылдан 2005 жыл­ға дейінгі, яғни 30 жыл ара­лы­ғындағы әлемнің 169 мем­­лекеті бойынша жи­нақ­тал­ған деректерді са­лыс­тыр­малы талдауға болады. Егер 1975 жылы жан басына шақ­қан­да­ғы табыс – 1 мың доллар, орта­ша өмір сүру ұзақтығы 48,8 жылға сәйкес келсе, 2005 жылы дәл осындай табыс дегейінде орташа өмір сү­ру ұзақтығы төрт жылға ұза­ғырақ болған. Тамақтану жүйе­сінің жақсаруы, білім беру саласы мен медициналық тех­­нологиялардың жетілуі, ақ­паратты алу және пай­да­ла­нудың институттық әлеу­еті­нің өсуі, қоғамның білімді дұ­­рыс пайдалануы, тиімді м­е­дициналық қызмет, тұрақты дең­гейдегі табыс арқылы ор­таша өмір сүру ұзақтығы жо­ға­рылады. Денсаулық сақтау сала­сы экономикаға да тығыз бай­ла­ныс­ты. Ұлт саулығы эко­но­ми­ка­ның дамуы үшін маңызға ие. Ден­саулығы жақсы адам­дар­дың еңбек өнімділігі жоғары, тиі­сін­ше экономика мен қоғам да­муына үлкен үлес қосады. Да­мыған экономика да ұлт сау­лығына үлкен үлес қосады. Теңсіздік деңгейін бақылай отырып, әлеуметтік ортаны жақсарту арқылы өмір сүру сапасын жоғарылатуға болады. Сапасы жоғары медициналық қызмет халық денсаулығын жақсартады. Денсаулық сақтау шығындары азаяды. Табысты экономика денсаулық сақтау саласына көбірек ресурстар береді. Ұлт саулығына көп факторлар әсер етеді. Қазіргі кез­де әр фактор әсерінің үле­сін бағалау жұмыстары жүр­гі­зі­луде. Оны мынадай топтарға бө­луге болады: әлеуметтік, эко­номикалық және мәдени фак­торлар, табыс пен білім деңгейі, жұмысбастылық, әлеуметтік қолдау, мінез-құ­лық факторлары, өмір сүру жә­не қоршаған орта жағдайы, тамақ­тану, физикалық бел­сенділік, таза суға қол­же­тім­ді­лік, ауаның ластануы, же­ке тұл­ға факторлары – физио­ло­гиялық, ге­нетикалық, пси­хо­логиялық, өз өмірін бақылау қа­бі­леті, медициналық қызметке қол­жетімділік, профилактика жә­не емдеу. Ұлт саулығының әлеу­мет­­тік-экономикалық де­тер­­минанттары әлеуметтік ие­ра­р­хия, табыс теңсіздігі, эко­но­микалық өсу, әлеуметтік к­а­питал, халықтың этностық құ­рамы және еңбек нарығы па­ра­метр­лері, әлеуметтік нормалар. Адамдардың өмір сүретін әлеу­меттік-экономикалық кон­тексінің сипаттамалары қор­ша­ған орта жағдайы, тұрғын үй жайлылығы, көлікпен қам­тамасыз етілуі, тұрмыстың жа­ғ­­дайы және қылмыс дең­гейі­не бай­ланысты. Адам өмі­рінің әр­түрлі кезеңдеріне мик­ро-мак­ро климат та әсер ете­ді, оның физиологиялық, пси­хо­логиялық, моральдық жағ­дайын айқындайды. Эмпи­рикалық зерттеулер ұлт сау­лығы деңгейі мен әлеу­мет­тік-экономикалық детер­ми­нанттар арасындағы бай­ланысты бірінші кезектегі факторлар – әлеуметтік экономикалық жә­н­е демографиялық, екін­ші кезектегі факторлар – био­ло­гиялық, психоәлеуметтік өмір сүру салты бойынша ба­ға­лайды. Халықтың түр­лі топтары арасындағы ден­­саулық теңсіздігі әр­қи­лы. Кедей үй ауқатты үй ша­руа­шы­лықтарына қара­ған­да, та­быстарының көп бөлі­гін та­мақ­тануға жұмсайды. Ден­сау­лық теңсіздігінің негізгі се­беп­­терінің бірі табыс деңгейі. Ке­дейлік пен денсаулық ара­с­ындағы байланыс тек да­му­шы және кедей елдерде ғана емес, бай елдерде де бай­қалады. Дамыған елдер үшін материалдық жағдай фак­торы маңыздылығы төмен болғанмен, психоәлеуметтік фак­торлар маңыздылығы өсу­де. Дамушы елдерде ІЖӨ жә­не ұлт саулығы арасындағы бай­л­аныс өте күшті болса, да­мыған елдерде мұндай бай­ланыс күрделі. Канадалық ға­лымдар денсаулық сақтау жә­не білім беру салаларының қар­жыландырылуы мен қол­же­тімділігі әлеуметтік-эко­но­микалық топтар арасындағы тең­сіздікке байланысты екенін айтады. Білім беру және ден­сау­лық сақтау қызметі ақылы мем­лекеттерде аталған сала қыз­метіне қолжетімділік, тө­лем қабілеті шектеулі неме­се ақы төлеу мүмкіндігі жоқ топтар денсаулығының тө­мен деңгейі байқалады. Ке­рі­с­ін­ше, денсаулық сақтау са­ла­сы қоғамдық қаражаттан қар­жы­лан­дыратын мемлекеттерде та­быс және денсаулық деңгейі арасындағы байланыс әлсіз. Бұл теңсіздік адамның өзінің әлеу­меттік иерархиядағы ор­нын табысқа байланысты са­лыстыру арқылы бай­қа­ла­ды. Та­быс теңсіздігі және ден­сау­лық арасындағы байланыс өте әл­сіз екендігін дәлелдейтін де зерт­теулер бар. К.Джади және И. Паттер­сон есімді ғалымдар табыс теңсіз­ді­гін денсаулық деңгейінің өзін­дік детерминанты деген пікірді кү­шей­тіліп айтылған деп санайды. Еңбек нарығындағы өзгерістер мен кепілсіз жұмысбастылық адамдардың денсаулығына, әлеу­­меттік, психикалық, фи­зи­­калық және әл-ауқаты дең­гейі­не әсер ететіні байқалған. Осы проблемаға арналған кө­п­­­теген зерттеулер жұмыс ор­нының қысқаруы мен адам денсаулығы арасындағы бай­ланысқа арналған. ХХ ға­сыр­дың 70-жылдарынан бас­тап осы кезеңге дейін жү­р­­­гізілген зерттеулердің бар­­­лығында жұмыс орны­ның қысқаруы адам ден­сау­лы­ғы­ның бір немесе бір­не­ше көр­сеткіштеріне әсер ете­тін­ді­гі байқалды. Аталған зерт­теу­­лердің бесеуінде әйелдер және ерлерден тұратын ба­қы­лау тобы құрылса, келесі екі топ инженерлік-техникалық жұ­мысшылардан тұрған. Зерттеу­лерде жұмысты жо­ғал­ту мерзімін күту кезеңіне кө­ңіл бөлінген. Осы кезеңде «жа­қын адамын жоғалту» қай­ғысына пара-пар уайым пай­да болған. Жұмыстың жал­ғасуына кепілдік бол­ма­ған жағдайдың адам ден­саулығына әсері туралы зерт­теулер Ұлыбританияда жүргізілді. 1984 жылы бас­тал­ған мемлекеттік органдар көр­сететін қызметті жеке­ше­лендіру кезінде 382 мың мем­ле­кеттік қызметші болашақта же­­кешелендіруге жататын 125 агенттікке жұмыс орнын ауыс­тырған. Ерлердің жұмыс мәр­тебесінің өзгеруіне бай­ла­­нысы психологиялық көр­сет­кіштер сапасы тө­мен­де­ген. Қызметкерлер ара­сын­да ажырасу, ал ажы­рас­қан­дар арасында өлім-жі­тім көр­сеткіші көбейген. Жұ­мыс­сыз ер адамдардың әйел­де­рі, балалары арасында өлім-жітім тәуекелі жоғары болған. Әлеуметтік сақтандыру на­рықтық жүйе емес, оның ке­пілі – мемлекет. Бұл үлгінің пай­да болуы Германияда жұ­мысшылар мәселесін шешу қа­жеттілігінен туындаған еді. Осы үлгінің пайда болуы­мен жұмысшылар жұмыс беру­шілермен қатар әлеуметтік сақ­тандыру жүйесін басқаруда әлеу­меттік мәртебеге ие болды. Осы айтылғандардан қоры­тын­ды шығара отырып, ұлт са­улығы мен мемлекеттің әл-ауқаты арасында орасан зор байланыс бар деп тұжырым жасауға болады. Ләззат СПАНҚҰЛОВА, экономика ғылымдарының докторы, профессор