Жаңа дағдарыстардың алдын алу мен кілтін табу өз қолымызда

Бұдан бұрын хабарлаға­ны­мыз­дай, сенбі күні Қа­зақ­стан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ресей­дің Санкт-Петер­бург қаласында болған ХV халықаралық эко­номи­ка­лық форумға қатысып, оның пленарлық оты­ры­сында сөз сөйледі. Отырыс төралқасына Қазақ­стан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтан басқа Ресей Феде­ра­циясының Президенті Дмитрий Медведев, Испанияның Премьер-министрі Хосе Луис Родригес Сапатеро, Финляндияның Президенті Тарья Халонен көте­рілді. Модераторлық етуші The Wall Street журналының бас ре­дакторы Роберт Томсон болды. Отырыстың тақырыбы: «Ғалам­дық экономикалық өсімді қам­тамасыз ету. Жүйелі қателік­тер­ді жою: Болашақта дағда­рыс­ты болдырмаудың жолда­ры қандай?» деп аталды. Соңғы жылдары Санкт-Пе­тербург форумы аймақтық және жаһандық ауқымда нақтыланған экономикалық стратегияны әзір­леуге көмектесетін маңызды тетікке айналып келеді, деп бас­тады Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің сөзін кезегі келген кезде. Форум­ның бүгінгі тақырыбының өзек­ті­лігі де ешқандай сұрақ тудыр­майды. Одан әрі Елбасы бүгінгі күні әлемнің дағдарыстан кейінгі даму кезеңіне өтіп отырғанын айтып, оның ерекшеліктеріне тоқталды. Дағдарыстан кейінгі даму өте күрделі әрі қатерлі кезең деп ай­туға толық негіз бар. Осы кезең­нен өтуде әлемдік экономика мен саясаттың барлық субъек­тілеріне дүниежүзілік тиімді даму формуласын табу көп нәрсеге байланысты. Біріншіден, әлем­дік экономикалық және валю­та­лық жүйеде күрделі өзгерістер бола ала ма? Осы өзгерістердің қажеттілігі туралы көп айты­лу­да, бірақ іс жүзінде бірде-бір шара қолданылмай отыр. Мен бұл туралы ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао да, «Үлкен сегіздік» елдері­нің лидерлері де айтқанын білемін, бірақ нәтиже әлі жоқ. Екіншіден, осы өзгерістер көп елдер мен олардың азаматтары­ның өміріне қалай әсер етеді? Жа­һандық мәселелердің себептерін түсіну және оларды ше­шудің кілтін табудан бүкіл әлем­нің болашағы қандай болатыны тәуелді болып отыр. Мен Петербург форумында осынау сын­дар­лы мәселенің шешімін табуға ма­ңызды қадам жасалар деген сенімдемін. Одан әрі Президент жаһан­дық дағдарыстың салдары мен оны еңсеру жолдары қалай жү­ріп жатқанына тоқталды. Дағда­рыс өте терең экономикалық жа­рықшақтар салып кетті, деді Ел­ба­сы. Қазір олар дағдарысқа қарсы шаралар пакеті арқылы шығарыл­ған арзан ақша массасымен жа­мап-жасқалуда. Бірақ біртұтас әлемдік экономиканың жарық­ша­ғы мұ­нымен бітелмейді, тек сырты ғана өзгереді. Сондық­тан мұн­дай шаралар дағдарысты толық еңсереді деп айта ал­май­сың. Өкінішке қарай, әлі күнге жаңа экономикалық қатерлерге қарсы тұра алатын тиімді тетіктер табылған жоқ, сондай-ақ эко­но­микалық тұрақтылықтың сақ­та­луына біршама оң әсер ете ала­тын жинақтағы қаражаттың сақталуына кепілдік беруі мүм­кін сенімді әлемдік резервтік валюта немесе аймақтық валюталар тобы ойластырылған жоқ. «Кешегі күннің валю­та­сын» қосымша эмиссия арқылы көбей­ту жаңа экономикалық тол­қу­лар­ды ұзақ уақытқа тұзақтай алма­сы айқын болып қалды. Олар көптеген елдердің экономикалық дамуындағы теңгерімсіздік­тер­дің – жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, бюджет тапшылығының көптігі, мемлекеттік және жекеменшік қарыздар деңгейінің жо­ғарылығы секілділердің сал­дары­нан туатын әлеуметтік жа­ры­лыстардың алдын алуға құ­ді­реті жетпейді. Оған ЕО елдері – Грекия, Испания, Португалия, Ирландия және Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка елдері айқын мысал бола алады. Одан әрі Елбасы әлемдік эко­номиканың қазіргі жандана ба­с­тауынан күтетін кейбір қауіп­терді де саралап өтті. Бұл көр­сет­кіш, деді ол, әлемдік эконо­ми­каның тұрақты қалпына келтіріле бастауы деген сөз емес. Біркелкі болмаған соң эконо­ми­калық дамудың өзі үлкен тәуе­кел тудырады. Жоғары дамыған елдер аздаған өсімге қол жеткізуде, бірақ оларда жұмыссыздық деңгейі сол қалпында қалып отыр. Ал дамушы елдер рыногы қы­зып кетудің үлкен тәуекеліне жа­қындап жақсы көтеріліп келеді. Дағдарыстан кейінгі кезең азық-түлік ресурсының жетіспеу­шілігімен ерекшеленді. Осы дағдарыстың салқыны азық-тү­лік проблемасының өткірлене түсуіне алып келді. БҰҰ-ның мә­ліметіне қарағанда, аштық қаупі 2008 жылы 963 млн. адамға, ал 2009 жылы млрд.-тан ар­тық адамға төнген. Табиғи-климаттық және басқа да фак­торлардың қи­ындаған кезінде азық-түлік өндіру шығындары­ның артуы бүкіләлем­дік азық-түлік дағдары­сына алып келу қаупі бар. Қазір әлемдік ІЖӨ-нің 4,2 пайыздан артығы мұнай өнді­ру­ге кететін шығындар болып отыр, ал бұл тарихи қалып­тас­қан 3 пайыздан жоғары. Соны­мен бірге, жаһандану экономи­ка­лық бәсекелестік пен әлеуметтік теңсіздікті күрделендіре түсуде. Кейбір сарапшылардың баға­лауы­на қарағанда, әлемнің жар­ты байлығын Жер тұрғын­дары­ның 2 пайызы ғана иеленіп отыр. Қолдан шығарылған қағазды бел­сенді саудалау жалғаса түсу­де, ол әсіресе соңғы кездері жыл­­дам қарқынмен өсіп келе жатқан шикізат рыногының рең­кінде жақсы көрінеді. Қаржы секторы мен нақты экономика­ның ара­сында тиімді теңгерім­ді­лік жоқ, алыпсатар капиталды қолдан күмпиту жалғасып жа­тыр. Міне, осының бәрі әлемдік қаржы ар­хитектурасын тез арада реформалау үшін қарқынды және тиімді шаралар қабыл­дау­ды қажет етеді. Мәселені сөз­бұйдаға салмай, нақты іске асыруға көшу керек. Одан әрі Н.Назарбаев әлемдік дағдарыстан шығу үшін нақты қандай шаралар жасалуы керектігіне тоқталды. Әлемдік қоғам­дастық, деді ол, дағдарыстан нақ­тылай шығу үшін жаңа және әділетті қаржы-валюталық архи­тек­тураға қарай сатылаған адым­дар жасауы керек. Ал енді мұндай қадамдардың локомотивтері бірінші кезекте жаңа за­манның лидерлері болары анық. Бірақ сол жаңа заманның қашан басталатыны әзірге белгісіз. Ол үшін бізге осы дағдарыстың аяқ­талғанын және жаңа заманның басталғанын білдіретін белгілер мен критерийлерді анықтау керек шығар. Бұл критерийлерді мен осыдан екі жыл бұрын, 2009 жылдың ақпан айында жария­лан­ған «Дағдарыстың кілті» атты еңбегімде жариялаған едім. Әзірге оның бірде-бір тұжы­ры­мын ешкім де жоққа шығарған жоқ. Осы жерде қайталап айта кететін болсам, олар: Біріншіден, негізгі қолданушылардың әлем елдері мен өз халық­тары­ның мүддесі үшін әзірлеген заң­дылық критерийі, яғни әлемдік валюта туралы Бүкіләлемдік заң (немесе келісім). Екіншіден, әлем­дік валютаны шығару тетіктерін басқару мен процеду­ра­лары­ның мөлдірлігі, яғни де­мократиялылық критерийі. Үшіншіден, қолданушылар мен әлемдік қоғамдастық тарапынан әлемдік валюта эмитентін ба­қы­лау критерийі. Төртіншіден, негізгі субъектілер – елдер, компаниялар және азаматтар, әлем­дік қоғамдастық алдындағы әлем­дік валюта эмитентінің жауапкершілік критерийі. Кез келген сарапшы үстірт қа­рап шыққанның өзінде осы критерийлердің әлемге аса қа­жет­ті екенін анықтар еді. Қа­зір әлемді жаһандық дағдарысқа душар еткен батыстың ескі даму парадигмасы өз қауқарсыздығын толық көрсетті. Оның орнына қазір жақын болашақта ХХІ ғасырдың мэйнстримі болатын дамудың жаңа парадигмасы келе жатыр. Бұл – бұлжымас, айқын факт. Мен біздің пленарлық оты­рыстың «Болашақта дағдарысты болдырмаудың жолдары қан­дай?» деген сұрақтың жауабы қысқа әрі қарапайым дер едім. Оның жауабы тез арада ұйым­шыл­дықпен әрі мақсатты түрде тиімсіз қаржы-валюталық архи­тек­ту­раны ауыстыру болып та­былады. Осыған байланысты мен мына өзекті мәселелерге назар аударғанды қалаймын: Бірінші. Жаһандық қауіптер экономиканың шикізатқа тәуел­ді­лігінен құтылып, тұрақты және инновациялы дамуға көшу қажеттілігін көрсетіп отыр. Одан әрі Мемлекет басшысы осыған байланысты Қазақстанда атқарылып жатқан шараларға тоқ­талды. 2010 жылы отандық эко­номиканың өсімі 7 пайыз болды. Біз осы қарқынды төмен­дет­пеу мақ­сатын алдымызға қой­ып отыр­мыз. Сөйтіп, Қазақ­стан 2016 жылы ІЖӨ көлемін 15 мың дол­ларға жеткізіп, табысы жоғары елдер тобына өтетін болады. Ал өткен жылы біз Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму стра­те­гиясын қабылдадық. Ол біз­дің еліміздің он жылдық кезе­ңін­дегі жаңғыру бағыттарының негізгі бағыттарын айқындаған. Атап өтер болсақ, олар эконо­ми­каны үдемелі түрде әртараптан­дыру, адам капиталын дамыту, іскерлік және тартымды инвес­ти­циялық климатты қалып­тас­ты­ру, халыққа қызмет көрсетуде жоғары сапаға жету және ұлт­аралық келісімді сақтау. 2015 жылға дейін Қазақ­стан­да құны 80 млрд. доллар бола­тын және жаңадан 200 мың жұ­мыс орнын ашатын 500-дей жоба іске асырылатын болады. Біз тұрақты экономикалық дамудың негізі мен инновациялардың бас­ты қозғалтқышы адам капиталы екенін жақсы түсінеміз. Сондық­тан да дарынды балалардың әлеуе­тін ашуды көздейтін Ин­тел­лектуалды мектептер жүйе­сін аштық. Жоғары оқу орын­да­рының инновациялық істерге өтуін қамтамасыз ететін жұ­мыс­тар жасаудамыз. Соның ішінде Астана қаласында жаңа халық­ара­лық университет пен иннова­ция­лық технологиялар паркін аш­тық. Болашақта осынау ин­тел­лектуалдық алаңдар әлемдік деңгейдегі ғылыми орталықтар­ға, болашақтағы инновациялар­дың қайнар көзіне және оны іс жүзіне асыратын орындарға ай­на­лады. Одан әрі Елбасы салы­нып жатқан «Батыс Қытай-Ба­тыс Еуропа» автожолы мен Иран мен Қытайға тартылатын темір жолдар, сондай-ақ су жолдары­ның дамытылатынына тоқталып өтті. Біз Қазақстанды 2016 жылы сауда, логистика, іскерлік хаб және Орталық Азиядағы білім­нің аймақтық орталығына ай­нал­дыруға барлық күшімізді жұ­мылдырудамыз, деді ол. Екінші. Ғаламдық эконо­ми­ка­лық қауіптерді кез келген мем­лекет өздігінен еңсере ал­май­ды және болашақта жаңа эко­номикалық толқындарсыз да­му­ға кепілдік берілмейді. Сон­дық­тан да Қазақстан ТМД, ЕурАзЭҚ, ШЫҰ және басқа да бірлестіктер аясындағы интеграциялық үде­рістердің қызу қолдаушысы бо­лып келеді, деді Президент. Өзінің сөзінің келесі бөлігін­де Нұрсұлтан Назарбаев Қазақ­стан, Ресей және Беларусь мүше­сі болып табылатын Кеден ода­ғы және оның барысы туралы айтты. Оның бірінші жылының өзінде ғана Қазақстанның әріп­тестерімен арадағы тауар айна­лымы 40 пайызға артты. Соның ішінде Қазақстан мен Ресей арасындағы алыс-беріс 28 пай­ыз­ға, ал биылғы жылдың бірінші тоқсанында 50 пайызға дейін көбейді. Ал 2012 жылы біз инте­грацияның қазіргіден де терең­детілген деңгейіне, яғни Бірлескен экономикалық кеңістікке өтеміз. Біздің Кеден одағындағы әріптестеріміздің бірі – Белоруссия қазір қиын экономикалық жағдайларды бастан кешуде. Егер олардың тарапынан бірлесе іс-қимыл жасауға ұмтылыс болса, Қазақстан мен Ресей Федера­циясы көмек қолын созуы керек деп ой­лаймын. Атап айтқанда, біз Бело­рус­сияның аса ірі кәсіп­орындарын жаңғырту мен жекешелендіруге қаражат салуға дай­ын­быз. Үшінші. Кеден одағын құр­ға­нымызбен, бізге БСҰ-ға ену тиімді әрі стратегиялық жағы­нан маңызды екені айқындалып отыр. БСҰ – адамзаттың қол жет­кізген үлкен жетістігі екені даусыз. Қазақстан да, сондай-ақ Ресей де, басқа елдер де оның толыққанды мүшесі болғысы келеді. Бірақ әлемдегі ғаламшар халқының 15 пайызы ғана тұра­тын жоғары дамыған 34 ел сырт­қа шығарылатын өнімдердің 52,3 пайызына ие болып отыр. Ал сол кезде дамушы мемлекеттердің қатарына енетін 150 елдің үлесі­не жаһандық экспорттың үштен бірі ғана тиесілі. Осының өзі БСҰ шең­беріндегі жасалатын ке­лі­сімдердің теңқұқықты жағ­дай­да емес екенін көрсетеді. Мә­се­лен, ауыл шаруа­шы­лығын ала­тын болсақ, бұл Қазақстан үшін ғана емес, барлық дамушы елдер үшін бәсекелес­тікке қабілеттігі өте төмен сала болып табылады. Сондықтан біз бұл сектордағы мемлекеттік қол­дауды доғара алмаймыз. Жаһандық экономикадағы қа­зіргі жағдайды ескере отырып, Кеден одағы елдеріне БСҰ-ның тек негізгі келісімдерінің шарт­та­рын сақтау қажет, ал оның шең­берінен шығатын БСҰ-ПЛЮС шарттарын сақтау қиын. Соны­мен бірге, Кеден одағы елдеріне кеден аумағының ішінде де, оның сыртында да біртекті сырт­қы сауда қағидаттарын ұс­та­нуы аса қажет. Осы қатардағы сөзінің соңын Елбасы БСҰ-ға енуге дайындықтар жүргізіліп жат­қанымен аяқтады. Төртінші. Бүгінгі күні әлем энергетикалық қауіпсіздіктің жаңа қатерлеріне жолығып отыр. Дүние жүзінің 1 млрд.-қа жуық халқы бар дамыған елдері әлем­нің барлық басқа бөлігіне қарағанда энергия ресурстарын екі еседен артық жұмсайды. Сон­дықтан шикізат ресурстары­на иелік ету жолындағы күрес­тер әлемдегі ахуалды жаңа шиеленістерге әкелуі мүмкін. Халықаралық энергетикалық агенттік мұнай мен газды қайта бөлу жағынан алғанда іс жү­зін­де тек энергоресурстарды тұты­ну­шы импортер елдердің мүдде­сін ғана жақтайды. Сонымен бірге, баламалы энергетика көзде­рін табу бойынша барлық зерттеулерді үйлестіру ісі жоқ. Сон­дықтан мен Әлемдік энерге­ти­ка­лық ұйым құрудың қажетті­лі­гі туды деп санаймын. Ол әлем­дегі энергетикалық ресурс­тар­дың барлық түрін өндіру мен бөлу және ғылыми зерттеу жұ­мыстарымен айналыссын. Сон­дай-ақ энергетика қауіпсіздігі саласында мониторинг жасаумен және барлық мәселелерді ше­шумен айналысуы керек. Бұл іс әлемдегі барлық энергия көз­де­рін, соның ішінде атом энер­гиясын да артық проблемасыз және дүрбелеңсіз қолдануға мүм­кіндік берер еді. Сөзінің соңында Н.Назарбаев қатысушылардың бәріне табыс және жемісті жұмыс тіледі. Н.Назарбаевтың сөзі үлкен ықыласпен және зор ынтамен тыңдалды. Өзінің қорытынды сөзінде Ресей Федерациясының Президенті Д.Медведев Қазақ­стан басшысының көптеген ұсы­ныстарына ден қойып, сілтемелер жасап отырды. Сондай-ақ отырыста Испания Премьер-министрі Хосе Луис Родригес Сапатеро мен Финляндия Президенті Тарья Халонен де сөйледі. Осы күні Елбасы Н.Назарбаев Санкт-Петербургте Финляндия Президенті Т.Халонен, Шри-Ланка Демократиялық Социалистік Республикасының Президенті М.Раджапаксемен де кездесіп, екіжақты келіссөздер жүр­гіз­ді. Ал Ресей Федерациясының Президенті Д.Медведевпен жұ­мыс бабындағы кешкі аста кездесіп, екіжақты және кейбір әлемдік мәселелердің өзекті мә­се­лелері туралы пікір алмасты. Жақсыбай САМРАТ. ----------------------------------------- Суреттерді түсіргендер С.БОНДАРЕНКО, Б.ОТАРБАЕВ.