Қазақ күлкісінің қыдыры

Қалағаңның бүкіл бітім-болмысын қазақтың ұлттық ділінің үлгісі ретінде ұсынса болар еді деп ойлаймын. Сірә, дәл мұндай мінез­ге бай, қиялға кенен адам сирек. Осынау асыл ағаның әзиз көкірегіне намыс пен парасат, кісілік пен кішілік, дегдарлық пен қарапайымдылық, сабыр мен салиқа, толып жатқан басқа да қасиет атаулы топталып ұя салғандай көрінеді. Сол қасиет­тердің ішінде ең құдіреттісі – күлкі, әзіл. «Көктөбедегі кездесуі» қазақ драматургиясын әлемдік сахнаға алып шыққаны өз алдына. Сонымен қатар, комедия жанрындағы классикалық шығарма­лары ғана емес, Қалекең айтқан қалжыңдар да халқымыздың рухани қазынасына айналған. Бұл да екінің біріне бұйыра бермес бақыт, тәңір сыйындай сырлы феномен дер едік. Сөйткен Қал­тай аға, зерделей қарасақ, шын мәнінде өмірде де, жазушылық өнерде де бірдей қазақ күлкісінің қыдыры болған екен-ау. Өмі­рінің ғибрат­тарына жүгінсек, Қалекеңнің ислам әле­мінде де, түркі дүние­сінде де қадірменді болғанын байқай­мыз. Димекеңнен бастап, қазақтың  небір марғасқаларын әдемі әзіл, тапқыр күлкі құдіретімен сөзден тоқтата білген. Күңгірт көңілді, кермек өмірді күлкімен шуақтан­дырып өткен қазақтың Қалтайын халқы сағынады, әрдайым есте тұтады. Олай болса, асыл бейнемен әлі күнге сырласудан жазбаған ағаның өмірсерік қосағы, қара­шаңырағының шырақшысы Фатима Бекжан­қызы апайы­мыздың әңгімесінен де әдебиетіміздің осынау үлкен тұлғас­ы­ның ұлағатын түйсінгендейміз. – Фатима апай, Қалағаңмен алғаш қа­лай танысқаныңыз есіңізде шығар? – Қарағым-ай, оны қалай ұмытайын. 1952 жыл ғой. Мен өзім бала кезімнен кі­лең ақын-жазушылардың арасында өстім. Өйткені, нағашым Жұ­ма­ғали Саин, жездем Әбділда Тәжібаев. Ше­шемнің немере сіңлісі сол Әбекеңде. Орыс мектебінде оқысам да әр жазда Көкшетау­да­ғы ауылға апарып, аға­йын-туыстың ара­сын­да, атамның қа­сын­да болатындықтан, қазақша да жақсы сөйледім. Әкем Бекжан Бектиев лауа­зымды шаруашылық қызме­тінде болды. Бірақ соғыс жылдарында көрген қиын­шылықтан денсаулығы жұқа­рып, 52-ге толмай, 50-ші жылы көз жұмды. Сонда үйде біз өзіміз төрт ұл, төрт қыз, сосын әкемнің соғыста қаза тапқан інісінің ұлы, нағашымның қызы бар, анамды қосқанда 11 кісі қалдық. Менің институттың 3-ші курсына ғана көшкен кезім. Қиналдық. Нағашыларымыз, әкем­нің жора-жолдас­тары көмектесіп жүрді. Балаларға мен өзім бас болдым. Қиын­шылықты көре жүріп, солардың бәрін жеткіздім. Бәрі жоғары білім алды. Ал, Қалекеңмен бірінші кездесуім былай. Нағашым ақын, жездем драматург болғасын ба, өнер, театр жағына бейімдеумін. Опера театрында бір қойылым өтіп, қасымда құрбы қызым бар, соған бардық. Бірінші қатардан орын тиді. Ол кезде менің шашым екі өрім, жерге түсетін еді. Жақындау жерде отырған екі-үш жігіт өзара сыбыр-сыбыр, біз жаққа қарай береді. Сосын біреуі тұрып: «Мына шашқа тұншығып өлсе, арман жоқ шығар!» деді. Бәріміз мәз болып күлдік. Сөйтсем, бұл сөзді айтқан Қалтай екен. Өмірде маған айтқан алғашқы сөзі. – Сізге арнаған алғашқы сөзін де әзіл, күлкімен бастаған екен-ау Қалағаң. – Иә. Содан әңгімелесіп кеттік. Қасын­дағы жігіттер таныстырып жатыр. Мынау Мәскеуден ГИТИС-ті бітіріп келген, өзі қожа дейді. Ол кезде қожаның кім екенін мен білмеймін. «Әй, қожаң не?» деп сұраймын. «Өзің, қазақша жақсы біледі екен­сің, қожаны неғып білмейсің?» дейді ол. Жә, қожаның да кім екенін білдік қой. Сөйтсем, Қалтайдың әкесі үлкен молда, оқымысты кісі болған екен. Атын ешкім атамай, қараторы кісі болғандықтан, Қара­молда деп кеткен. Әйгілі 1937 жылы, ішінде осы кісі де бар, 19 адамды апарып, көрлерін өздеріне қаздырып, атыпты. Кейін Қалтай екеуміз әкесінің осы атылған жерін іздеп, неше жыл бойы табан тоздырдық. Қаншама адамдардан сұра­дық, КГБ-ға да арыздандық. Жөнін ешкім білмейді. Содан ол кісінің сүйегі қай жерде қалғанын таппадық. – Қалай шаңырақ көтергендеріңізге тоқталсаңыз? – Танысқаннан кейін төрт-бес ай өткенде үйлендік қой. Қалтай Мәдениет министрлігінде репертуар бөлімінің бас редакторы болып істейді екен. Ал, біз онда 8-ші Март көшесі, Гоголь мен Горь­кийдің арасында, баяғы Верный көпестері сал­дырған үйде тұратынбыз. Мәдениет министрлігі бұрыш­та, жап-жақын. Жиі кездесіп, көңіліміз жарасты. Одан көп ұзамай менің  анаммен танысты. Ол кісі­нің де тілін тапты, ұнады. Ақырында құда түсті. Сөйтіп, жұбайлық өмірімізді баста­ғанбыз. Тұңғыш ұлымыз Алтай 1953 жы­лы туды. Одан кейінгі – Жәмилә. – Алғашқы пьесаларының қойы­луын еске түсірсеңіз қайтеді? – «Бөлтірік бөрік астында» деген ал­ғаш­қы драмасының премьерасы 1959 жы­лы болды. Халық қаптап кетті. Аншлаг. Билет ала алмай сабылған жұрт. Кассада кезек. Залда ине шаншар жер жоқ, лықа толып отырды. Жұрт спектакльді жақсы ұнатып, керемет қабыл алды. Бірақ сахна пердесі жабыла сала, өмірі театр тарихында болмаған, алдын-ала қасақана ойластырыл­ған көрермендер конференциясы ұйымдас­тырылды. Ойламаған жерден тосын бол­ғаны сондай, алғашында не істерге білмей қатты абыржып қалдық. Ерте бастан әдейі дайындап қойған өзіміздің ағайын­дар бірінен соң бірі шығып сөйлеп жатыр. Дау салып, бұл кеңестік өмірге жабылған жала, жағылған күйе, мұндай кейіпкерлер, мұндай жастар шын өмірде жоқ десіп, пьесаны іске алғысыз етті. Сонда Мұхаң, Мұхтар Әуезов болмағанда пьесаны осы кө­рер­мендер конференциясы сілейте со­ғып жауып тастай­мыз деген ғой. – Әуезов араласқан екен ғой бұл іске? – Иә, сол кісі араша түсті. Мен өзім де нағашым, ақын Жұмағали Саин арқылы Мұхтар ағаны бала кезімнен танып білетінмін. Мұхтар Омар­ханұлы Қалекеңнің біліміне, сөзіне риза болып жүретін. Сосын, әкесінің де тарихын естіген болуы керек. Өйткені, 1956 жылғы ХХ съезден кейін «жылымық» орнаған. Әкесінің кім болға­нын, 37-де кім ұсталып, кім айдалғанын ешкім де жасырмайтын кез. Қалекеңнің сол қайғысын біліп, қанша қиын­шылық көріп оқығанын, мына жағ­дайға қалай жеткенін біліп Мұхаң Қалекеңді жас та болса керемет жақсы көріп сыйлады. Тіпті, бізді үйіне де шақырып, дәм та­тырғаны өмір бойы жа­дымда. Жаңағы премь­ераға Қалтай ар­найы шақырып, Мұх­тар аға келген болатын, спектакльді бастан-аяқ рахаттанып көрген болатын. Көрінеу-көзге жасалып жатқан қиянаттан сахналық туындыны  сол кісі бірінші болып қорғады. Сол күпті көңіл күндерде Әуезовтің «Бұл күлкіге дән риза­мыз» деген мақаласы шы­ғып, содан кейін барып шуылдақтардың ауыз­дары жабылды ғой әйтеуір. Жалпы, Қалекеңнің қай пьесасы болса да оңай өткен жоқ. Солақай сыншылар, тиісті бақылағыш орындар ылғи да қоймай түртпектеп, ана-мына жерінен  мін тауып отырмаса, ішкен астары бойларына тарамайтын. Сөйтсе де халық барлық шығармасын жақсы қарсы алды. – Жаңағы тиісті орындар «Жат елдені» де жақтыра қоймаған болар? – Бұл жолғы қысым-қудалау тіпті сұм­дық болып, барлық қоқайдан асып түсті. «Жат елде» пьесасы Мұстафа Шоқай ту­ралы ғой. Ол кезде білмейтін жұрт мүлде білмейді де, білетіндері Шоқайдың атын атауға қорқады. Соңында шылдырлаған қоңы­­рауы бола тұра, сол тақырыпқа Қале­кеңнің баруының өзі ерлік еді. Спектакль дайындығы жүріп жатқан кезде КГБ-дан екі кісі келіп: «Мұстафа Шоқай деп алуға болмайды, сіз оған басқа бір ат беріңіз» деді. Сөйткесін бас кейіпкерді Таңатаров деп алды. «Таң шығыстан, сол жақтан атады деп әдейі таңдап алып тұрсыз ғой» деп онысына да тиісті. Содан не керек, театрда актер­лердің бәрі ұнатып, жандарын салып, құл­шынып дайындады. Жұрт хабарланып, билет­тің бәрі күні бұрын сатылып кетті. Премьера болатын күні кешке Қалекең екеуміз театрға жайбарақат келе жатсақ, кассаның алды топырлаған адам. Соған таң қалып: «билет түгел сатылып кетті деп еді ғой. Мына кассаның алдында мұнша халық неғып тұр?» дегенімше, Қалтайдың қабағы салбырап сала берді. Бір жайсыздық бол­ғанын жүрегі құрғыр бірден сезді. Вахтер бізді дереу апарып директордың кабинетіне кіргізді. Оның айтқаны: «Қалеке, премьера болмайтын болды. Жұрт билеттерін қайта тапсырып жатыр». Тәуелсіздік алғаннан кейін Мұстафа Шоқай жайында жапа-тар­мағай жазушылар көбейді. Ол дұрыс та шы­ғар, бірақ Қалекеңнің ол жайлы атын айт­қызбай, тыйым салып қойған кезде ба­тылдық етіп жазған пьесасын, бірінші премьерасын сөйтіп бастан ұрғандай тарс еткізіп жауып тастаған, қарағым. Сахнаға кейін зордың күшімен шықты. – Ойпырмай, сондай жағдайда Қалағаң­ның жаны күйзеліп, қалай күңі­ренді екен десеңізші. – Айтпа деймін. Менің де қан қысымым көтерілді. Ал, Қалекең болса, жүрегі ауы­рып, бөлмені кезіп жүрді де қойды. Түнімен көз ілмеді. Менен сырын бүкпеуші еді: «Бүкіл жұрт іздейтін, ғұлама оқымысты кісі болған әкемді моласыз қалдырды. Енді менің ізімнен де қалмайтын болды бұлар. Бұл халық­тың намысы қай уақытта оянар екен?» деп налып, назаланды. Мен қайтейін, «Қалеке, налыма, намыс оянады әлі. Өзің сияқты көзі ашық, білімді жігіттер бар ғой» деп жұбатқан боламын. – Ар жағында наланы түрт­кілеп жатқан да осы тәуелсіз­дігі­мізді аңсауы шығар-ау. – Сол кеңестік кездің өзінде Қа­лекеңнің әр сөзінің астарынан азат­тыққа, еркіндікке деген аңсар көңіл атойлап тұратын. Тәуелсіздікті күнде түсін­де көретіндей сөйлейтін. «Қа­шан өзіміз өз тілімізге, өз дінімізге, өз мәдениетімізге ие боламыз?» деп, ылғи бір еңселі елдікті аңсайтын. Жазған пьесаларының өзегінде де сол сарын, сол рух жататын. – «Көктөбедегі кездесуі» қандай! Жал­пы­адамзаттық мәселе көтерген, адамның арын тазалау тұрғысындағы пьеса емес пе? – Әрине, өзі Қалтай болса, оның үстіне адамзаттың Айтматовымен бірлесіп жазса, шығарма сондай болмай қайтеді. Шыңғыс­пен екеуі елу жылдай дос болды. Туыстай болып кетті десем, артық емес. Шыңғыстың повестерінен Қалтай біраз пьеса жасады, шығармаларын қазақшаға аударды. Ал енді «Көктөбедегі кездесудің» жазылу жайы былай. Біздің үйге  келіп қонақ болып отыр­ғанында Шыңғыс айтты: – Бірталай жаңа деректерді оқып жатыр­мын. Біздің ағайындардың арасында соғыс­та тұтқынға түсіп қалғандары бар. Соның ішінде немістерге берілмей, біразы тұтқын­нан құтылып келді де. Бірақ келгеннен кейін мұнда олардың көбінің басы құрып кетті. Осы жағдайлар ой салып, бір повесть жазайын деп отырмын, Қалеке. Қиын шақта адамдар бір-бірін сатуға, опасыздыққа қа­лай барады? Арды, адамгершілікті қалай сақ­тап қалады? Осыны бір ойластырып жаз­сам да деймін – деп еді, Қалтай іліп әкетті: – Шықа, мынау дайын драма ғой. Мен осыдан пьеса жазам! – деді. Сол арада екі дос ұзақ отырып, болашақ шығарманың мазмұнын, жалпы желісін, негізгі идеясын ақылдасты. Сөйтіп,  көп ұзатпай пьесаны жазды. «Көктөбедегі кездесу» осылай туып еді. Шыңғыс пен Қал­тайдың елу жылдан астам достықтарының үлкен бір белгісі осы пьеса. Отбасымызбен де керемет сыйласып, жақсы араластық. Үлкен баласы Санжар мектеп бітіргесін осында, Алматыға келіп, мына ҚазМУ-ге түсті, менің қолымда бір жыл тұрып оқыды. Сосын Мәскеуге ауысты. Соншалықты туыс болып кеттік. Шыңғыстың әйелі Керес те мен сияқты дәрігер. Екі ұлы Санжар мен Асқар баламыздай болды. Шыңғыс Алма­тыға келсе-ақ, алдымен біздің үйге түседі. «Шыңғыс келді» деген хабарды естіген жолдас-жора қаптап, үйіміздің есігі жабыл­майтын. Жылы-жұмсақ, тәтті-дәмдімді дас­тар­қаныма төгіп қоятынмын. Сондай қызық дәурен болатын. – Қалағаңның әр елде  де үлкен достары болды ғой. – Солардың бәрінің Қалекеңе деген ықыласы керемет еді. Түріктің атақты сатирик жазушысы Әзиз Несинмен әңгіме-әзілдері жарасып отырушы еді. Түркияға барғанда көрсеткен сый-құрметін айтып: «О-ой, апармаған жері жоқ, таныстырмаған кісісі жоқ Әзиз досымның. Сондай керемет, рахаттанып келдім, Факе» деп мерейі өсіп келді. Мені көңіл ауанына қарай бірде «Факе», бірде «бәйбіше» дейтін. Жолдас-жо­раға, танысқан кісілеріне өзінің де көңілі ашық болды, сонысына қарай басқалар да қатты сыйлайтын. Мәскеудегі бірге оқыған достары да әрдайым құрмет тұтатын. Галина Волчек «Современник» театрында «Восхождение в Фудзиямуды» тамаша етіп қойды. Мәскеуге соның премьерасына бар­дық. Сонда спектакльде ойнаған Олег Табаков: «О-о, Калтай... нет, как по казахский дол­жен я вас назвать? Да, Калеке, я в этой пьесе почувствовал себя совсем по другому!» деп, одан әрі риясыз әңгіме жалғас­тырып кетуші еді. Қазақ жазушыларынан Асқар Сүлей­менов, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Шаханов інілерімен жалықпай әдемі әңгімелесуші еді. Басында Асқар інісі таныстырған Герольд Бельгермен ақырына дейін шығар­машылық байланысын, досжар сыйлас­тығын үзбеді. Өзі қайтыс болғасын біраз пьесалары тоқтап қалды. 80 жылдығы тұсында театрлар Қалекең шығармаларына бет бұрды. Жаңағы «Восхождение в Фудзиямуды» Алматының Лермонтов атындағы орыс театрының бас режиссері Рубен Андриасян жақсылап қойды. Астанада жүріп, одан ауырып, алғашқы қойылымдарына бара алмаған едім. Содан осы жылғы нау­рыздың 25-інде көрдім. Театр залында оты­рып аяулы Қалтайымның сахнадағы аруағымен сыр­ласқандай болдым. Рубен­нің режиссерлік шешімі де жаңаша екен. Түгелдей Көк­төбедегі көріністер. Айша апай, оның ал­дынан оқыған достар. Со­лар­дың арасынан арыз айтқан кім? Сат­қындық қайдан шықты? Сол мәселелер бүгінгі заманмен де үндесіп тұр. Соны тебірене  көріп, Рубенге рахметімді айттым, залдағы халыққа рахмет айттым. «Қазақ­тың кең байтақ жеріне ие болып отырмыз. Бізге қазір ең керегі – ауызбіршілік, бір-бірімізге деген адалдық. Спектакльдің сол тағылымын ұғынсаңыз­дар, Қалекеңнің аруағы риза» дедім залға. Зал ду қол шапалақтады. – Қалекеңнің ел басшыларының алдында да сыйлы болып, реті келгенде базына-еркелігін көтерте жүргеніне де мысалдар жетерлік-ау. – Сыйлы болғаны да мінезінің қасиетінен, сөзді тауып сөйлейтінінен ғой. Кеңес уақытында Димекең де Қалтайға жақсы қарады. Мен ол кісінің Сара деген қарын­дасымен бірге оқығам. Димаш аға менің әкемді біледі екен. Анда-санда Сарамен бірге үйіне барып қаламын. Сонда «бұл осындай кісінің қызы» дегенде Димекең жадырай түсіп, жақсы қарсы алатын. Қалекеңді бағалады. Пьесаларын көріп, мақалаларын оқып тұрды. Бірде үстінен арыз түскен бе, Димекең: «Қал­тай, сені туыс­тарыңның бәрін қызметке орналастырып, үй әпереді дейді ғой» десе, Қалекең: «Димеке-ау, менің Ал­матыда Морис Симашкодан басқа ешкімім жоқ қой» деп сөз тауып кетіпті. Өмір бойы сондай әдемі әзілдері қалмайтын. Тәуелсіздігімізді алғанда елден ерекше қуанды, қазақтың ұлан-ғайыр жеріне енді өзіміз ие боламыз деп қуанды. Тарихтың қатпарларын көтеріп, талай шындықты енді жалтақтамай айта алатын күн туды деп еңсесін тіктеп алды. Енді мына жастарды дұрыс оқытып, дұрыс тәрбиелеу керек дейтін. Өзі «Түркістан» газетін ашып, көп мәселелерді сонда айтып отырды. Сонда жақсы мақалалар шыққан кезде өзіне Нұрсұлтан Әбішұлы телефон соғып, ілти­пат-ризашылығын білдіргені бар. Қалекең  мемлекетіміздің өсіп-өнгенін, өрлеп-өркендегенін өз көзіммен көрсем деуші еді. Әттең, дүние, соған жете алмады. – Өмірден өтерде өсиет айта алды ма? – Жедел жүріп кетемін деп ойлаған жоқ, үміт етті. Маңдайыма солай жазыл­ған ба, әкемнің сүйегін Ленинградтан әкеліп едім, Қалтайды Мәскеуден әкелдім. Соңғы күндерінде: «Өмірдің бүкіл қиын­шылығы енді сенің мойныңа түсетін болды ғой. Қазақтың азаматтары қандай болуы керек деген менің арманымды немерелердің құлағына құя бер» деп жиірек айтты. Өзі көре алмаған екі шөбересі бар қазір. Ескендір мен Ләтифа. Атасы­ның өсиетін соларға да айтудамын. Қызымыз Жәмилә Астанада, «Қаз­Мұнай­газда» қызмет істейді. Алтай ұлы­мыз Алматыда. Заңгер еді ғой. Сексен алтыншы жылы Желтоқсанда алаңға ба­рып, жігіттерге: «Әй, ағайындар, арандап қалмайық, басқа жолын табайық, әйтпесе бәлеге ұшырайсыңдар, тарқаңдар» деп тұр­ғанда ұстап әкетіп, КГБ-ның суық подвалына қамап қойып, тергеп-тепкілеумен анда-мында апарып үш жыл айнал­дырды. Үлкен кісілердің алдына барып жүріп, әрең шығардық. Қазір денсаулығы жоқ, жүйкесі тозған. Қалекеңе де осы жағдай әсер етті. 73-ке өтті де, содан шыға алмай қалды ғой. – Ағаның артында үлкен әдеби мұрасы, бай кітапхана қалды. Архиві де біршама деп отырсыз. Бұған да іздеуші, қамқор жанашыр керек шығар? – Ең бастысы, Қалтайдың есімі хал­қының жады мен жүрегінен өшпеуге бет алғанына шүкіршілік етемін. Өткен жылы Қызыл­ордадағы өзі оқыған №2 мектепке аты берілді. Өзінің шығармалары 5 томға жинақталды. Ғабит Мүсіреповтің «бұл сенің ғана қо­лыңнан келеді» деп міндет артып қам­шылауымен 20 жыл өмірін сарп етіп аударған «Мың бір түн» ертегісінің 8 томы шығып, қолға тиді. Әлбетте, шы­рылдап біраз жүгіруіме де тура келді. Осыған септескен Мұхтар Құл-Мұхаммед пен Иманғали Тасмағамбетовке рахмет. Енді архивін ақтарып қарап, жария­ланбаған дүниелерін жарыққа шығаруым керек. Жеке кітап­ханасының қоры 10 мыңнан асады. Ұлттық кітапханадан да табылмайтын сирек кітап­тары бірталай. Әуелі картотекасын жасатып алсам деймін. Сосын Алматыда Қалекеңнің кітап­ханасын ашуға бола ма екен, әлде, Ұлттық кітапханадан көрнекті орын тауып орна­лас­тырамыз ба? – оның да жайын Аста­наға барып, азаматтармен ақылдасайын деп отырмын. Өзім Қалекем туралы естелік жаза бастап ем, инфарк алғалы ол да тоқтап қалды. Бірақ кейінгіге өлмес сөз қалдырған Қалтай Мұхамеджанов деген қазақтың атақты жазу­шысының, үлкен қайраткер тұлғасының екінші өмірі тоқтамайтынына халқы барда, қалың қазағы барда көңілім сенімді. – Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Қорғанбек АМАНЖОЛ. ___________________________________ Суретті түсірген Берсінбек СӘРСЕНОВ.