Қолынан бір құшақ газетті алып, қарағаштың түбіндегі тапшанға жете бере арасынан «Қазақстан пионері» мен «Лениншіл жасты» суырамын. «Қазақстан пионерін» қолма-қол оқып шығамын да, өзімнен кейінгі іні-сіңлілеріме ұстатам. Үлкендер жұмыста. «Лениншіл жасқа» таласатын ешкім жоқ. Өзіме, әсіресе, «Әдеп әлемі» айдары аясындағы мақалаларды оқыған қатты ұнайды. Қазақ жастарын жоғары тәрбие-талғамға баурайтынын, баулитынын іштей түйсінемін. Мақалалардан ауылдан қалаға келген қыз-жігіттер қарабайырлыққа қамалып қалмаса екен деген ізгі ниет аңғарылады. Күні бүгінге дейін жадыма жазылғаны – жас адамның үлкен кісімен телефон арқылы сөйлескенде тұтқаны бұрын қоймау керектігі және бір деталь – бір жігіт екі қызбен көшеде қатар келе жатса, қос бойжеткеннің ортасында емес, екеуінің бір бүйірін ала жүргені жөн екендігі. Себебі, екі қыз екі жақтан сөйлегенде екеуіне кезек-кезек жалт-жалт қарағаны жағымсыз... Есімдегісі, «Әдеп әлемі» айдарымен шығатын мақалалардың авторы бірде Ж.Оңатұлы, бірде Ж.Бейсенбаев болып келеді...
...ҚазГУ-дің журфагының күндізгі бөлімінен үш жыл қатарынан «құладым». Төртінші жылы сырттайға барып едім, түсіп кеттім. Ә дегеннен «Лениншіл жастың» корректорлар бюросына жұмысқа орналастым. Корректорлар бюросы газеттің секретариатына қарайды. Ал жауапты хатшы – Жарылқап Бейсенбаев. Мен сү-
йіп оқитын «Әдеп әлемінің» авторы осы кісі екен.
Корректорлар бюросы редакциядан бөлек жерде орналасқандықтан, журналистерді газеттің нөміріне кезекшілікке келгенде ғана көреміз. Жауапты хатшы тіпті сирек көрінеді. 1980 жылдары партия мен комсомолдың Мәскеуде күндіз өткен сиез материалдары Алматыға жеткенше қас қараяды. Корректорлар да қызметіне күндіз емес, ымырт үйіріле келеді. Сондай күндердің бірінде, сыртта жауып тұрған жазғы жаңбырға қарамай, өзіміз отырған үшінші қабаттағы үлкен-үлкен үш терезені айқара ашып тастағанбыз. Дала тастай қараңғы. Бір кезде терезеден екі бірдей жарқанат ұшып кірді. Үш корректор қыз – Зәуре, Алтынай және мен ортамызда ойнап тұрған «Романтик» магнитофонының даусынан асырып шыңғырдық. Әлгі пәле дыбыс шыққан жаққа қарай ұшады екен. «Жарқанат адам шашына жабысса, алынбайды» дегенді естігенбіз. Басымызды қолмен көлегейлеп, сыртқа ұмтылдық. Жар-
қанат төбемізде айналып ұшып жүр. Құлындағы даусымыз құдайға жетті ме қайдам, сыртқы есік шалқасынан ашылсын. Ар жақта Жарылқап ағай тұр. Үстінде қара плащ, басында қара шляпа, қолында қап-қара қолшатыр. Үшеуміз ашылған есікке барып кептелдік. Жарқанат жайына қалып, енді Жарылқап ағайдың сесінен қорықтық. Алтынай дір-дір етіп, «Жарылқап... Жарылқап аға... жарқанат!» деді, абыржығаннан аузына басқа сөз түспей. Сөйткенше, сұңғақ Зәуре бір бүйірден сытылып жол тапты. Коридорға жүгіріп шықтық. Үш қыз қабырғаға сүйеніп жылап тұрмыз. Алтынай: «Жарылқап ағай, жаман ағай. Бізге ұрысты...», – деді. Зәуре оны тыйды: «Жарылқап ағай жақсы ағай! Былтыр бір топ адам арыз жазып, қол қой дегенде осы ағай «мен мұндай былыққа араласпаймын» депті». Қысылтаяң сәтте жауапты хатшымыз туралы осындай жылы пікір естіп үлгердім...
«Лениншіл жастың» редакторы Сейдахмет Бердіқұлұлы «біздің жігіттердің әрқайсысы бір-бір редактор» дейтін. Әр қызметкердің қарымын да, қадамын да бағалай білетін. Жарылқап Бейсенбаевтың сол заманғы жас таланттардың үлкен наградасы – Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты болғанын қолдапты. Әйтпесе, спорт журналистикасының корифейі С.Бердіқұлұлы өз саласының адамына бергізбес пе еді?.. Сөйтіп, Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы тарихында қазақ журналистері арасында алғашқы лауреат – Жарылқап Бейсенбайұлы болды.
Ал академик Рымғали Нұрғалиев ізденімпаз қаламгерге: «Жарылқап-ау, сенің бар болғаның қандай жақсы, Шоқанды осындай дәрежеде жаза алған», депті.
Ж.Бейсенбайұлы қазақ журналистикасының табиғатын жетік білетінімен қоса, қоғамдық болмысты қылтамырынан тап басады. Желтоқсан оқиғасынан кейінгі дүрбелеңде жебе өтпестей темір сауытты жүйеге биік парасаттылықпен қарай білген баһадүрлігі бар. Ауыр жазаға кесілген төрт жігіттің сот залынан түсірілген фотосын Ж.Бейсенбаев газетке басуға үзілді-кесілді қарсы болады. Ол кезде «Лениншіл жас» пен «Ленинская смена» газеттері қандай да бір қоғамдық-саяси мәселені қатар жариялайтын. Сол әдетпен «Ленинская сменаның» жауапты қызметкері әлгі суретті қанша тықпалағанымен, бұл кісі айтқанынан қайтпайды. Уәжі: «Қазақ салтында жаманатқа бұйырылған адам туралы жалпақ жұртқа жарияламайды», бопты.
Бейсенбаевтың бекзаттығы қызметтестер арасында әрдайым аңғарылып тұратын-ды.
Кеңес кезінде Наурыз мейрамы қоғамдық деңгейде ауызға алынбайтын. Бірақ лениншілжастықтар қисынын тауып, наурыздың 22-сі күні газетті жасыл бояумен шығаратын. Қырағы «қырғилар» әдетінше «бұл қалайды» айтпай қала ма? Бердіқұлұлы: «Дүние жаңғырып, жасарып жатқанда халыққа көктемнің лебін сезіндірейік дегеніміз ғой», – деп олардың өзін бұлталаққа салады. Бейсенбаевтың бойына «Лениншіл жастан» сіңген дәстүр – «Ана тіліне» редактор болған тұста газеттің алғашқы санын 22 нау-
рызда шығаруға алып келді. Ғылым академиясы Тіл білімі институтының акт залында алғашқы мақалаларды дайындап, газеттің жүйесін жасады. Өзағаң – Өзбекәлі Жәнібековтей қадірлі қайраткердің сенімінен шыққан сирек редакторлық талант иесі Жарылқап Бейсенбаев «Ана тілі» газеті арқылы халықтың бағын да, барын да көрсетті. Қазақтың тең-тең рухани қазынасын қопаратын қолайлы сәт туғанын аңдады. «Лениншіл жас-
тан» бірге келген журналистермен қатар, ғылым төңірегіндегі сайдың тасындай жігіттерді жұмысқа тартты. Архив көмбесіндегі құнды-құнды дүниелерді осы азаматтар «Ана тіліне» дорбалап тасып жатты.
Редакцияда лездеме деген болады. Соның кезінде Марат Қабанбай, Сабыржан Шүкірұлы, Байбота Серікбай, Ертай Айғали секілді ағаларымның қатарында Жарылқап ағайдың емен үстелінің ең шетінде мен отыратын едім. Бір күні ағай, жұмыстың қауырттығын меңзей отырып, өзінің басынан өткерген бір оқиғаны айтты. Демалыс күні саяжайда жүрген кезі екен. Баспасөз қызметінде істейтін журналист жігіт шетелге баратын бір сапарға байланысты ағайдың құжаттарын дереу жинау қажеттігі туып, үйіне телефон соғыпты. Тұтқаны кішкентай ұлы көтеріпті. – Папаң қайда? – Көкем үйде жоқ, саяжайға кеткен. – Мына жақта жұмыс өртеніп жатқанда, саяжайда жүргені несі?! Кешке үйіне келсе, баласы көзі бақырайып: – Көке, сіздердің жұмыстарыңыз өртеніпті ғой, – деп отыр дейді. Осыны айтып, ағай бәрімізді бір күлдірген-ді.
«Ана тілі» апта сайын жарық көргенімен, күнделікті басылымның жүгін арқалады. Журналистің жайын жақсы білетін Жарылқап ағай жұмыс «өртеніп» жатса да, сабырынан, салқынқандылығынан жаңылмайтын. Бейсенбіні «шығармашылық күні» ретінде белгілеп берді, сүбелі мақалаларды дайындайтын журналистерді «жұмыста отырма, үйіңе барып жаз», деп үш-төрт күнге бір-ақ жіберетін.
Бердіқұлұлының мақалаға ат қойғыштығы – біздің бас сарашының да қанына сіңген әдет.
– Ана бір жылы Арменияның «Арарат» футбол командасы бір мау-
сымда ел чемпионатын да, кубогін де жеңіп алып, бірден екі мәрте зор жеңіске жетті. Сонда «Футбол» апталығында «Двуглавая вершина «Арарата» деп тамаша тақырып шықты. Шындығында, Арарат тауының қос шыңы бар, соны журналистің тап басқанын қарасаңшы... – деп, бір журналистік тапқырлыққа назарымызды аударғаны бар...
Басшыға қосшы сай келсе, жұмыстың бағы жанғаны. «Ана тілі» газетінің аты озған тұсы – Жарылқап Бейсенбайұлының жанынан талантты жазушы Марат Қабанбайдың табылып, публицист ретінде жарқырай көрінгені. Қысқа жазудың хас шебері Жұматай Сабыржанұлын Ақмоладан тауып, «Ана тіліне» қосқан да – Жарылқап Бейсенбайұлы. Қостанайлық қаламгер Ақылбек Шаяхметті ақпаратшы қылған, қазақтың мәйекті сөзінің қаймаған сапырған Ахмет Жүніс ақсақалды ортамызға тартқан да осы кісі. Авторларды көтермелеу үшін «Ана тілінің саңлағы» деген марапат енгізіп, тіпті, елімізде Мажарстанның Төтенше және өкілетті елшісі боп қызмет істеп жүрген қыпшақтанушы Иожеф Торманы да белсенді автор етіп, нешеме материалдарын шығарды.
Таңертең машбюроға материал бастыруға жиналамыз. Жарылқап ағай сол жерге соғады. Бәріміз жамырасып: «Сәлеметсіз бе?» дейміз. Ол кісі шола қарайды да, өзіне қажет біреумізге көзін қадайды. «Бағана көлігім бағдаршамның қызылкөзіне тоқтап тұрғанда есіме түсті... Ана материалдың (тақырыбын айтады) пәленші азат жолында мынадай сөз бар. Соны былайша өзгертсе жөн болады», деп сөйлемді тұтас айтып шығады. Сөйтеді де есікке беттейді. Бітті. Бұл – ол кісінің сәлеміңді алғаны.
Алғашқы кезде өзімше жап-жақсы жазғандарым ол кісінің алдына барғанда түкке жарамай қалатыны бар-ды. Сондайда салқындау ғана сап-салмақты сөйлеп, «сен немене, сол қолыңмен жазғансың ба?» дейді. Мысың құрып, әрі-сәрі күйде тұрып-тұрып шығып кетесің. Бірақ қатты қаһарланса да, қиып жіберген емес.
Бір күні тапсырған мақаланы жазып алдына апарып бердім. Біраздан кейін хатшы қыз: «Бастық шақырып жатыр», деді. «Тағы не тапты екен, құдай-ай...». Бардым алдына. Қашанда қабағы қатулы ағай, қызық, ақсия күліп отыр. Жалпақ алақанымен қайратты шашын қайырып тастады да, алдында жатқан менің жазбамды нұсқап: «Мал боп қапсың ғой», деді. Қуанып кеттім. Шығып кете бардым. Бір кезде хатшы қыз тағы да «бастық шақырып жатыр», деді. Бардым. Бұл жолы жаңағыдан да жұмсақ қарсы алды. «Раушан, сен жаңағы сөзге ренжіп қалған жоқсың ба?». «Жоқ, ағай. Егер де, сіз адам боп қапсың десеңіз, іш жиып, секем алып қалар едім, қазақтың үмітті нәрсеге айтатын «мал боп қапсың» деген сөзі жақсы ғой...». Ағай: «Айналайын, сөз қадірін білгенің ғой», деді ризашылықпен.
Әдетте, Ж.Бейсенбайұлы сесті, қатал деп ойлаймыз. Ақиқатында, парасатты, пайымды, жазуды да, айтуды да, ұрсуды да, қайтуды да білетін – эстет адам. Бояулар әлеміне терең бойлаған өнертанушы, шоқтығы биік шоқантанушы, арғы заманнан бері тартқан зерттеуші, тәржіман, ұстаз һәм санаткер тұлға. «ҚазТАГ-тың қазақшасынан ұялмайсыз ба?» деген министрдің бір ауыз сөзі ол кісінің қазақ ақпаратын сауықтыруға түбегейлі бет бұруына сеп болды. ҚазТАГ-қа «Қазақ ақпарат агенттігі» деп ат қоюдан бастап, жазу технологиясын жаңартып, төңкеріс жасады. «ҚазАқпарат» хабарларының латын, араб қарпіндегі нұсқаларын енгізді.
Жарылқап Бейсенбайұлы заман ағымына тез икемделеді. «ҚазАқпарат» агенттігіне бас редактор болып келгенде де ІТ технологияға бірден бейімделіп, ізденімпаз қалпынан жаңылмады. Басқа дереккөздермен қатар, Интернет мүмкіндігін пайдаланып, арғы түркі дүниесі туралы ғылымды кеңінен қаузай алды. Әр қызметті меңгерген сайын саусағынан кітап саулады. Ол қазіргі кезде шығарып отырған «Мәдени мұра» журналы да қазақ журналистикасының шоқтығы биік кезекті бір жетістігі ре-
тінде танылып отыр.
Марат Қабанбайдың әзіл-шыны аралас: «Адам деген жасы келгенде жадысы жаси беруші еді, Жарылқап жасамыс тартқан сайын жадысы жаңғыра береді. Бұл не ғажап! Жо-жоқ, бұл – журналистің журналисі, журналистиканың диюы», деген сөздері әлі құлағымда...
Расы солай.
Раушан ТӨЛЕНҚЫЗЫ,
журналист, Қазақстан Республикасы Президенті грантының лауреаты