Кеше Астанада Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған «Түркі өркениеті және Тәуелсіз Қазақстан» атты халықаралық ғылыми конференция өз жұмысын бастады. Екі күнге созылатын бұл шараға әлемнің 18 елінен, АҚШ, Батыс Еуропа, Ресей, Польша, Венгрия және түркі мемлекеттері елдерінен 200-ге тарта ғалымдар жиналды.
Осыдан бір жылдай уақыт бұрын Әзірбайжанның Нахчыван қаласында өткен түркі мемлекет басшыларының ІХ саммитінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев түркологиялық зерттеулермен айналысатын халықаралық ғылыми-зерттеу орталық – Түркі академиясын Қазақстанда ашуды ұсынған болатын.
Нұрсұлтан Назарбаевтың осы ұсынысы түркі мемлекеттерінің басшыларынан қолдау тауып, түркі халықтарының кіндік елі, ата жұрты атанып отырған тәуелсіз Қазақстанның жаңа елордасы Астана қаласында өткен жылдың соңына таман Түркі халықаралық академиясы шаңырақ көтерді. Оның президенті болып халықаралық қауымдастыққа танымал түрколог ғалым Шәкір Ыбыраев тағайындалды.
Жаңа құрылған жас академия еліміздің Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен, осы сәтті көптен күткен әлемнің түрколог ғалымдарының ынтымақтасуымен бірден іске кірісіп кетті деп айтуға болады. Аз уақыттың ішінде өзінің кітапханасын ұйымдастырып, түрколог ғалымдардың басын қосуға арналған біршама шараларды өткізіп үлгерді. Қазірдің өзінде әлемнің әртүрлі елдеріндегі түркітанушы ғалымдардың 40 томға жуық еңбектерін жинастырып, баспаға әзірледі. Бұл жұмыс одан әрі де жалғасын таба беретін болады.
Ал Түркі академиясының Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен Астана төрінде осы шараны ұйымдастыруы оның алғашқы қызметіндегі бір үлкен белес болғаны анық.
Астанадағы «RAMADA PLAZA» қонақүйінің мәжіліс залына жиналған тарих, археология, тіл білімі, әдебиеттану, этнология, этнография, мәдениеттану, өнертану, философия, әлеуметтану салалары бойынша іргелі еңбектер жазып жүрген көрнекті түрколог ғалымдардың екі күндік басқосу жиыны салтанатты жағдайда ашылды. Оған қатысқан Білім және ғылым министрі Бақытжан Жұмағұлов Елбасының құттықтау хатын оқып берді. «... Өткен жылы түркі тілдес мемлекеттердің саммитінде қол жеткізген келісім бойынша Астана қаласында Түркі академиясы шаңырақ көтерді. Ол түркі халықтарының ортақ құндылықтарын әлемдік өркениет аясындағы зерттеулерінде дүние жүзінің түркітанушы ғалымдармен тізе қоса отырып, бірлік пен ынтымақтастықтың аясында шынайы ғылыми ізденістерге ұмтылуды мақсат етеді. Қазақстанның қазіргі ішкі және сыртқы саясатындағы ұстанымдарына лайық түркологиядағы ұйымдастыру және үйлестіру жұмыстары, сондай-ақ алдағы міндеттері бүгінгі ғылыми жиынның өзекті тақырыбына айналады деп сенемін. Қазақстанның орталығы Астанада ашылып отырған «Түркі өркениеті және Тәуелсіз Қазақстан» халықаралық-түркологиялық конференцияның дүниежүзілік ауқымды тың идеяларға, терең ізденістерге бастама болуына шын жүректен тілектестігімді білдіремін», депті құттықтауында Елбасы.
Мұнан кейін министр келген қонақтарға биылғы жылы түркология тақырыбында 20 жоба бойынша зерттеулердің басталғандығын мәлімдеді. Конференция жұмысына табыс тіледі.
Осы жиынға арнайы қатысуға келген ТҮРКСОЙ Бас хатшысы Дүйсен Қасеинов осы ұйымның атқарып отырған қызметіне, халықаралық деңгейде ұйымдастырып жатқан шараларына біраз тоқтала келе солардың қатарында түркі халықтарының ортақ мерекесі – наурыз мерекесінің ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде аталып өткендігін, «Ләйлі-Мәжнүн» операсының 100 жылдығы ұйымдастырылғандығын атап өтті. Сонымен қатар, 2010 жылы Анкарада өткен түркі тілдес мемлекет басшыларының оныншы саммитінде ТҮРКСОЙ-дың 2012 жыл үшін Астана қаласын түркі мәдениетінің астанасы ретінде жариялауды ұсынғанын жеткізді. Астанада Түркі халықаралық академиясының құрылуын түркілер руханиятын әлемге танытудың үлкен бір жолы ретінде атап көрсетті.
Сөз кезегін алған Түркі академиясының президенті Шәкір Ыбыраев елімізді мекен ететін ұлттар мен ұлыстардың бейбіт тірлік кешуі, біртұтас Қазақстан халқының өзінің кемел болашағына кәміл сенуі – алдымен, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың дана саясатының көрінісі, оның елді басқарудағы көрегендігінің белгісі деп бағалады.
«Мемлекеттің баянды дамуын оның интеллектуалдық ұлтты жасайтынын әрдайым атап көрсетіп келе жатқан Елбасы интеграциялық үдерістерді нығайтатын кез келген шараларды қолдап отырады. Сондай игі жұмыстардың бірі – туыстас түркі халықтарының арасын жақындастыра түсетін, олардың білім мен ғылым жүйесінде, мәдени-рухани саласында байланысын арттыратын әлемдік түркология ғылымының жандануына жағдайды жасап отыратындығын атағанымыз абзал» деді.
Шәкір Ыбыраевтың айтуынша, дүние жүзі халықтарының үлкен бір тармағын құрайтын түркі этносы туралы ғылыми зерттеулердің бас-аяғын түркология ғылымы деп атау – орныққан дәстүр. «Соңғы екі ғасыр ішінде түркология ғылымының дамуына негіз болған ғажайып экспедициялар ұйымдастырылып, іргелі зерттеулер жүргізілді. Әлем түркілер деп аталатын тылсым дүние сырын ашты. Оның адамзат дамуына қосқан үлкен үлесін көрді», дей келе бір уақытта Еуропада дүниеге келген әлемдік түркологияның ғылыми үйлестіру орталығы енді оның өз отанына оралғандығын, бұл жағдай осы ғылымның еркін, алаңсыз тыныстауына, саясатқа мойынұсынбай қанат жаюына, ең бастысы, түркілердің өз тарихын әділ бағалауына мол мүмкіндіктер беретіндігін атап көрсетті.
«Біз бүгін тарихи, саяси, мәдени жағдайларға қатысты дамып келе жатқан түркологияның сипатын алдымен методология жағынан жинақтап алуымыз керек. Біріншіден, дәстүр бойынша түркологияны тіл білім шеңберінде қарастыру орын алған. Ал қазіргі түркология – түркі халықтарының тілін, тарихын, әдебиетін, фольклорын, этнографиясын, философиясын, өнерін тұтастай да, саралап та зерттейтін кешенді ғылым. Екіншіден, салыстырмалы типологиялық зерттеу түркологияның өзегі болып табылады. Бұл түркілік мәдениеттің жалпылық және жалқылық белгілерін білу үшін қажет. Үшіншіден, зерттеу жұмыстарының ең басында алдымен терминдерді, ұғымдарды, энциклопедиялық анықтамаларды жолға қоюымыз қажет. Онсыз жинақтау жұмыстарын жүргізу мүмкін емес» деген тұжырымдамасын жеткізді.
Осыған орай Түркі академиясының алдына әлемдік түрколог ғалымдарды қатыстыра отырып, түркология жөнінде халықаралық зерттеулерді жүргізу, түркологтардың халықаралық комитетін құру, түркі тілдері мен әдебиеттері деректерінің бірыңғай халықаралық базасын, электронды кітапханасы мен мұрағатын қалыптастыру, түркі жазба ескерткіштерін жүйелеу, шағын санды түркі халықтарының бірлесіп тұратын жерлеріне экспедициялар ұйымдастыру, шығыс елдерінің кітапханалары мен архивтерінде сақталған түркі халықтарының тарихи құжаттарына сүйене отырып, көне түркі халықтарының орналасу картасының көшірмелерін әзірлеу секілді аса өршіл міндеттер қойылған.
Шәкір Ыбыраев конференция қонақтарын осы іске үлес қосуға шақырды.
Сөз кезегін алған Татарстан Республикасы ҒА академигі Мирфатых Закиев Татарстан ғалымдарының осы конференцияға жолдаған қызу құттықтауы мен сәлемін жеткізе келе, осындай үлкен үйлестіру орталығының құрылуына қамқорлық жасаған Қазақстан мемлекетінің басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа деген үлкен құрметі мен алғысын білдірді. Түркі өркениетінің терең тамыры және тәуелсіз Қазақстан тақырыбында әңгіме қозғады.
Түркиядан келген Ататүрік мәдени орталығының президенті, А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің өкілеттік кеңес төрағасы доктор Осман Хората түркі халықтарының отақ мәдениеті мен тарихын бірлесіп зерттеуге бағытталған Түркі академиясының және бүгінгі оның ұйымдастыруымен өтіп жатқан конференция жұмысына үлкен табыс тілеп, «Түркі мемлекеттері тәуелсіздігінің құрылу кезеңі және Түркі академиясы» деген тақырыпта сөз сөйледі.
Салтанатты ашылудан кейін өткен пленарлық мәжілісте М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті Азия және Африка елдері институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Михаил Мейер, Ш.Айтматов атындағы тіл және әдебиет институтының директоры, Қырғыз Республикасы ұлттық академиясының академигі Абдылдажан Ахметқалиев, Венгерия Ғылым академиясы Этнография институтының аға ғылыми қызметкері Дәуіт Шомфаи Қара, Өзбекстан Ғылым академиясының академигі Ахметали Асқаров, Әзірбайжан Ұлттық академиясы Тарих институты Ежелгі тарих бөлімінің ғылыми қызметкері Заур Гасанов және басқалар сөз сөйлеп, түркология саласының әр тарамдары бойынша өз ой-пікірлерін ортаға салды. Қырғызстаннан келген Абдылдажан Ахметқалиев 183 мың жолдан тұратын қалыңдығы бір қарыс, салмағы жеті кило болатын Манас жырының Сағынбай Оразбақов жырлаған нұсқасын Түркі академиясына тарту етті.
Біз осы аралықта конференцияға қатысушы бірқатар ғалымдардың ой-пікірлерін сұраған едік.
Құныпия Алпысбаев, филология ғылымдарының докторы Түркі халықаралық академиясының аға ғылыми қызметкері: «Түркі академиясының ашылуы, соның ішінде ол өткізіп отырған осы конференцияның маңызы зор. Сан мың жылдық тарихы бар түркі халықтары осы уақытқа дейін әртүрлі саяси жүйеде өмір сүріп келгені, түркі халықтарының өркениеті туралы көзқарастарды осы уақытқа дейін Батыс Еуропаның, Ресейдің ғалымдары қалыптастырып келгені белгілі. Енді осындай халықаралық үйлестіру орталығының пайда болуының нәтижесінде халықаралық зерттеулер неғұрлым әділетті жүргізіліп, олар жүйелі негізге қойылады деп есептеймін».
Қаржаубай Сартқожаұлы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Еуразия ұлттық университетіндегі Алтай және түркітану ғылыми-зерттеу орталығының директоры: «Басқосудың ұйымдастырылуына көңілім толып отыр. Түркология ғылымы «классикалық түркология» және «жалпы түркология» деп екіге бөлінеді. Классикалық түркология ғылымы түркі халықтары бір-бірінен бөлінбеген 15-16 ғасырларға дейінгі кезеңді зерттейді. Жалпы түркология бөлінгеннен кейінгі кезеңді зерттеуге арналған. Қазақстандық түрколог ғалымдар осы Түркі академиясының құрылғандығын пайдалана отырып, ендігі кезекте көне түркі тарихындағы қазақ халқының орны мен үлесін салмақтап, осы мәселемен тереңірек шұғылданғаны жөн. Біз жоғалтқанымыз көп халықпыз. Бізде түркология кенжелеп дамығандықтан біз өзімізге қатысты тарихтың біразынан айырылып қалдық. Енді осы олқылықтың орны толады ғой деп ойлаймын».
Дәуіт Шомфаи Қара, Венгерия Ғылым академиясы Этнография институтының аға ғылыми қызметкері: «Мен қазақ тілін жақсы білетін мажарстандық атақты түрколог ғалым Эштван Қоңырдың тәрбиесінде болдым. Сондықтан өзім де қазақ тілін жақсы білемін. Осы конференцияға үлкен үмітпен келіп отырмын. Ол үмітім ақталатындай. Жалпы бүгінгі күнді әлем түркологтарының үлкен бір мейрамы деп айтуға болады. Бұл жақсылықты бізге Қазақстан жасады. Сондықтан Қазақстан басшылығына үлкен алғысымды айтамын».
Анна Дыбо, Ресей Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі: «Кеңес одағының тұсында түркология ғылымы жақсы дамыған еді. Әр ел өз тәуелсіздігін алғанда түркологтар арасындағы байланыс та әлсіреп, әркім өз бетінше жұмыс істеді. Түркология ғылымы әлсіреді. Енді Қазақстанда олардың басын қосатын Түркі академиясының құрылуы бұл елдегі мемлекеттік саясаттың барған сайын кең тынысты, терең мәнді бола түскендігін көрсетеді. Бұл біздің ортақ игілігіміз».
Пленарлық мәжіліс аяқталғаннан кейін конференция жұмысы секциялары бойынша жалғасты. Екі күннің ішінде 200-ге тарта баяндама тыңдалып, талқылауға түспек. Ойлап қарасаңыз, осының өзі үлкен қазына. Бұл қазына енді Түркі академиясының меншігіне айналмақ. Сан тараулы түркі тілдеріне аударылып, бірте-бірте жүйеге түспек. Сондықтан аталған конференцияның тек Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл түркі халқы үшін, әлемдік тарих ғылымының сан түрі саласы үшін маңызы зор деп есептейміз.
Сұңғат ӘЛІПБАЙ.