Соғыс тарихын тың дерекпен дәйектеген еңбек

Ұлы Отан соғысы – қазақ та­рихында мәңгілік өшпейтін із қал­­дырған зұлматтардың бірі. Осы соғыстағы ұрыс дала­ларында 350 мың қазақ шейіт болды. Бұлар­дың 18 бен 45 жас арасындағылар екенін ескере келгенде, халқы­мыз­дың қаншама ошағының оты өшіп немесе жанбай қалғанын ша­малауға мүмкіндік бар. Бұл 1941-45 жыл­дары шақырыл­ған­дар­дың ара­сы­нан ғана қаза бол­ған­дар, ал 1939 жылдан 1941 жыл­ға дейін әскерге алынып, кейін соғысқа қатысып қаза бол­ған­дардың есебі әлі күнге толық емес екен. Ауыр жарақаттан, түр­лі науқастан елге келіп қаза бол­ғандардың есебі де алынбаған. Со­ны­мен қатар, соғыс кезіндегі қиын тұрмыстан, ашаршылық пен ауыр жұмыстан көз жұмған бейбіт тұр­ғындар есебі де әлі күнге ескерілмей келеді. Соғыстың белгісіз беттері осы­лар ғана ма? Біздің білетініміз тек кеңестік идеологияға сәйкес­тен­діріп жазылған тарих қана. Мәсе­лен, Сталиннің кезінде көр­се­тілген 7 миллиондық адам шы­ғы­ны Хру­щев­тің кезінде – 10, Бреж­нев­тің кезінде – 20, Горбачевтің кезінде 27 млн.-ға дейін артты­рыл­ды. Ал қазіргі та­рихшылар Кеңес Одағы халқы­ның Ұлы Отан соғысындағы тікелей және жанама шығындары 50 млн. адамға жуық деп жүр. Соғыстың сан қыры қырғын­ның бел ортасында болған жауын­герлер мен әскери тұтқындардың ешкімнен жасқанбай айтқан­дарын, сондай-ақ жауларымыз бен одақтастарымыздың деректерін қоса оқыса ғана молынан ашыла түсер еді. Жуырда осындай мүмкін­ші­лікке біршама қол жеткізетін бір кітап қолымызға тиді. Ол – тарих ғы­лымдарының докторы Бүркіт­бай Аяғанның жетекшілігімен құрасты­рылған «Қазақ жауынгері Ұлы О­тан соғысы майданында» атты қазақ және орыс тілдерінде шық­қан тарихи құжаттар жинағы. Бұл жинақта Германия мен Кеңес Ода­ғы ара­сындағы 1939 жылғы В.Молотов пен И.Риббентроптың ша­буыл жасамау туралы келісімі мен оған қосымша ретінде тіркелген құпия хаттамаға, Ұлыбри­тания Премьер-министрі У.Черчилльдің, со­н­д­ай-ақ А.Гитлер мен В.Молотовтың берген бағаларына дейін көрсетілген. Әрине, бұл құжаттармен ар­нау­лы зерттеушілер бұрыннан та­ныс болған және өз бағасын берген. Бірақ соғыс жылдарында шы­ғып тұрған «Отанды қорғауда» газеті­нің беттерінен алынған көп­теген деректерді үлкен айналысқа енген деп айту қиын. Мәселен, С.Елеусізов деген тілші 1942 жыл­дың 16 жел­тоқ­са­нында қазақ командир­лері­нің қа­лай дайында­лып жат­қа­ны туралы мы­надай ақ­парат айта­ды: «Командирлер ку­рсын­да бір топ қазақ жауын­гер­лері оқиды. Бұ­лар майданнан келгендер, олардың көбі фашист зұ­лымдарына қарсы соғыста бол­ғандар. Осы қысқа срок­ты курстан өтіп, олар Қызыл Ар­мияның ко­мандирлері болып шы­ғады». Ә.Нұр­шайықовтың «Ақи­­қат пен аңыз» кітабынан Панфилов диви­зиясының 115 қазақ командирлері мен комис­сарлары кейінгі жауын­­герлерді үй­ре­ту үшін тылға бара­сыңдар дегенде, Бауыржан Мо­мыш­ұлы бастап қай­­сарлықпен қар­сылық білдіріп, диви­зия­ның құра­мында қалғанын білуші едік. Сөйтсек, майдандағы басқа құ­ра­­ма­лардан алынған кейбір жауын­герлер тылға, командирлер да­йын­дайтын курстарға жіберілген екен. Сондай-ақ соғыс ардагері С.Бе­кеновтің өзі бастан кешкен оқи­ға­лары туралы естеліктері де соғыс ту­ралы бұрыннан білетіндерімізден мүлде басқа, тың деректер. Мәсе­лен, ол өзінің май­данға бара жат­қан жолында көр­ген­дері туралы бы­лай дейді: «Қы­зыл вагондарға тиеліп со­ғысқа аттандық. Вагондарда екі қа­тар тақтай сәкі, төсек жоқ, от жаға­тын пеші жоқ. Офицерлер мен кіші командирлер жо­ғарғы сәкіге орна­лас­­ты, қатардағы жауын­гер­лер тө­мен­­деміз. Тығыз отыр­ғаны­мыз сонша, тізе бүгуге бол­майды. Жел сау­лаған шетке күн­де біреуіміз кезек жатамыз... Та­мақ күніне бір рет, кейде екі рет беріледі, әлсіз, құнарсыз. Қысқа фу­файка мен шалбарымыз белді жап­пай­ды. Сол жылы қыс қат­ты болды ма, әлде вагонда от жа­ғыл­­мағаннан ба, әйтеуір, сүлдеріміз тірі». Жалпы, кітаптың Ұлы Отан со­ғы­сының тарихы­на тың көзбен, кең ауқымда қарау­ды мақсат еткені көрініп тұр. Жақсыбай САМРАТ.