Күле тұрып қоштасу

Тәуелсіздіктің 20 жылы ішінде жаһандық әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістермен қатар Қазақстанның жаңа көркем жазба әдебиеті қалыптасты. Бұл шығармалардың дені өзінің объективтілігімен, әрқилы ойымен, плюралистік көзқарасымен, өткен мен бүгінгіні әділетті тұрғыда ұғынуымен ерекшеленеді. Қазақ әдебиеті ХХ ғасырдың 90-шы жылдары цензуралық езгі мен қатал партиялық бақылаудан құтылды. Осының өзі-ақ жаңа әдебиеттің өмірге келуі ту­ралы айтуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясында алтын қаріптермен «Сөз бостандығы» деп жа­зылуы – тосқауылдың бірден-бір шешуші шегіне айналды. Шүкіршілік, қазақ халқының жаңа әде­биеті бостан, бірақ ол аспан ас­тын­дағы тынымсыз қайнаған тіршілікпен ты­ғыз байланысқан қоғамнан бостан емес. Жалпыадамзаттық ынтымақтастыққа бет алған қозғалыс уақыт өткен сайын қар­қын алуда. Осы процесті қалып­тастырып жатқан жәйттен әдебиет сырт қала алмайды. Әлемдік қауымдастық рухани құндылықтарды өзара алмасуға күш сала отырып, идеологиялық қарсылықты еңсеруге дәл бүгінгідей мұқтаж болмаған. Сондықтан, біріктіруші, рухани туыстық­қа әкелетін фактор ретінде әдебиеттің мәні өлшеусіз өсе түсуде. Бүгінде тыйым атаулы келмеске кетті. Ойлаудың жаңа деңгейіне қол жеткізілді. Тарихи зерттеулер мен естеліктер бұрма­ла­нып, кесіліп, үзік-үзікке айналуы тоқ­татылды. Бұл – халықтың өткен тарихын көрсетуде қарысқан амалды өзгертіп, әдебиетке жаңа леп әкелді. Сөйтіп, кейінгі 20 жылда үлкен тарихи кеңістік жасалды. Ол жоғалған естеліктерді қалыптастыруда, қазақ халқына тиесілі өмірдің трагедиялық және қаһарман­дыққа толы парақтарын қайтаруда үлкен рөл атқарды. Соңғы жылдары жетекші проза кеңес империясының міндетті түрдегі қалыбы­нан, әсіресе, әдебиеттегі ұлттық, интерна­ционалдық және жалпы адамзаттық арақатынас жөніндегі мәселеден арылды. * * * Адамзат өзінің өткенімен күле тұрып қоштасады. Бұл ескі ұғым – қоғам кескінін өз­гертіп, жаңа уақыттың үстемдігіне мо­йынсұнып, пейіл білдіретін және сөйте тұра оған уайым кешетін біздің уақы­тымызда да өзінің өміршеңдігін көрсетіп отыр. Жазушы Әлібек Асқаровтың бүгінгі күн тақырыбына жазылған «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді» туындысының жал­пы сұлбасы шамамен осылай көрі­неді. Бұл алынған өлең шумағының бірінші жолы жақсылықтан үмітін үзген адам­ның зарығуын көрсетеді. «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді, мер­ген боп бір атпадым киігіңді. Жас өмір өтіп жатыр өксуменен, іштегі кім тү­сінер күйігімді...» – ауыл сырнайшысы Сәрсен өзіне-өзі осылай ән айтады. Отбасы жалғыз нәрестелерінен көз жазған, айы­рылған. Ал әйелі Әлипа жүрегінің түбіне періште бүркемелеуді қойған. Балажан қазақ үшін бұдан өткен қасірет болмайды. Шығарманың өзге қаһармандарының да Алтай шыңдарына сүйсіне қарауға құлқы жоқ, өйткені, ауылдарында келешек жоқ, тарап жатыр. Жүз отбасынан ауылда жетеуі ғана қалды. Өтпелі кезең кеңшар орталығы «Раздольное» – Мұқырды да аяған жоқ, тұрғындар да отырықты орындарынан кө­шіп-көшіп, бордай тозып барады. Бір қызығы, автордың нысанасында қайғы мен уайым ғана емес, басқа дүние де бар екен. Болып жатқан нәрсеге лирикалық тұрғыда жан бітіреді. Шығармаға шамалы мұң араласқанымен, оның жан-дүниесі сергектікке толы. Мұндай күй тағдыр тә­лейіне сай талай қалықтау мен құлауды кешкен қазақтың басына үйреншікті. Ұлт­тың мойымас биік рухын мегзейді. Бүгінгі күні Әлібек Асқаров – объек­тивтілік қағидасына бекем жаңа әдебиеттің жетекші жазушыларының бірі. Ол шодырайып, көзге ұратын кемшілік­тің тігісін жатқызып әуре болмайды, ауыл­дағы өндіріс күшінің құлауын жасыр­майды. Ақиқатты ашық айтады. Нарық қар­қынынан ауыл мен селолардың қабыр­ғасы қайысып, тағдырлардың бүлінгенін қолмен қойғандай көрсетіп береді, сөз зергері ретінде әділ суреттейді. Көптеген жылдар бойы алақандай жерде тұрып, ауыл адамдары бірін-бірі өте жақсы білді. Оларда адам жанының туыс­тығы маңызды байланыспен сыйысты, үй­лесім тапты. Араларында ежелден тар­тылған сымдай қалыптасқан ереже қатаң сақталды. Нақтысында, қазақтың арасын­дағы дәстүрлі қонақжайлылық мүлтіксіз орындалды. Әлбетте, кеңестер уақытында оның елеулі түрде бүлінгені рас. Қиырда жатқан Алтайға Қазақстанның оңтүстік бір өңірінен мейман келіп қайтуға ұйғарады. Ол осы ауылдың бір тұрғыны­ның туған құдасы еді. Құда келеді дегенде – ұйқылы ауыл оянды. Құрметті қонақты кім және қашан сыйлау керектігіне байланысты кезектің реті белгіленді. Құда бір-екі рюмкеден кейін тілі сайрап кететіндердің қатарынан болмады. Бұқадай тоңмойын, месқарын, күжірейген балуан денелі кісі еді. Әйт­кенмен, қаншалықты мықты болса да, аптаға жуық үздіксіз қонақ болғаннан кейін ол кісі де сыр бере бастады. Бірде өзінің құдағиын басқа әйелмен шатастырып, ыстық құшағына алуға ұмтылды. Тілін шайнап сөйлей алмай қалды. Соңына қарай уақыты таяп, үйіне қайтуға жиналғанда еңкілдеп жылады-ай дерсің... Міне, қиырдағы бейбіт ауыл осындай бүлінбейтіндей көрінген тығыз қатынаста тұрып еді. Кенет біреу етектен тартып қал­ғандай күйге түсті. Өңдері түгіл, түс­теріне кірмеген нарық келді жағаласып. Қалыпты тірлік бұзылды, ауылдастардың мінезі өзгере бастады, әркім өзінше жалғыздық халді бастан кешті. Әркім өз уайымын бөлек уайымдады. Міндетін тиянақты орындап жүрген бастауыш мектептің мұғалімі Мелс оқу­шылардың қатары сиреп, мектеп жабыл­ғаннан кейін жұмыстан айырылады. Оның қайын атасы мен енесінің зейнет­ақысына күнелткісі келетінін көрген әйелі «арам­тамақты» тастап кетеді. Оқыр­ман соңыра мұғалімді оты сөнген ошағы­ның табал­дырығында жылаған күйінде көреді. Ауылдағы жалғыз орыс Метрей ақса­қалдың ұлы сырт жақта алыста жұмыста. Соңғы 13 жылда бұл жайра­ғырдың әкесіне екі ауыз жылы сөз жазу қаперіне кірмеген. Тек ақсақалдың 70 жылдығына «100 жаса» деген тілекпен жеделхат жіберіпті. Нұры сөнген қарияның жанарын жас торлады. Шамасы разы емес, керісінше, назалы: «Маған 100 жас шайтаныма керек пе! Жетпістің өзі жетістіріп тұрға­ны шамалы»,  деп кеийді жетім қария. Бұл жерде әр ауылдың, әр ауланың, әр адамның өз қасіреті бар. Біздің көзқа­расымыз бойынша осының бәрі Әлібек Асқаров шығармасының жанрын анықтап тұр. Романның сюжеті өзінің барша мәні­мен «өтпелі дәуірде күн кешуді жазба­сын» деген бүгінде танымал қытайдың нақылымен астасып жатыр. Ауылдың қаңырап бос қалуы... Бұл жақсылыққа ма еді? Урбанизация өзінің өркениетті миссиясына сай белгілі ба­сым­дыққа ие, бірақ шекті сақтаған жөн. Оған мейлінше елітіп кетсең – қасіретті күте бер. Қазақстан ауқымды аумаққа ие бола отырып, тұрғыны аз ел. Неге олай болғаны туралы жоғарыда көркем ту­ынды арқылы сараптама жасай отырып, түсіндіруге талпынған көріністі аңдадық. Бірақ қорытынды қандай? Урбанизация өз халқын ұдайы өндіріс­пен қамтамасыз еткен жағдай бол­ған емес. Қала бала туу жағынан ешқашан мақтана алмайды. Ұлттық рухтың, қазақы салт-дәстүрдің мәйегі ауыл. Ауыл бәрі­міздің рухани отанымыз. Әлібек Асқаров­тың романы тікелей публицистикалық тұрғыда үндеуден жалтара тұрып, өзінің бар болмысымен құпияның осындай кілтін ұсынуға ұмтылды. Көкірек көзіңмен көретін кілтипанның формуласы: «дербес, тәуелсіздік мемлекет ретінде ауылды құтқару – қазақты құтқару» деген тұрғы­да алдыңа жайылып түседі. * * * Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігіне биыл 20 жыл толады. Жиырма жылда халқымыздың өмі­рінде жүз жылға татырлық зор өзгерістер өтті. Қоғам сапалық биікке көтерілді, сана жаңғырды, жаңаша дүниетаным қа­лып­тасты. Сол үлкен өзгерістер көркем әдебиетке де мейлінше ықпал етті. Сөй­тіп, жаңа заман жаңа әдебиетті өмірге әкелді. Бұл күрделі мәселе әдебиетші мамандар тарапынан жан-жақты зерттеулерді қажет етеді. Шерияздан ЕЛЕУКЕНОВ, филология ғылымдарының докторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Алматы.