Бұл құқық қорғау органының мақсаттары мен функцияларын, құқықтары мен міндеттерін анықтайтын бірінші құқықтық акт еді. Сөйтіп, биыл ішкі істер органдарына ширек ғасыр толып отыр. Бұл тәуелсіз еліміздің өмірі өлшемімен алсақ, аз уақыт емес. Ширек ғасыр бойына осы органға қызмет етіп, оның ыстығына күйіп, суығына тоңып келе жатқандықтан, оның мәселелері бізді әсте толғандырмай қоймайды.
Біз полиция еңбегінің мән-маңызын толық түйсіне алып жүрміз бе? Қоғамда сүрінгенге – сүйеу, құлағанға – тіреу, деміккенге – тыныс болатын осы орган екені баршаға мәлім. Ендеше, ішкі істер органдары – халықтық орган дегеннің нақты айғағы бұл. Ұлы ойшыл Дидроның: «Заңның негізі – халық және адам» дейтіні бар. Біз халық үшін қызмет етеміз.
Асылында, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 21 желтоқсанда жарық көріп, кейіннен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы» заң күші бар Жарлығы Қазақстан полициясының дамуындағы жаңа кезеңді айғақтады. Мұндағы салмағы алабөтен ерекше мәселе – ішкі істер органдарын құқықтық әрі ұйымдық тұрғыдан дамыту бағытында, ішкі істер органдары секілді біртұтас жүйені криминалдық полиция және әкімшілік полиция деп ара-жігін бөле айырып, құқық қорғау органдарында бұрыннан тарихи қалыптасқан жүйені қайтарып беру болып табылады. Заң шығарушы конституциялық ережелерге сүйене отырып, ішкі істер органдары қызметінің нормативтік негізін қалыптастыру мақсатында бұрынғы бір орталыққа бағындырылған қатал кеңестік милиция жүйесін белгілі бір дәрежеде жеңілдетіп, мемлекеттің де, сол сияқты жергілікті өзін өзі басқарудың да мүдделерін үйлестіруге ұмтылды. Осылайша алғаш рет құқықтық реттеу тәжірибесінде ішкі істер органдарын жоғарыдан төменге бағынуға бағытталған криминалдық полиция мен әкімшілік полицияны қажетті деңгейде жергілікті мемлекеттік және өзін өзі басқару орындарына бағынышты етіп бөлу қолға алынды.
Елбасымыз қашанда еліміздің тұтқасына айналған құқық қорғау органдарын назардан тыс қалдырып көрген емес. Сонау 1998 жылы 20 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы кәсіптік және өзге де мерекелер туралы» Жарлығына қосымша ретінде 2007 жылы «23 маусым – полиция күні» деп жариялап, бөле-жара ерекшелеп, кәсіптік және өзге де мерекелердің тізбесіне енгізуі осының жарқын айғағы. Сол уақыттан бері бұл күн полиция қызметкерлері мен ардагерлерінің еңбектерін ескеріп, оларға ризашылық пен алғыс сезімдерін білдіру күні болып мерекеленуде.
Кейінгі жылдарда құқық қорғау органдарының, соның ішінде ішкі істер органдары қызметінің ұйымдастырушылық тұрғыдан қайта реформалануы және қолда бар құқықтық институттарды жетілдіру, халыққа ашық болу қағидатын негіздеу қажеттілігі де айқындалды. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «5 институттық реформаны жүзеге асыру бойынша «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарын орындауға тапсырма беруіне сәйкес, 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап 24 мың бірліктен тұратын жергілікті полиция қызметі құрылып, жұмысқа кірісті. Оның негізгі міндеттері – қоғамдық тәртіпті сақтау, жол қауіпсіздігін қамтамасыз ету және құқық бұзушылық профилактикасы заңнамалық деңгейде бекітілді. Қайта жаңғырған жергілікті полиция қызметінің халық көңілінен шыға бастауы құқықтық жаңғыруларды білікті түрде жүргізіп отырғанымызды аңғартады. Осының бәрі де ішкі істер органдарының беделін күшейте түсті.
Қоғамның үздіксіз дамуында мемлекеттік құрылымдардың жүйесін құрайтын ішкі істер органдарына қарасты ведомстволық оқу орындарының алатын орны ерекше. Құқық қорғау қызметінің елдің іргесін бекітіп, қауіпсіздігін арттырудағы мәні зор десек, осы орайда салалық оқу орындарының да салмағы ерекше. Қызметі адамның және азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандығын, қоғамның және мемлекеттің мүдделерін құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғауға, қоғамдық тәртіпті сақтауға және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған ішкі істер органдарына мамандар дайындауда замана ыңғайы, дәуір талабы, уақыт нақышына сай, өзіндік ерекшеліктері, қалыптасқан үрдісі бойынша үнемі өзгеріп тәжірибе жинақтаумен толығып, молығып отыру – заңды құбылыс.
Ішкі істер министрлігі Шырақбек Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының назарға алатыны да осы бағдар. Қазіргі кезең Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің базистік теориялық негіздерін, философиялық және педагогикалық әдіснамасын кең көлемде реформалаумен сипатталады. Жаңа кезең білім беру мазмұнын түпкілікті өзгертуді, жаңа білім беру технологияларын қалыптастыруды қажет етеді. Бұл факторлар оқытушының ішкі істер органдарына кәсіби мамандарды даярлаудағы орны мен рөлін жаңаша пайымдауды керексінеді.
Мемлекет басшысының 2017 жылдың 31 қаңтарындағы «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Жолдауында төртінші басымдықты адами капитал сапасын жақсарту деп белгілеуі жаһандық деңгейдегі ой кешу үрдісінің айқын белгісі. Адами капитал білім, ілім және ұлтжандылықты дамыту арқылы қалыптасады. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері үшін қолайлы жағдай жасаудың өзі оның негізгі көзі – адам болып табылатындықтан. Осы ыңғайда жоғары оқу орындарының атқаратын ерекше орны бар. Елбасы сөзімен айтқанда, ең алдымен, білім беру жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Оқыту бағдарламаларын сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет.
Соңғы кездегі ауыз толтырып айтуға тұрарлық игілікті істердің бірі жоғары оқу орындарында оқу үдерістерін бір ізге түсіріп, бір бастаудан арна тартатындай етіп жүйелеу еді. Білім беруде үш негізге сүйене отырып, теория мен практика әрі ғылымның таразы басын тең етіп ұстауды қош көреміз. Аламан дәуірдің алмағайып қиындықтары, білім саласындағы болып жатқан өзгерістер мен тұрақсыздықтар оның өз арнасымен дамуына кері әсерін тигізбей қоймайтыны рас. Осы себепті білім саласы үнемі ізденулер арқылы өріс кеңейтуді керек етеді.
Жоғары оқу орнына түбегейлі өзгеріс жасаушы профессорлық-оқытушылар құрамы болып саналады, ол – педагогикалық процестің басты тұлғасы. Болашақ полиция қызметкерлерінің жақсы білім алуы, толымды дайындығы, яғни толық қалыптасуы тәлімі мен тәжірибесі мол оқытушыға тікелей байланысты. Сондықтан олардың кәсіби деңгейін көтеру, іскерлік пен адамгершілік қасиетін, жоғары мәдениетін қалыптастыру – ғылыми-педагогикалық кадрлардың маңызды міндеті.
Жалпы, полицейлерді оқытудың басқа салаларға қарағанда, өзіне тән ерекшелігі мен айырмашылығы бар. Дайындық оқытудың дәстүрлі нысанында емес, тәжірибелік қызметке жақын болуы тиіс. Курсанттарымыз келешектегі қызметінде қолдана алатын білім мен машық-дағдыларға және құзыреттерге ие болуы шарт. Алайда, бұл оқытудың теориясын мүлдем елемеу керек деген сөз емес. Керісінше, түпкі игілікті мәселе ішкі істер органдарының келешек мамандары үшін үш негіз – теория, практика және ғылымды қоса қолдана алуында жатыр.
Қазіргі заманғы полиция қызметкерлерінің тек қана кәсіби маман болып қоймай, жоғары адамгершілік құндылықтарды бойына сіңірген жеке тұлға ретінде қалыптасуы біз үшін аса маңызды. Бізге маман емес, алдымен адам керек. Бұл – бірінсіз бірі жоқ, бүтіндікті құрайтын бір заттың екі жағындай нәрсе. Сондықтан бүгінгі күні ІІМ кадрлық құрамын реформалау жағдайында, негізгі басымдық ішкі істер органы болашақ қызметкерлерінің бойында азаматтық, адамгершілік, рухани және басқа да тұлғалық кәсіби маңызды қасиеттерді қалыптастыру, олардың құзыреттілік және құқықтық мәдениетін көтеру, жедел-қызметтік міндеттерін орындауда жоғары дәрежедегі уәждемеге жеткізу, қызметтік тәртіпті, заңдылықты және қызметтік кәсіби-этикалық нормаларды сақтауды нығайту болмақ.
Мемлекеттік құқық қорғау жүйесінде ішкі істер органының болашақ маманының жеке тұлғасына әсер ететін жалпы мәдени-эстетикалық біліктілігін қалыптастыру және дамыту факторларын жандандыру қажеттілігін ескеріп жаңа жоба ретінде «Мәдениет университетін» аштық. Оның міндеттеріне курсанттардың белсенді өмірлік ұстанымын, жоғары адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу, әдебиет, өнер, ғылым саласындағы білімдері мен жетістіктерін насихаттау; мәдени ой өрістерін кеңейту, рухани-адамгершілік, мәдени-эстетикалық, отбасы мәселелерін, қоғамда өздерін ұстау ережелерін қалыптастыру; коммуникативтік мәдениетін және психологиялық қалыптасуын арттыру және т.б жатады.
Академияда білім алып жатқан болашақ полиция қызметкерлері үшін адастырмас темірқазық күнделікті құқық қорғау қызметтерін атқаруда жан аямайтын ержүректілік, батырлық, антқа адалдық, қызметтік борышқа беріктік – негізгі бағдар.
Мирлан ҚЫЗЫЛОВ,
Қазақстан Республикасы ІІМ Ш.Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының бастығы, полиция полковнигі, профессор
ҚОСТАНАЙ
