Пушкин, Шәкәрім және... Құбаш

Көпшілік жақсы біледі дегенмен, барша жұртқа баян болған «Дубровский»  хикаяты атақты Александр Пушкиннің  аса танымал прозалық шығармасы екенін еске түсіре өткеніміз артық болмас.  Біз атал­мыш  шығармаға  оның орыс әдебиетіне тиесілі төл туынды бола тұра, белгілі бір шамада қазақ қаламгерлігіне де қатыстылығы бар екендігі орайында  оралып отырмыз. «Дубровский» – Пушкиннің  көзі тірісінде жарық көрмеген һәм аяқталмаған еңбегі деп саналады. Зерт­теушілердің пікірінше, шығарманың сюжеті өмір­де болған нақ­ты адамдар бастан кешірген шын оқи­ға­лардың  желі­сінен тү­зілген. Орыс әдебиетінің тарихында аталған хикаят  (кейде роман деп те аталады) Владимир Дубровский мен Мария Троеукурова ара­сын­дағы  сүйіс­пен­ші­лікті бейнелейтін  ерек­ше си­патымен дарала­на­ды. Шығарма оқи­ғасы екі алпауыттың жау­ласу хикаясынан өр­бісе де,  сайып келгенде, сол қас­тасқан екеудің  перзенттері бастан кешіретін шынайы сезімдер арқылы  ма­хаббат иде­алын биіктете түседі. Қазақ әдебиетінде Пушкин шығармашылығын зей­ін­деудің Абайдан  бастау ала­тын  дәстүрлі  бағытын Шә­кә­рім Құдайбердіұлы  же­міс­ті жалғастырғаны мәлім. ХХ ғасыр басында Шәкәрім  Пушкиннің «Метель», «Дубровский» хикаят­та­рын қазақ тіліне аударды.  Ол «Метельді»  «Боран» деп қазақшалады. Мың сегіз жүз он бір жыл шамасында, Он екінші жыл­менен арасында. Саврило Сагролвич дейтұғын бай, Отырған Нинанды­рып қаласында, – деп бастала­тын «Боран» поэ­масы   ал­ғаш рет 1936 жылы «Әде­биет майданы» журналында жарияланған еді. «Шәкәрімнің халық бірден қабылдаған, жыр етіп айтып, көшіріп оқыған, бірақ кешеуілдеп, кітап бетін 1924 жылы ғана көрген, оның есесіне  ақын өлімінен соң, 1935 жылы қайыра жарияланған (баспаға шығарған Бейсенбай Кенжебаев) ең елеулі еңбектерінің бірі – «Дубровскийдің» өлең­мен жасалған аудармасы» дейді халық жазушысы Мұхтар Мағауин. Жалпы, Шәкәрімнің пушкинтануға қосқан  қомақты қолтаңбасын айқындай­тын осы аударма еңбектерінің екпін түсіре айтатын ерекшелігі  – Пушкин прозасының қазақша өлең тілімен сөйлеуі еді. Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін, Қазақтың шағылдырар надан көзін. Ғылымнан көзілдірік кимеген ел, Туралап көре алмас деп күннің көзін, –  деп айтқанындай, Шәкәрім Құдайбер­ді­ұлының  шығарманың қалыптасқан жанр­лық ерекшелігін   оқырманның қабылдау дең­гейін ескере отырып өлең сөзге  өз­герткен  бұл шығармашылық әдісі  орта ға­сыр поэзиясындағы  нәзира үлгісімен ұш­тасулы. Мәселен, «Ләйлі-Мәжнүн» поэ­масы  Шәкәрім қаламынан солай туған. Ел аузында жүрген ескілікті әңгімелер арқылы негізі қаланған «Қалқаман-Мамыр», «Ең­лік-Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу»  поэ­ма­ларын  жанама  түрде  суреткерлік әдіс­тің осы үлгісіне жатқызуға болады. Сол сияқты, егер бастауында «А.С.Пуш­киннен» деген  сілтемесі болмаса,  «Дубровский әңгімесі» поэмасын  да ортақ та­қырыпты өзінше жырлаған көркем  туынды деп қабылдауға қарсылық тумас еді.    Белгілі шығарманы  баршаға мәлім  қара сөздік нұсқасымен шендестіре қарағанда, аталған поэмада  ақынның   ой-тынысының кеңдігі сезілетіндігі,  баяндау-бейнелеу  әдісте­рін­де  еркіндікке қол артқаны бұған  біршама негіз береді. Ал өлеңмен аударылған тәжірибесі бар «Дубровский» бірінші рет қара сөзбен қазақша қашан сөйлеп еді? Бұл қажеттілік Пушкиннің қайтыс болғанына 100 жыл толуына байланысты оның үш томдық таңдамалы шығармаларын шығару жос­парланған кезде туындаған болатын. Өткен ғасырдың отызыншы жылдары, А.С.Пуш­киннің  қайтыс болғанына 100 жыл толуын  атап өту жөніндегі Бүкілодақтық коми­тет­тің мүшесі  болған Сәкен Сейфуллин  со­ны­мен бірге, ұлы ақын  шығармаларын қазақ тіліне аудару  редакциясының бас редакторы міндетін де атқарды, сөйтіп, жалпы аударма сапасына басшылық жа­сады. Баспасөз ақпаратына сенсек, мысалы, «Евгений Онегинді» аудару – Ілияс Жансүгіровке, Сәкен Сейфуллинге,  Сәбит Мұқановқа жүктеліпті («Казахские поэты переводят произведения Пушкина» // «Казахстанская правда»,  11 февраля, 1936 г.) Бірақ  аталған шығарманың Ілияс аударма­сымен  әдебиет тарихына енгені белгілі. Демек, Сәкен мен Сәбитке қоса жүк­телуінің сыры  Ілияс аудармасының сапа­сын бірлесіп саралау мақсатынан туған болса керек. Сондай-ақ, сол жылдары Өтебай Тұрманжановқа – «Полтава», Мә­жит Дәулетбаевқа «Мыс салт атты» шығармаларын қазақшаға аудару тапсы­рылыпты. Газет жарияланымынан бұған қоса:  «Б.Майлин переводит повесть Пушкина  «Дубровский» и редактирует старый перевод «Капитанской дочки», деген жол­дарды оқимыз. Сырттай қарағанда, бұл зейін аударуға лайық хабар. Мәселенің анық-қанығына бойламай,     газет жарияланымына сүйенген кейбір әріптестеріміз әредікте «Дубровский» повесінің қазақша аудармасын Бейімбет Майлинге  теліп қалып жүрді.  Алайда, бұл жаңсақтық еді.   Пушкин прозасын аудару һәм редакциялау жұмыстары о баста Бейімбетке  жүктелуі  әбден мүмкін.  Бірақ  жазушының   шығармашылық зертханасын зерделей келгенде әрі арнаулы редакция  барлық аударманы 1936 жылдың шілде айынан кешіктірмей баспаға тапсыру  міндетін қойғанын ескерер болсақ,  жазу­шы­ның мұны жүзеге асыруға мүмкіндігі болмағаны анық.   Өйткені, бұл кезде Бейімбет тұңғыш «Амангелді» көркем фильмінің сценарийін жазу, пысықтау мәселелерімен, кино түсіру дайындығымен  кеңірек айна­лысқаны, ара-арасында Н.Островскийдің «Дауылдан туғандар» романын аударып бітіргені, өзінің бірқатар повестерін аяқ­тағаны белгілі. Сондай-ақ, ол әдетте  жазып не аударып жатқан көлемді  еңбектерінен алдын ала газет-журналдарға үзінділер жариялап тұратын. Бұл оның шығармашылық  зертханасының орныққан белгісі.  Бірақ сол кезеңдегі мерзімдік ба­сылым беттерінен «Дубровскийдің»  тәр­жімаланған нұсқала­ры кездеспейді. 1936-1937 жылдары Қазақстанда жарық көрген Пушкин шығармалары үш том­дығының  400 беттен асатын  «Прозалар» деп аталған үшінші кітабына  «Дубровский» және «Капитан қызы» еңбектері енді. Екі повестің де қазақша нұсқасын  сол тұстағы танымал қаламгер Қадыр Тай­шықов әзірледі. Сайып келгенде, орыстың ұлы жазу­шысының өміршең шығармаларын қастер­лейтін кез келген көзі қарақты оқырман тәрізді, жалпы қазақ  баласының  әр ке­зеңде өз Пушкині болды. Шәкәрімнің өлеңмен өрнектеген «Дубровский әңгімесі» көркемдік-жанрлық өзгешелігімен ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихына дербес шығарма ретінде енсе, бірінші рет Қадыр Тайшықов тәржімалаған «Дубровский»   хи­­каяты  да он сан оқырманның оңды  ықы­­ласына бөленген  оқшау туынды бол­ды. (Жалпы әлем халықтарының Пушкинге жүгінбегені кемде-кем, тіпті Фридрих Энгельстің  өзі «Евгений Онегин» рома­ны­ның  бірінші тарауын қара сөзбен неміс тіліне аударғаны туралы дерек бар). 1937 жылдан кейін, араға он жыл салып,  1947 жылы  Пушкин шығармалары  «Әңгі­мелері» деген атаумен қазақ тілінде жеке жинақ болып жарық көрді. Оған «Дубровский» хикаяты  енді. Аталған   туындыны бұдан кейін ақынның 1949 жылы шыққан «Таңдамалы шығармалары» жинағынан кездестіреміз.  «Дубровский» повесінің қазақшаланған төртінші нұсқасы  1950 жылы жеке  кітап болып шықты. Соңғы үш басылымның  да  аударушысы  – Омарғазы Оспанов. Аталған шығарма елімізде кейін де  бірнеше мәрте жарық көрді. Пушкин шығармашылығына деген өт­кен ғасырдағы осынау қазақы ықыласты үс­тіміздегі  жүзжылдықта  жаңа қырынан  көрдік. Ресейде тұратын Құбаш Батырашев есімді азаматтың 2008 жылы Астрахань  қаласында «Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдері мен дастандарының қазақшадан орысшаға аудармалары» деген қалың кі­та­бы (546 бет) басылып шықты.   Автор бұл кітабын Астрахань, Волгоград, Саратов, Самара, Орынбор және Омбы облыс­тарында тұратын, ана тілін нашар білетін немесе мүлде білмейтін, бірақ  білсем деген тілегі зор  қазақ бауырларына арна­ға­нын, жалпы  Ресей  Федерациясы қазақ­тары­ның ана тілін оқып-үйренуіне көмек­тесетін  ақпараттық-ағартушылық материал ретінде шығарып отырғанын атап көр­сетеді. Астрахандық азаматтың бұл  еңбегі қазақстандық қалың оқырманға жете қой­маса да,   ресейлік  қандас ағайынға кең тарап, олардың арасында  Шәкәрім есімі мен шығармаларын насихаттау  ісіне елеулі  септігін тигізді. Жоғары экономикалық білімі бар, бухгалтерлік есеп саласында ұзақ жылдар бойы жемісті еңбек еткен, Астрахань облысы губернаторының мә­дениет саласындағы Құрманғазы Сағырбаев атындағы сыйлығының  лау­ре­аты Құбаш Са­быр­ғалиұлы Батыра­шев  2003 жылдан бері ағар­тушылық, шы­ғар­­машылық жұ­мыс­тармен, атап айт­қан­да, поэзиялық туын­­дыларды қазақ­шадан орысшаға, орыс­ша­дан қазақша аудару ісімен  дендеп ай­на­лысып келеді. 2004 жылы екі тілде «Кө­ңіл сыры – Затаенное желание» деп аталатын өлең­дер жинағы жарық көрді,  2005 жылы Абай Құнан­баевтың өлеңдері мен поэма­ларын орыс тіліне, 2006 жылы Расул Ғам­за­товтың өлеңдері мен поэ­ма­ларын қазақ тіліне аударып,   екі кітап  шығарды. Астрахань қазақтарының «Жолдастық» қоғамдық ұйы­мының қолдауымен Шәкәрім шығармаларын  екі тілде, қа­зақ­шасы мен орыс­ша­сын бір бет­ке қатар  орналас­ты­ра оты­рып жария­лаған Қ.С.Батыра­шев ақын ту­ындыларын негізінен  1988  жылы «Жазу­шы» және «Жа­лын» баспалары шығарған  кітап­тар­дағы мәтіндер бойынша әзір­ле­ге­нін айтады. «Дубровский әңгі­месі» де соның ішінде. Міне, Шәкәрім сөзі: «Жер айналмай тұрмайды дүние жай, Келер, кетер адамзат із қалдырмай. Сол өткен көп заманның бір кезінде, Болыпты Троекуров деген бір бай.   Осы бай Русияның шетінде екен, Күнбатыс заграница бетінде екен. Өлшеусіз жер, санаусыз ақшасы көп, Сөйтсе де тағы жұтпақ ниетінде екен». Астрахандық Құбаш ақын мұны былай аударады: «В мире вращению Земли не будет конца, Человечество приходит, уходит без следа. А вот в то давным-давно прошедшем мире жил на земле Троекуров с несчетным богатством тогда.   Этот богатый человек жил на окраине, России, на ее самой западной границе. Хотя имел безмерную землю, бессчетные деньги, От жадности мечтал быть богатым еще». Әдебилігінен әуесқойлығы басымдау тұрған  бұл жолдардың көркем сырын  саралап, біткен іске бейім сыншылық көр­сетуге болатыны сөзсіз. Дегенмен, осы әуес­қойлықтың астарынан  қазақтың  Шә­кәрім­дей ақынының   көлемді  сөз мұрасын  Орыс ордасында жүрген қандас ағайынға солар жақсырақ түсінетін тілде  шамасы келгенше  тәржімалап берген Құбаш сынды азаматтың қабілет-қарымын көрмеуге, жал­пы,  шығармашылық  еңбегін ескермеуге бол­мас  еді.  «Ғасырлар бойы Ресей аума­ғында тұрып жатқан қазақтардың бүгінгі өскелең ұрпағы  бұл шығармаларды оқи оты­рып, қатар тұрған қазақша мәтінді көріп, өз тілінің мәдениеті туралы ойланса,  қазақ тілінің  байлығын, қазақ сөзінің тереңдігі мен  сұлулығын сезінсе  деген ой мені аударма өнеріне алып келді»,  дейді ол кітап алғысөзінде. Әлбетте, автордың бұл сөздерін «өлеңге әркімнің де бар таласы» болатындығымен байланыстыра қарасақ,  Пушкин мұрасына қатысты да осындай тұжырым жасауға болады.  Кез келген қазақ қаламгерінің тыңдаушы-оқырманға тереңдете танытатын  өз Пушкині  бар екендігін  алғаш рет ұлы Абай Құнанбаев теңдессіз туындыларымен дәлелдеді. Осы таным жолын Шәкәрім Құдайбердіұлы («Дубровский әңгімесі», «Боран») жемісті жалғастырып,   Ахмет Бай­тұр­сынов («Ат», «Данышпан Аликтің ажалы», «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш») және басқа қаламгерлер  одан әрі  тереңдетті. Уақыт өте келе,  аударма қанатындағы   келесі тегеурінді топ  тың  тәржімасымен Пушкин мұрасын жаңа  ұрпаққа жеткізді.   Ас­тра­хандық Құбаш Батырашевтің  де ау­да­рушы­лық-шығар­машылық  талпынысын сол та­ным теңізіне қосылған бір тамшы десе жарасар сірә. Серікқали БАЙМЕНШЕ, «Егемен Қазақстан». Мәскеу–Астрахань–Мәскеу.