Оқымысты

«Қабікеннің қаршадай ұлы бес жасында шахмат үйреніп, алты жасында ағасын, жеті жасында әкесін, сегіз жасында математик ұстаздарын ұтып кетіпті. Өзі ширақ екен», – деген сөздерді біз бала кезімізде жиі еститін едік. Бөлімше мектебінен ауыл мектебіне ауысқанда, оқушылардың аудан­дық пионерлер слетінде «Қабікеннің ұлы кандидат шахматшыларды ұтып кетіпті» – дегенді де естідік. Өзімізбен сыныбы қатарлас бұл қайдан шық­қан бала деп жүргенде, аудандық спарта­киадаға барған кезде қолды-аяққа тұрмайтын ширақ, бә­рін өзімсініп жүрген бір баламен таныстым. Әлгі бала сөзге ағып тұр, білмейтіні жоқ, есепті де ауызша шығарады екен. Міне, қызық, спар­та­киа­да­ның қорытындысы шық­­­қан­да «әлгі ши­­рақ сары» шах­мат­тан, дойбыдан аудан жеңімпазы болып шыға келмесі бар ма. Сөйтсем, әлгі Асқарым дег­дар­лардың ауызынан түспейтін, әкесін алты жаста жеңіп кеткен «Қабікеннің оқымыстысы» болып шықты. Содан бастап Асқармен арадағы жіпсіз көңіл достығы басталды. Сыныпта қалай тыныш оты­ратынын білмеймін, арада қырық жылдан астам уақыт өтсе де, менің көз алдымда Асқардың зыр жүгіріп, бір нәрсені іздеп, бір нәрсені қызықтап, білгенін өзгелермен бөлісуге асығып жүретіні қалып қойды. «Формуланы жаттап қайтесің. Мына есепті былай шығарсаң да, сол нәтиже шығады. Сонда ойын сияқты қызық көрінеді» дейтін. Оның расында да білмейтіні болмайтын. «Семейдің шахмат мектебінің балаларын оп-оңай жеңуге болады екен. Пәлен деген шеберлікке кандидатын ұтып кеттім» – деп өз басындағы жаңалығын айта жүріп, өзіңді бауырына тартып, ақылын да айтып үлгереді. Тек «білгішсінбейді», нендей жайтты айтса да әншейін бір қызық кітаптың мазмұнын айтып тұрғандай етіп жеткізеді. Кейін білдім, төрт жасында шахмат тақта­сын көріп, ағасының ойынын бақылап жүріп, бұл ойынды үйреніп алыпты. Бір күні ағасы ермек үшін үйретпек болғанда, үндемей отырып оны жеңіп кетіпті. Қайта ойнағанда әзер тең түсіпті. Содан кейін Семейден шахматтың кітабын ал­дыр­­тып, өз бетінше орысшаны әрі шахмат тақ­та­сын­дағы жүрісті қоса үйреніп, «Қабікеннің кішкентай оқымыстысы» атаныпты. Әрине, мұндай «іштен оқып туған бала» мектепті алтын медальға бітірді. Оқуға да түсті. Бір кездескен тұста «Үш ғылыми жаңалық ашып, ав­торлық куәлік алдым» – деді ол. Шахматты қойыпты, ғылыми ізденіске бөгет жасайды екен. Сол жолы ол маған өзінің аспирантурадағы оқу­ын жалғастыруға Германияға кетіп бара жат­қа­нын айтқан. Онда барғанда қиналмайтынын, неміс тілін тиянақты білетінін, ал ағылшынша үйреніп жүр­генін айтқан. Осы арада бірер жыл өтіп, біз де баспасөзге төселіп, екі жинақ шығарып, Жазушылар одағына көз тігіп жүргенде, сол кездегі ғылыми журнал «Білім және еңбекке» баяғы Асқарым кіріп келсін. Ширақтығына батылдық қосылыпты, көңілі нық. Мұнда текке келмей, «доктор – инженер» деген ғылыми атағымен қоса, бір ғылыми-көпшілік кітаптың қолжазбасын да ала келіпті. Жиырма сегіз жасар жігіт үшін үлкен бедел және Қазақстанда ондай атақ бұрын ешкімде жоқ еді, сөйтіп, қазақ ғылымына тағы да бір «тұңғыш» деген сөз қосылды (Араға отыз екі жыл өткен соң барып «доктор – пейджи» деген сөз қолданысқа ресми түрде ене бастады ғой). Оның бұдан кейінгі оқымыстылық жолы мен зерттеулері менің тілім келмейтін терминдерге толы болды. Қазақта: «Шын жүйрік өрге шапса өрше­ле­нер», «Жүйрікке – шапқан да өнер, жатқан да өнер» деген қанатты тіркестер бар. Соның қай­сысын оқымысты Асқар өнеге тұтты білмеймін, әлде, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары шет елдің білім саласынан хабардар адам керек болды ма, қайдам, Білім және ғылым министрлігінің Бола­шақ даму және білім берудің жаңа техноло­гиялары, Білім беруді дамыту стратегиясы сияқты басқармаларының тізгінін ұстады. Министрліктің коллегия мүшесі болған күні мен «Қабікеннің оқымысты ұлынан» тағы да күдер үзе бастадым. Өйткені, қызметтің тымауы бір тисе оңай­шы­лықпен кете қоймайды. Алайда «оқымыстым» көп ұзамай «Қазақ энциклопедиясының» бас редакторының орынбасары болып шыға келді. Бізге шет елдің талабына жауап беретін дербес энциклопедиялық жүйе керек екен, іс онымен де бітпейтін болып шықты. Енді еуропалық стан­дартқа сай оқулықтар шығаратын баспаның (Мек­теп, Рауан) жұмысын жолға қою керек көрі­неді. Иә, енді Білім академиясы арқылы оқулық­тар жүйесін бірыңғай стандартқа түсіру қажеттігі туыпты. Оны айтасыз, Асқардың отыз томдық жаңа үлгідегі сөздік жасауға қатысып, Мемлекеттік сыйлық алуы өз алдына бір әңгіме. Ашығын айтқанда, мен үшін осының бәрі «оқы­мысты» деген сөздің орынын толтыра ал­майтындай көрінген. Асқар Педагогикалық ғы­лымдар академиясын құрғанда, несін жасырайын, бұл жігіттің «оқымыстылығынан» мүлдем күдер үзгендей болдым. Баяғы бала кездегі тапқыш­бе­гім өз жолынан адасып қалды ма деп те күдік­тен­дім. Оның үстіне, өзім профессор болсам да, осы оқу методикасы дегенді еріккеннің ермегі, жалқаудың жандәрмені деп есептейтінмін. Білім саласы туралы батыл, ойлы, талдамалы мақа­лаларын ұнатып оқысам да, ерінбеген соң ойын білдіргісі келген шығар деп жорамалдайтын едім. Содан ХХІ ғасыр басталған тұста қазақтың жоғары және орта білім жүйесі оқу­лықтан тұн­шық­ты. Әдістемесіз білім құрғырың миға сің­бейді екен. Жазушылық тәсілге сүйеніп қана дә­ріс беруге болмайтынына көзім жетті. Бір кездескенде осыны сыр ғып айтып ем, өзіме ұзақ дәріс оқыды. Келесі жолы та­ғы да солай. Үшінші жолы ұшы­расқанда: «Сен жа­зушысың ғой. Менің еңбегім көзіңе түспеген екен. Бәлкім, оқымайтын да шығарсың. Сен баяғы «Қабікеннің ұлын» із­дей­сің. Оқу жүйесі және стандарт деген білімнің кілті. Сен мы­наларды бір қарап шықшы», – деді. Сізге өтірік, өзіме шын, мен үшін «Қабікеннің оқымысты ұлы» құбылып түскен тұйғындай боп, өзге бір қырынан көрініп шыға келді. Ақыл­дымсып қайтейін, сол еңбектердің атын атасам да, астары түсінікті болар деймін. «Оқулықтану», «Салыстырмалы педагогика», «Салыстырмалы педагогика: әдіснамасы мен әдістемесі», «Білім және реформа», «Білім – болашақ негізі», «Педагогика және психология салаларындағы диссертациялар», «Терминология – тілдің күретамыры», «Орысша – қазақша – ағылшынша политех­ни­ка­лық сөздік» (1-2). Біздің шырылдап әрі жа­рымай жүрген оқулықтарымызға қойылатын талаптар, жүйелер, деңгейлер, білім сатылары Ресейде, Аме­рикада, Канадада, Францияда, Германияда, Ұлыбританияда, Жапонияда, Қытайда қалай реф­ормаланды, даму бағыттары қандай, біз қайсы­сын ұстануымыз керек, әр сатыдағы білім орын­дарына қандай талаптар қойылады, соның бәрі осы еңбектерде қамтылыпты. Ұзын сөздің қыс­қа­сы, сонау жетпісінші жылдан бастап шет елдің білім жүйесіндегі реформалардың куәсі болған ға­лымның ғылым мен білім саласындағы тәжіри­бе­сі тәуелсіздіктің қиын жылдары бізге демеу беріп­ті. Бұл өзі Қазақстанда осы Асқар қалыптас­тыр­ған, әлі де жетілу үстіндегі, біздің білім жүйе­міздің келешегін анықтайтын ілім саласы екен. Демек, ол шын оқымысты дәрежесіне көте­ріліп, кемелденген кемел ой иесі деңгейіне жетіпті. Баяғы мен білетін «Қабікеннің оқымысты ұлы» енді, ондаған шет елдің, өзіміздің білім ордаларының құрметті профессоры, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, профессор Асқар Қабі­кенұлы Құсайынов. Осының ішінде профессор деген атағы маған өте түсінікті әрі өзіне жарасып тұрғандай. Айтпақшы, айта кетейін, бәйбішесі де өзіне сай бапты боп кезікті. Дәлила да ғылым кандидаты. Ұлы Ақылбек, қыздары Динара мен Зия да мектепті алтын белгімен бітіріпті. Жоғары оқу орындарын үздік аяқтап, шетелдік компанияларда қызмет етеді екен. Анықтамадағы көп атақ­тың ішінен «8 мемлекеттік стандарттың авторы» дегенді көзім шалып қалды. Бұл – нағыз заманауи еңбек. Бір мемлекеттің бір өлшемінің авторы болып та мәңгілік тарихта қалуға болады. Ал, мынадай нәтижеге қол жеткізуінің сыры оның қуаты буырқанып тұратын тегеурінді ойлау жүйесінде ме деп ойлаймын. Ойлаймын да, сонау бір елуінші жылдардың аяғында, алпысыншы жылдардың басында шахматтан әкесі мен ағасын қатар ұтатын жеті жасар ұлдың полигонның дүмпуімен жарыса жетіп жататын «оқымыстылығы» туралы аңыз шын­дық­қа айналды – деген қорытындыға келдім. Әйт­се де, кей кезде аға Асқардан көрі, бала Асқар­ды сағынып кетемін. Бір жаңалық тауып, соны жеткізуге асығып, ақ көйлегі делдеңдеп жүгіріп келе жатқан бейнесі әлі де маған ыстық. Тұрсын ЖҰРТБАЙ, филология ғылымдарының докторы, профессор.