Тәуелсіздік символы

Әйгілі қытай философы Кон­фу­цийдің жазбаларында «Әлемді белгілер мен нышандар басқа­ра­ды» деген жолдар бар көрінеді. Ақи­қатында бізді қоршаған әлем белгілер мен символдардан тұр­май ма?! Егер күнделікті қарбалас тірліктен бір сәт дамыл тау­ып, осы сөздің астарына терең ой жүгіртсең, онда қан­ша пәлсафа жатқанын аңғарасың. Белгілер мен нышандар кез келген адамның өмірінде ғана емес, мемлекеттік деңгейде де орасан зор маңызға ие. Ендеше, тәуелсіз еліміздің мемлекеттік рәміздері біз үшін қаншалықты құнды? Әрбір отаншыл азамат өзіне қою­ға тиісті осы сауалды алға тосып, Мемлекеттік рә­міз­дер жөніндегі республикалық комиссияның мүшесі және ЮНЕСКО жанындағы халықаралық суретшілер ассоциа­циясының мүшесі, өнертану ғылымдарының докторы, профессор Райхан ЕРҒАЛИЕВАҒА жолыққан едік. – Райхан Әбдешқызы, әдет­­те мемлекеттік Ән­ұра­ны­мыз ойнағанда жүрегіміз тол­қып, Ақорданың тө­бе­сін­де желбіреген көк Туымыз­ды көр­генде көкірегімізді мақта­ныш сезімі кернейді? Неге? – Мемлекеттік рәміздер – біздің мақтанышымыз! Бұл бел­гілерде біздің шамшыл мүд­­делеріміз бен мақсаттары­мыз тұр. Қай кезде де елді­гіміздің арғымағы атойлап, күні жарқырап атып, шаңы­рағы шайқалмай тұрғай. – Міне, бүгін мемлекеттік рәміздеріміз қалай дүниеге келгенін еске түсіріп, ертеңгі келешегіміздің қаперіне қай­та-қайта салып отырудың сәті түсіп тұрғандай. – 1992 жылдың 4 маусымы Қазақстан Республикасының Елтаңбасының туған күні ретінде тарихта қалды. – «Герб» деген сөздің өзі немістің «ербо» деген сөзінен шыққан көрінеді. – Қазақ тіліне аударғанда, ол «таңба», «белгі», тіпті «мұ­ра» деген мағына береді. Бұл термин ежелгі Түркі қағанаты (551-630 жылдар) кезінен бастап қолдана бастаған. – Ал Қазақстанның бү­гін­гі гербі туралы не айтасыз? – Қазақстанның қазіргі таң­­дағы гербі үлкен еңбектің арқасында, екі сәулеткер Жандарбек Мәлібеков пен Шота Уәлихановтың шы­ғар­ма­шы­лық ізденістерінің нәтиже­сін­де дүниеге келді. Бұл байқауда жеңіске жету оңай болған жоқ. Айталық, оны сезіну үшін ақтық жарысқа 245 жоба мен болашақ елтаңбаның 67 суреттемесі қатыстырылғанын еске алудың өзі жеткілікті. Біздің елтаңбамыз дөң­ге­лек. Әлемдегі ең жетілдірілген форма шар тәріздес болып та­былады. Осы ең жетілдірілген бұл белгі көшпенділер ара­сын­да да жоғары бағаланған. Геральдика бөлшегі ретіндегі дөңгелек барлық жерде қол­данылады десек те болады. Әсі­ресе, бұл элемент шығыс­тық көшпенділер арасында үлкен құрметке ие. Әрі ол мәңгілік пен өмір символы. – Шаңырақ та өз ұлты­мыз­ға ғана тән, сәтті таңда­лынған нышан емес пе? – Шаңырақ – қай кезде де қазақ үшін отбасының берекесі мен тыныштығының белгісіндей қызмет атқарып келген. Ортасын­дағы түндіктен көгіл­дір аспан кө­рінеді. Барлық тарабына тең тара­ған уықтар – өмір мен жылы­лық­тың бас­тауы. Керегедегі күлді­реуіш­­­тер болса, үш жүздің басын біріктіріп тұрған белгі. Осы­лайша авторлар геральдика тілімен бейбітшіліксүйгіш қа­зақтың бол­мы­сын танытуды мақ­сат етті. Иә, Елтаңбамыз еліміздегі барша халықтарды бір шаңы­рақ­тың астына шақырып, біздің ортақ үйіміз Қазақстанның мық­ты уықтарына айналуды үндейді. – Мемлекеттік рәмізге ар­ғы­мақтың бейнесін салу бай­қау­ға қатысушылар арасында пікірлер кереғарлығын тудыр­ғаны да есте. – Елтаңбаның келесі ком­по­зи­циялық құрылымының бөл­ше­гі – алтын қанатты, мүйізі ай тәріздес тұлпарлар. Жалпы мемлекеттік рәміздерде ат бейнесін таңбалау тарихтан тамыр алады. Расында да, авторлар арасында елтаңба түпкілікті қабылдан­ған­ға дейін біршама пікірталастар болған. Арғымақтың бейнесі геральдистер тілінде терең мағына мен мазмұнға ие. Ол дұшпанға қарсы шыққанда қорқыныштан ада арыстанды, сұңқардың сам­ғауын, өгіздің күшін, бөкеннің шапшаңдығы мен икемділігін, түлкінің тапқырлығын білдіреді. Байқасаңыз, арғымақтардың қа­нат­тары бидайдың буылған ал­тын сабақтары сияқты. Бұл да еңбекті, байлық пен берекені және материалдық табыстылық­ты білдіреді. – Елтаңбаның жоғары жа­ғын­да бес бұрышты жұлдыз тұр. Жоба бойынша әу баста ол жерде жарты ай мен үш кішкентай жұлдыз болған көрінеді. – Елтаңбаны қабылдау кезінде ол жерде сегіз бұрышты, жеті бұрышты немесе бес бұрышты жұлдыз болсын деген нұсқалар болған. Соңғысына тоқталдық. Біздің дархан жүрегіміз бен кең пейіліміз бес құрлықтың өкіл­деріне бірдей ашық. – Мемлекеттік нышандар­ды талқылау кезінде түске де көп мән берілгенін білеміз. Көп­теген халықтарда түстің де өз тілі бар екені белгілі. Мәсе­лен, көршілес Қытай елін­де қызыл түс байлық пен береке шақырады деген түсі­нік қа­лып­тасса, ақ түс – қаралы, қазалы жағдайды білдіретін көрінеді... – Біздің Елтаңбамызға кө­гіл­дір мен алтын түс таңдалып алынған. Көгілдір түс біздің ха­лықтардың бұлтсыз келешегіне, аспан ортақ дегенге ырым­да­ла­ды. Гербтегі бұл түс ынтымаққа, ауызбіршілікке, жаһандағы ха­лық­тар бірлігіне бастап тұр. – Әңгімені енді тудың тү­сіне байланысты жалғас­тыр­сақ. – Тудың авторы Шәкен Ниязбеков екенін білесіздер. Осы арада басынан бастап ав­тордың тудың тү­сінің көп түр­лі­лігінен қашқанын айта кеткен жөн. Бірегей көгілдір түс тектен текке таңдалған жоқ. Ол аспан мен өмір нәрі судың да түсі. Халықаралық ауқымда алып қа­ра­сақ, саясатта ашық көк түсті ту көтерген халық ба­рынша сеніммен, түсіністікпен қабыл­да­нады. Және таза көгіл­дір түс біздің ха­лықтары­мыз­дың этно-мәде­ни бірлігін біл­діреді әрі бір мезетте мем­ле­кет­тің тұ­тас­ты­ғын мең­­зей­ді. Яғни, ала-құла емеспіз. Қысқа қайыр­ған­да, тудың орта­сын­дағы күн – өмір бастауы мен қуат­тылық. Көш­­пенділер уа­қыт­ты күннің жыл­жуы­мен белгілеген. Бүр­­кіт те біздің хал­қымыз үшін көкке самға­ған киелі құс. Бұл – тәуел­сіз­дік­тің символы, сам­ғап бара жатқан сұң­қарды ешкім тоқ­тата алмайды. Бұл идея да егемендік алған жас мемлекетіміз әлем­дік өркениеттік биігіне жетсін деген мақсатпен жүзеге асты. – Соңғы кезде кейбір шет­ел­дік ғалымдар өз зерттеулері арқылы қазақтың ою­ла­рын­да терең нышандар жат­қа­нын айтып жүр. Расында да ма­мандардың айтуынша, ұлт­тық оюларымыздың әрқай­сы­сы әр түрлі мәнге ие көрінеді. – Біздің туымыздың шетіне алтын түспен қошқар мүйізді ою салынған. Жалпы, қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар. Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста дамып келе жатқан өнер түрі. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Қош­қар мүйіз ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың нышаны. Қош­­қар мүйіз бен арқар мүйіз оюларының қазақ қолөнерінде қолданылмайтын жері жоқ. – Райхан ханым, сіз «Бейнелеу өнеріндегі дала феномені» атты кітаптың авторысыз.Оның үстіне Қазақстанның заманауи өнеріндегі этно-мәдени дәстүрлерді дендеп зерттеп жүрген ғалымсыз. Мемлекеттік рәміздер жөніндегі рес­пуб­ликалық комиссияның мүше­лігіне де жетелеген осы жұ­мыстарыңыз болар? – Даланы түркі танымының бесаспап кілті ретінде қабыл­даған суретшілер әрдайым өз жұмыстарында мифологиялық қабаттардың шежіресін, дәстүр­лі дүниетанымын, Қазақстан мен Орталық Азия халықтары­ның ұлттық ерекшелігін, та­рихын және бүгінгі шынайы өмірін көрсете білген. Біз өз тарихымыздан нәр ала­мыз. Тамырсыз ағаш бол­майтыны секілді, тегіне тарт­пай­тын ел жоқ. Демек, осындай мәртебелі мемлекеттік комиссия құрамына қосы­луға бейнелеу өнері саласындағы сан жыл­дардағы ізденістерім де септескен болар. Әңгімелескен Айнаш ЕСАЛИ, Алматы.