Термин тетігі

Кеше елордадағы Ұлттық академиялық кітапханада еліміз Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті Сыртқы істер министрлігімен бірлесіп, «Сыртқы саясат саласындағы терминдер және оларды қол­дану нормалары» тақырыбында дөңгелек үстел өткізді. Ел Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминология комиссия­лары­ның мүшелері, жоо-ның белгілі ғалымдары, жоғары және орталық атқарушы органдардағы мемлекеттік тілді дамыту және аударма саласының мамандары, Парламент депутаттары қатысқан бұл жиынды А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі инсти­туты­ның директоры, Үкімет жа­нын­дағы Мемлекеттік терминология комиссиясының мүшесі Шерубай Құрманбайұлы ашып, жүргізіп отырды. Ол өз кезегінде терминология са­ласында кездесетін кейбір түйт­кілді мәселелердің түйі­нін шешудің өзек­ті­лігіне тоқ­тал­ды. «Бүгінгі таңда дипло­ма­тия­лық тер­миндерді біріздендіруді жүйе­лі түрде шешу жолға қой­ыл­май отыр. Себебі, сыртқы саясат са­ласындағы белгілі бір термин­дер­дің қолданысы бір ғана елдің, бір ғана тілдің шеңберімен шектелмейді. Екіжақты, көпжақты ке­лісім шарт­тар­ға қол қою бары­сында, мемлекет басшыларының кездесуі кезінде жа­салатын түрлі хаттамалар мен құ­жат­тар кезінде осы терминдер қолда­ны­лады. Ал сыртқы саясат сала­сын­дағы, дипломатия бағытындағы терминдерді біріздендіру мәселесін соза беретін болсақ, онда біз күн­де­лікті өтіп жататын түрлі дең­гей­дегі шара­лардағы құжаттарымыз­ды рәсімдеу кезінде қиындық­тар­ға тап боламыз. Сондықтан, бү­гін­гі дөңгелек үстел­дің маңызы ерекше», деді Шерубай Құр­манбайұлы. Бұдан кейін сөз Мәде­ниет вице-министрі Ғазиз Теле­баев­қа берілді. Мәдениет ведом­ствосының өкі­лі өз сөзінде оно­мас­тикаға, тер­ми­нологияға, жал­пы тілге қа­тысты мә­селелер бір ғана мемлекеттік орган­ның құзы­рына тиесілі еместігіне, себебі, олар ел бо­лып, халық болып бірге көтеретін ауыр жүк екендігіне тоқталып өтті. «Біздің әрқайсы­сы­мыз өз та­рапымыздан қандай кө­мек керек, қандай бағдарлама және қандай заң қабылдау керек, деген мәсе­ле­лер төңірегінде ат­са­лысуға тиіспіз. Оған бүкіл ха­лық­тың қол­дауы керек. Осы орайда, мен тіл мәселесіне жанашыр­лық таны­тып отырғандарыңызға ри­за­шы­лығымды білдіргім келеді»,  деді Ғазиз Телебаев. Сыртқы істер ми­нистрінің орын­басары Қайрат Са­рыбай: «Біздің сырт­қы саяси ведомствода мемлекеттік тілдің халық­ара­лық саладағы қолданысын арт­тыруға әжептәуір күш салынып жатыр. Дегенмен, әлі де кемшіліктер бар. Оларды мойын­дауға тура келеді. Сол олқылықтарды болдыр­мас үшін, ең алдымен біз­дің ми­нистрліктің ішінде жыл сайын тіл­ге байланысты аттестация өт­кі­зіледі. Әдетте ол кеңестік ке­зең­де емтихан түрінде өтуші еді. Содан біз арылсақ дейміз. Қыз­мет­керлердің қазақ тілін қан­ша­лықты білетіндігін компьютер не­гізінде анықтап, объективті түр­­де баға беруіміз керек. Бү­гін­де осы ба­ғытта жұмыс атқарып жатырмыз», деді. Вице-министрдің айтуынша, сырт­қы сая­сат­қа, сыртқы қаты­настарға бай­ла­нысты терминдер төңірегіндегі қордаланып қалған мәселелерді шешу мақса­тын­да Сыртқы істер министрлігінде ар­найы термино­ло­гиялық топ құ­ры­­­лып­ты. Ол топ ел тәуел­сіз­ді­гінің 20 жылдығына арнап, қазақ­ша, орысша, ағыл­шын­ша жаңа дип­ломатиялық сөз­дік дайындап жатыр екен. Бұл сөздіктің ал­ғаш­қы нұсқасы ма­ман­дардың сара­лауы­нан, тексеруінен өт­ке­ннен кейін барып, мін­детті түрде мемлекеттік тер­минологиялық ко­мис­­сиясының қа­рауына өтпек. «Сөз­­дікке қатыс­ты жұмыстар би­ыл­­ғы жылы аяқ­талады деп ой­лай­мыз. Мұн­дай сөздік бұрын екі рет шық­қан. Алайда, олар 1-2 мың тиражбен ғана тараған еді. Ол әрине, жеткіліксіз. Осы жолы біз сөздікті 10 мың тиражбен шығарайық деп отырмыз»,  дей келе Қайрат Са­ры­бай, өзінің мемлекеттік терми­но­логиялық комис­сия­ға қатысты ұсыныстарына тоқ­талып өтті. Оның пікірінше, біріншіден, мем­­лекеттік терминоло­гия­лық комиссия өзінің отыры­сын жүйелі түрде өткізуі керек. «Екіншіден, Терминкомда сырт­қы саясатқа қатысты бір­де-бір мү­ше жоқ екендігі ескеріліп, бұл олқы­лықтың орны толты­рыл­ға­ны жөн. Үшіншіден, мемлекеттік тер­миноло­гия­лық ко­миссияның бүкіл об­лыстарда мін­детті түрде бөлімшелері құ­ры­луы қажет», деді Сыртқы істер министрінің орынбасары. Ол сондай-ақ, тер­ми­нологияның көп жағдайда орыс тілінен аудары­лып келе жатқанын, бұл ретте тү­рік, татар, өзбектердің тәжіри­бе­сі­не де сүй­ен­ген артық болмай­ты­нын жеткізді. «Кейбір салаларда олардың терми­но­логиясы әлде­қайда жақ­сы дамыған. Неге солардан үлгі алмасқа? Мы­са­лы, өткен жылы «действующий председатель» деген сөз тіркесінің неше түрлі баламасын ұсынған бо­латын­быз. Бірақ Елбасы «Іс ба­сын­дағы төраға» деген өзінің нағыз функ­ция­сына дәл келетін қазақша ба­ламасын тапқан еді. Міне, осын­дай үрдістерді одан әрі жалғас­тыруымыз керек. Яғни, орыс тілінде солай қалыптасты деп, дәлме-дәл аудармалардан ары­луымыз қажет», деді Қ.Сары­бай. Осы басқосу кезінде өзінің ой-пай­ымымен бөліскен Сыртқы істер ми­нистрлігінің Әкімшілік және бақылау департаментінің ке­ңесшісі Болат Жәмкенов бү­гінгі күнге дейін сырт­қы саясатқа қатысты терминдер жай­лы келелі жиын болмағанын, сон­дық­тан, мұндай отырыстардың ма­ңызы айрықша екендігіне тоқталды. Б.Жәмкенов осылай десе, жа­зу­шы, аудармашы Мәди Айым­бетов ха­лықаралық құжаттардың аудармасы мен терминдердің қол­данылу дең­гейі­нің әлі де төмен болып отыр­ғанын, сондықтан осы мәселеге баса назар аудару қажеттігін алға тартты. «Егемен Қазақстан» рес­пуб­ли­ка­лық газеті» АҚ президенті Сауытбек Абдрахманов халық­ара­лық термин­дер­дің аударылуы мен оларды біріздендіру төңіре­гін­дегі өзінің ойын айта келе: «Өзімізге өзіміз сын көзбен қара­ғанымыз жақсы. Біз басқа салаларда бұрын да сөйлеп, жазып жүрген ха­лық­пыз. Ал сыртқы саясат сала­сындағы ізденісіміздің басталғанына 20 жыл. Егер, осы уақыт шек­теу­лігін ескерсек, негізінен сырт­қы саясат саласындағы терминдерді қа­лып­тас­ты­ру бойын­ша жақсы жұ­мыс­ жүр­гізіліп жа­тыр. Басқа сала­лар­дағы терминдерді тоқтата тұруға болады, бірақ, халықаралық, әсіресе, сыртқы сая­сат­тағы терминдерді тоқтата ал­маймыз. Бәрібір ратификация жа­са­лады, бәрібір қол қойылып, құ­жаттар дайында­лады. Сондықтан, осы салаға арнайы көңіл бөліп отырғанымыз дұрыс», деген ой-пайымын жеткізді. «Әлем әдбиеті» журналы­ның бас редакторы, жазушы Ке­ңес Юсуп халықаралық қатынас­тарда қолданы­ла­тын қысқарған сөздер­ді біріздендіруге, Ұлттық қауіп­сіздік комитеті ака­демия­сының профессоры Сара Қоян­бекова сырт­қы саясат саласын­дағы тер­миндердің ресми қолда­ны­луына, республика Жоғарғы Соты Мемлекеттік тілді дамыту бөлімінің меңгерушісі Қыдырбек Әлқожаев ха­лықаралық құқық саласындағы терминтану ұста­ным­дарына, Қа­зақ­стан Заң шы­ғару институты Лингвистика орталығының бас­ты­ғы Нұрзада Примашев заңна­ма­лық актілерде мемлекет, жер-су және ұлттар атауларын рәсім­деуге, Қазақстан Конституция­лық Кеңесі Талдау бөлімінің мең­геру­шісі Мейрамбай Кемалов ха­лық­аралық терминдерді ұлттық заң­на­ма­ға ен­гізудің проблема­ларына қатысты пікірлерін ортаға салды. Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ.