Тайсойған полигоны: зардап пен азап

Парламент Сенатының депутаты Сәрсенбай Еңсегенов Тайсойған полигонының ресейлік әскери бөлім тарапынан пайдаланылмай жатқан біраз бөлігін қайтару қажет деп есептейді. Мұның себебі бар. Біріншіден, полигон аумағында Атырау облысының көптеген елді мекені орналасқан. Екіншіден, осы себептен, көптеген отбасы тұрғын үйінің меншік құқын білдіретін құжатын ала алмауда. Үшіншіден, Тайсойған полигоны­ның тереңінде телегей мұнай қоры анықталған. Алайда, Тайсойған полиго­нын жалға алған Ресей Федерациясының әскери бөлімінің басшылығы тұрғын үй құжаттарын алуға да, тіпті мұнай кенішін кең көлемде өндіруге де толыққанды рұқсат бермейді. Неге? Алдымен, Қызылқоға ауданындағы Тай­сой­­ған полигоны жөнінде, оның зардабын тарт­қан тұрғындардың азабы туралы айтқан жөн шығар. Сонымен, облыс орталығынан шамамен 250, аудан орталығы – Миялы ауылынан 60 шақырымдай қашықта Тайсой­ған полигоны орналасқан. Полигон аумағы ауданның 749582 гектар жерін алып жатыр. Қызылқоға ауданы әкімдігінен алынған дерекке сүйенсек, осынша көлемдегі жер кезінде КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен әскери мақсатта пайдалануға берілген. Бұл полигонды стратегиялық мақсаттағы ракета әскері мен әуе соғысы күштері пайдаланыпты. Тайсойған 1949 жылдан әскери полигонға айналып, мұндағы ядролық сынақ 1952 жылы басталған. Сөйтіп, 1966-1977 жылдар аралы­ғында 24 мәрте ядролық жарылыс жасалған. Жарылыстың жердегі тереңдігі 500 метрге дейін жеткен. Тайсойған полигоны 3 учаскеге бөлінген. Полигон аумағында 2000 тоннадан астам соғыс техникасының қалдық­тары шашылып қалған. Рас, кейіннен бұл қал­дық­тар жиналған. Бұл – тек белгілі жәйттер ғана. Ал «аса құпия» белгісімен жұмбақ кү­йінде қалған деректер қанша екен? Ядролық жарылыс салдарынан ауаға қандай ауыр металдар, улы инертті газдар, басқа да радиация­лық заттар бөлінгені әзірге жария етілген жоқ. Осы полигондағы ядролық сынақ кезінде «Стронций-90», «Плутоний-238», «Цезий-137» секілді ең ауыр, ең зиянды металдар ауаға жайылды ма, жоқ па? Бұл әлі күнге айтылмаға­нымен, аталған металдардың ұсақ микробө­лікке айналып, қоршаға ортаға зиянсыз күйге енуі үшін қанша жыл қажет болар еді? «Стронций» үшін 56 жыл, «Цезий» үшін 30 жыл керек екен. Ал «Плутоний» арада 2100 жыл өтпей, залалсызданбайтыны ескеріліп жүр ме? Қалай айтқанда да, Қызылқоға ауданы­ның тұрғындары Тайсойған полигонының зар­да­бын мықтап тартты. Полигон зар­дабы­ның аза­бы­нан әлі де арыла қойған жоқ. Бұлай деуімізге дерек жетерлік. Бұл деректер Парламент Се­натының депутаты Сәрсенбай Ең­сегенов бастап келген арнайы топтың аудан тұрғында­рымен кездесуінде кеңінен айтыл­ды. Поли­гон­ның әсерінен ақыл-есі жетіспеген, бала күні­нен мүгедек болған жандардың суреттері көрсетілді. Аудан әкімінің орын­ба­сары Бибоз Шаяхметовтің айтуынша, тұр­ғын­дардың ден­сау­лығы күрделі жағдайда. «Қатерлі ісік 2000 жылдан бастап биыл 59 адамға көтеріліп отыр. Туберкулез 29-дан 37-ге, қантамыр-жүрек аурулары 371-ден 407-ге, тыныс жолдары 513-тен 588-ге, психикалық аурулар 76-дан 97 адамға көтерілді. Біздің аудан облыс бойынша суицидтен алдыңғы қа­тар­да келе жатыр. Осы­лардың барлығына се­бепші – жұмбақ күйінде қалып отырған Тай­сойғанның зардаптары деген тұжырымымыз бар», деді ол. Бұдан өзге әйелдер арасындағы бедеулік, қаны аздық, мез­гілінен бұрын босану, сондай-ақ, сәби­лер­дің дүниеге кеміс болып келуі, кемтар сәби мен өлі бала туу көбейген. Жоғарыда келтірілгендей, қатерлі ісік, өкпе ауруы, тұрғындардың тосын дерттерге ұшырауы, бүйрек, жүрек, қан қысымы, лейкомия секілді дерттерімен ауы­ра­т­ындар саны өскен. Кейінгі жылдары бұларға тамақ, қарын, тері, ауыз қуыстары сырқаттары қо­сыл­ған. Жас балалар жүйке жүйесі ауру­лары­на жиі шалдығатын болған. Жастар ара­сын­да суицид дендеп барады. Ең өкініштісі сол, қатерлі ісік аурулары жасарып барады. Лей­коз­ға шалдыққан 8 және 16 жастағы екі бала дүниеден озған. Осыдан бірнеше жыл бұрын Нұржан Өр­кеш­баев деген баланың қария кейпіне енген бейнесі әлі күнге ұмытыла қойған жоқ. Осы­ған орай қолымызда Мұқыр отбасылық дәрі­гер­лік емханасының дәрігері болып жұмыс жа­са­ған Ақниет Сахиевтің жазбасы бар. Онда былай делінген: «Механизатор Өркешбаев Бақтығали­дың немересі Өркешбаев Нұржан 1991 жылы туған. 5-6 жасында 60 жастағы қа­рия­ға ұқсап, 7 жыл бойына республикалық «Ақ­сай» ауруханасында емделіп келеді. Германияға барып тексерілді. Бірақ бет пішіні өзгерген жоқ, бұрынғыша...» Нұржан ағза­сындағы патологиялық өзгерістерге байланыс­ты әр ауруханада әр түрлі сырқатпен емделген. Мәселен, 1999 жылы 8 қаңтар-12 ақпан аралығында Ақтөбе облыстық балалар ауру­ханасының эндокринология бөлімшесінде емделіп, ауруханадан шыққанда Гемчинсона-Гильферда дерті берілген. Ал 2001 жылы 8 сәуір – 9 маусым аралығында республикалық «Арай» балалар ауруханасында емделгенде, оның сырқаты «Синдром вялой кожи. Хронический гастрит умеренной обострение. ДЖВП. Хронический субатрофический ринит. Хронический компенсированный тонзилит. Аномалия хордиального аппарата. Миокардодисторфия. Реактивный гепатит. Реактивный холецистит. Гиперметрофия» делініпті. Бұдан соң 2004 жылы 5 сәуірде Атырау облыстық балалар ауруханасында «Умеренные диффузные изменение паренхимий печени. Хронический холецисто-панкреатит, 2-х сторонний хронический пиелонефрит» сырқатымен емделіпті. Сол Нұржан әлі де сол қария бейнесіндегі кейпінде қалды. Дәрігерлер түрлі сыр­қаттың диагнозын қойғанымен қабылдаған емдер әзірге жас жігіттің денсаулығын тү­зеуі­не сеп болмай тұрғанға ұқсайды. Германия дәрігер­лері нендей диагноз қойғанын қолымызда деректің жоқтығынан айту қиын. Демек, Нұр­жан­ның ауруының нақты диагнозы анықтал­маған. Биылғы 1 ма­мыр­да 20 жасқа толған тепсе темір үзетіндей жас жігіт Нұржан Өркеш­баевтың денсау­лығы жарамсыз күйде болған­дықтан колледждегі оқуы сырттай бөлімге ауыс­тырыпты. Алаңдатарлық жайт емес пе? Жалпы Тайсойған полигоны оқшау жат­қан аумақ емес. Кезінде оның аумағында ауданның бірнеше кеңшарының малшы­ла­ры отырды. Механизаторлар бригадалары қыстық пішен шапты. Мысалы, Жангелдин ауылдық округінен полигон аумағында малшы, механизатор болып еңбек етіп, зейнет жасына жетпей, қатерлі ісік ауруына шалдыққан 29 адам қайтыс болған. Олар­дың үшеуінен басқасы ер адамдар. Жамбыл ауылдық округінен 5 адам қатерлі ісік ауруынан көз жұмса, Мұқыр ауылдық округінен 11 адам айықпас дерттің салдарынан о дүниелік болыпты. Соның бірі Нұржан Өркешбаевтың атасы. Бұл адамдар­дың кезінде кеңшар басқарған, ауданның басқару саласында еңбек еткен ардагер Сайпол Мұқанов: «Сынақ жасалған жылдары талай рет ракета құлағанды көрдік. Шопандар­дың киіз үйінің жанына құлады. Ал адамдар ракета сынықтарын қоршауға пайда­лан­ды. Соның жанында тұрған бір шелек сүт екі сағаттан соң іріп кеткенін де білеміз», дейді. Тайсойған ауылының тұрғыны Ізім Сексенбаев: «Тайсоған ауылының ма­ңы­на 8 ракета құлады. Полигон­ның «Қазан­ғап» деген учаскесінде үлкен сорда ракета сынықтары үйіліп жататын. Біздің ауыл­дағы бір отбасында 8 адам ауырады. Бір от­басындағы 3 баланың ақыл-есі кем. Ала­қандай ғана бір ауылда 23 мүгедек бар. Бұл – ненің зардабы?» дегенді айтты. Ізім қарт айтпақшы, ақыл-есі ауыт­қыған балалар тек бір бұл ауылда ғана ма? Әрине, жоқ, мұндай ауруға шалдыққандар өзге ауылдарда да бар. Жангелдин ауылдық округіндегі 10 отбасында психикалық ауру­ға шалдыққан балалар тіркелген. Бәтима Рысмағамбетованың екі ұлы бірдей емі табылмастай ауруға шалдыққан. Аққора ауылының тұрғыны Балзиба Ортанованың қос ұлы ақыл-есі кенжелеген сырқат сана­тында жатқызылған. Кенже баласы Әсет психикалық дерттен көз жұмған. Мұндай сырқат Мұқыр ауылының тұрғыны Т. Мы­са­ғалиевтің отбасында да болған. Қарабау ауылында тұратын Гүлзада Шыңғысова­ның тұлабойы тұңғышы – Арайлым есімді қызы айықпас дерттің құрбаны. Ата-анаға бауыр еті – баласының өздігінен тірлік етуге икемсіздігінен, жанына медет таппай шыр­қырағанын көргеннен артық қасірет болар ма? Бірақ тұрғындардың түрлі сырқаттарға ұшырауының да, сәбилердің ақыл-есі кем болып өмірге келуінің де нақты себебі әзір белгісіз. Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрғали Әшімнің сенатор Сәрсенбай Еңсе­ге­нов­тің депутаттық сауалына байланысты жолдаған жауап хатында 2006 жылы Тай­сой­ған полигонына кешенді экологиялық, демогра­фиялық зерттеу жүргізілгені айты­лыпты. Сол кезде полигонға жақын маң­дағы елді мекендер тұрғындарының ден­саулығына полигонның кері әсері болмаған деген қорытынды жа­салыпты. Ал биыл министрдің тапсырмасымен «Қазгидромет» РМК, Денсаулық сақтау министрлігі, СЭС, өзге органдар өкілдерінен құралған топ полигонның радиациялық фонына зерттеулер жүргізген. Бұл топ Тайсойған полигоны аумағындағы атмосфераның жер бетіндегі қабатының, судың және топырақтың ра­диациялық жай-күйін зерттеп, Қуыс, Ыс­қақ, Мұқыр, Миялы, Сағыз, Қарабау және Тайсойған ауылдары мен Қаракөл қыс­тағын да қамтыған. Зерттеу нәтижесінде поли­гон аумағының учаскелерінде норма­ланған көрсет­кіштердің шектен асып кетуі анықталмады дейтін қорытынды жасалған. Кәсіби біліктілігі жоғары мамандардың кесімді қорытындысына қарсы уәж айтуды мақсат тұтпасақ та, өзге аудандарға қара­ған­да, Қызылқоға ауданының тұрғын­дары­ның неге қатерлі дерттерге көбірек ұшы­райды? Әзірге экологтардың да, дәрігер­лер­дің де бұл жөнінде нақты ештеңе айтпай­тыны қалай? Бұл тұқым қуалаушылық па, әлде көлденең көк аттыдай кездескен кесел ме? Атыраулық сенатордың Денсаулық сақ­тау министрі С.Қайырбековаға жолда­ған де­путаттық сауалына орай облыстық ден­саулық сақтау басқармасы да биылғы 25-26 мамырда Тайсойған ауылының тұрғын­дарын медициналық тексеруден өткізген. Бұрын көп кездесе бермейтін тосын індет төрт түлікте де байқалады. 1996 жылы Тайсойған полигоны аумағындағы «Аяпберген» қыстағын мекен еткен малшы ауы­лында бір сиыр бұзаулағанда төлінің бес аяғы болған. Бесінші аяқ бұзаудың қыр ар­қа­сына біткен. 1997 жылы Тайсойған ауы­лының тұрғыны Ержан Жұмахметовтің жекеменшігіндегі сиыры маңдайында бір көзі бар төл бұзаулаған. Жылқылардың та­мыр­лары өздігінен жарылып, қан орнына су аққан жәйттер кездесіпті. Әсіресе, Тай­сойған ауылында екі басты қозылар туған. Енді бір төл екі аяқты, бірі төсінде, екіншісі алдына біткен болып келеді. Төрт түлік төлінде кездесетін тосын құбылыс биыл да байқалған. Бірақ тұрғындар малдың көзге қораш көрінген төлдерін өртеп, жоқ қылу­мен әлек. Тайсойған ауылында адамның зәресін ұшыратын тосын оқиғалардың кездесуінің өзіндік себебі бар. Өйткені, 130 түтіні бар бұл ауыл Тайсойған полигонының аума­ғын­да орналасқан. Мұның тұрғындар ден­саулығына зардабы мен азабы өз алдына, енді олардың жеке иелігіндегі тұрғын үйлеріне меншік құқын білдіретін құжатын алуы машақатқа айналып отыр. Осындағы 113 үй орналасқан жерге мемлекеттік акт берілген. Бірақ, бұл актілер заңсыз болып табылады. Ал 8 үй орналасқан жерге мемлекеттік акт берілмей отыр. Бұлардан өзге 3 шаруа қожалығының иесі жер учаскесін пайдалануға меншік құқын тану құжатын ала алмай отыр. Полигон аумағында қоныс­танған 36 жеке шаруагер шаруа қожалығын құра алмай жүр. Бұлардың барлығы да үйлерінің құжатын заңдастыра алмауда. Себебі, олар мекен еткен жер Тайсойған поли­гонының аумағына кіреді. Полигон аума­ғына тек Қызылқоға ауданындағы Тайсой­ған ауылы ғана емес, Индер ауданының Сарымайшағыл елді мекені де кіріп тұр. Сол себептен осындағы 24 тұрғынға тұр­ғын үйлерінің меншік құқы жөніндегі құжаттары берілмеген. Жекелеген шаруа қожалықтары заңды құжаттарын ала алмағасын, тарап кеткен. Бұл – бір. Екіншіден, «Ембімұнайгаз» өндірістік филилалының директоры Жұма­бек Жамауовтың айтуынша, Тайсойған полигоны аумағында мол көмірсутекті шикізат қоры анықталған 22 мұнай құрылымы бар. Осыған орай сенатор Сәрсенбай Еңсе­генов­тің депутаттық сауалына жауап жол­даған Мұнай және газ министрі Сауат Мың­баевтың пікірінше, «Ембімұнайгаз» АҚ (бұрын осылай атал­ған – Ж.Ш.) Тай­сой­ған блогында геологиялық барлау жұ­мыс­та­рын жүргізіп, Уаз, Қоңдыбай кен орын­дары ашылған. Сонымен бірге, полигон аумағында Солтүстік батыс Барлыбай, Шы­ғыс Бажыр және басқа құрылымдар анық­талып, бұрғылауға дайындалған. Бі­рақ, министр С.Мыңбаевтың мәліметінде Тайсой­ған қоры анықталған кеніштерді игеруді Қазақстан-Ресей үкіметтерінің келісімі ар­қылы шешу жолдарын қарастыры­ла­т­ыны айтылған. «Ембімұнайгаз» ӨФ басшысы Жұмабек Жамауовтың пікірінше, полигондағы Уаз және Қоңдыбай кеніштерін игеруге уақыт­ша, яғни, биылғы жылдың аяғына дейін рұқсат етілген. Осы кезең біткенше бұл мәселе түбегейлі шешімін таппаса, аталған мұнай кеніштері қайтадан консервацияға қойылады. «Біз үшін консервацияға қою тиімді емес. Өйткені, консервациядан кейін кеніштің мұнай өндіру көлемі бастап­қы­дағыдан едеуір азаяды. Яғни, мұнай өн­діруге кететін шығын бұрынғыдан да үсте­мелене түседі. Бұл кеніштердегі ұңғымалар 5 мм штуцермен 700 метр тереңдіктен тәу­лігіне 11-14 тонна шамасында мұнай бере алады. Тайсойған блогында анықталған көмірсутекті шикізаттың геологиялық қоры 480 миллион тоннадан астам мұнайды құрайды» деген Жұмабек Жамауовтың пікірінше, полигондағы кеніштерді игеруге рұқ­сат берілсе, өндірілген мұнайды тасы­мал­дайтын құбыр желісі тартылар еді. Со­нымен қатар, Қызылқоға ауданына жылына 4-6 миллиард теңге шамасында салық түсіретін, 200-ге жуық адамды жұмыспен қамтыған «Матин» бірлескен кәсіпор­ны­ның да 1172 га жері полигон аумағында қалыпты. Сол себептен, бұл жердің полигон аумағында қалуы мұнай өндіру көлемін ұлғайтуға қолбайлау болып тұр, дейді кәсіпорын басшысы Рашид Агиюев. Міне, мұның бәріне рұқсат алуға Тайсойған полигонын жалға алған ресейлік әскери бөлімнің рұқсаты керек. Осы мәсе­ленің оң шешілуі үшін Парламент Сенаты­ның депутаты Сәрсенбай Еңсегенов жауап алу мақсатымен тиісті орындарға депутат­тық сауал жолдаған екен. Сенатор Атырау­дағы ресейлік әскери бөлім басшылығымен кездесті. Ресейлік әскери бөлім басшы­лы­ғының рұқсат бермеуі заңға томпақ емесі анықталды. Өйткені, сенатор Сәрсенбай Еңсегеновтің айтуынша, 1995 жылғы 20 қаңтарда Қазақстан-Ресей арасында РФ Қорғаныс министрлігінің №929 мемлекеттік ұшу сынақ орталы­ғын пайдалану тәртібін бекіткен келісімге қол қойылған. Арада 5 жыл өткенде, яғни, 2000 жылғы 5 шілдеде келісімді ратификациялау туралы Қазақстан Республика­сының заңы қабылданған. Ал 2006 жылғы 4 сәуірде ҚР мен РФ арасындағы келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттамаға қол қойылады. Соған сәйкес, бұрын келі­сімнің 4-бабында полигонға берілген мүлік пен жер учаскелері субарен­даға берілмейді деп жазыл­ған болса, соңы­нан енгізілген толықтырудан кейін мүлік пен жер учаскелері тараптардың немесе, үшінші мемле­кеттердің заңды және жеке тұлға­ларына субарендаға берілмейтіні нақты­ланды. Заңның аты – заң. Еларалық келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізбей, заң­дық тұрғыдан бекітілген келісімнің шарт­тарын бұзуға болмайды. Бұл – баршаға мәлім жәйт. Екі ел арасындағы келісімге сәйкес Атырау облысының Махамбет ауда­нын­да Тайсойған полигонының қызметіне қатысты Ресей Федерациясының №85 ИП әскери бөлімі орналасқан. Бірақ, сенатор С. Еңсегенов анықтағандай, әскери бөлім орналасқан жердің басым көпшілігі Атырау қаласы маңындағы Ақжар ауылының аумағына да кіреді. Әскери бөлімге берілген жердің бір бөлігі «Әсел» ЖШС-не берілген жер құрамына және кіреді. Кейін «Әсел» ЖШС тоғыз келісім-шарттың негізінде 4 заңды ұйымға және 4 жеке адам­дарға сатқан. Бұл заңды және жеке адам­дар­ға тиісті жерлеріне меншік құқын куә­лан­дыратын құжаттары рәсімделген. Осы­ған байланысты шаруашылық басшы­лары, жеке адамдар өз жерлерін талап етсе, ресейлік әскери бөлім басшылығы полигон аумағына жататын жерлерді басқа адам­дар­дың пайдалануына рұқсат беруден бас тартқан. Бұл ештеңе емес екен. Тексеру бары­сын­да Ақжар ауылындағы жекелеген тұр­ғындардың үйлері орын тепкен жерлер де полигон аумағына кіріп кеткен. Ресейлік әскери бөлімнің 1,7 км.х3 км. аумақтағы жерді артық пайдаланып отырғаны анық­талыпты. Ал ресейлік №85 ИП әскери бөлімінің командирі Александр Зиминнің айтуынша, полигонды жалға алушы тарап келісімді қайта қарауға, полигонның ше­кара­сын 50 кмх25 км=1250 шаршы км аумақты ғана құрайтын көлемге дейін қысқартудың жолдарын қарастыруға қарсы емес. «Өйткені, біз соңғы жылдары Тай­сойған полигонында әскери қару-жарақты сынақтан өткізген емеспіз. Ракета секілді әуе күштері техникасы да құлаған жоқ. «Тайсойған» полигонының шекарасын қай­та қарап шығуға ресейлік әскерилер әзір. Біз тек пайдаланылмай отырған жерлерді жалдап отырмыз. Егер, Қазақстанға тиімді болса, біз шекараның аумағын қайта қарап, жалдап отырған аумақты қысқарта аламыз. Өз есептеулеріміз бойынша, бізге қазір жалдап отырған 750 мың гектар жердің шамамен 1300 гектары да жетеді. Бірақ, жалға беру туралы келісім-шарттың шарттарын өзгерту мәселесі тек Қазақстан мен Ресей үкіметтерінің деңгейінде ғана шешіледі», дейді ресейлік әскери бөлім командирі Александр Зимин. Қызылқоға ауданы әкімінің орынбасары Мақсот Мұқанов мынадай деректі алға тар­тады. Оның пікірінше, полигонның ар­тық жері ауданға қайтарылса, 50 000 гектардан 25 000 тоннаға дейін мал азығын дайын­дауға болады екен. Екіншіден, бұл жерде 50 шаруа қожалығы мен ауыл шаруашылығы құ­рылым­да­рын құрып, 30 мың­дай қой, 10 мыңға жуық мү­йізді ірі қара және 10 мыңдай жылқы өсірудің мүм­кіндігі бар. Үшіншіден, осынша түлік түрлерін өсі­ріп, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында 2000 тонна ет, 1000 тонна сүт өнімдерін өн­діруге қа­дам жасалады. Ең бастысы, «Нұрлы көш» бағ­дар­ламасы аясында ауыл ша­руашы­лы­ғын дамытуға ын­талы адам­дар­ды жұмыспен қамту бағ­дар­ламасын іске асыру жоспары бар. Бір белгілісі сол, Тайсой­ғанды жалға алған Ресей әскерилері полигон аумағын қысқартуға қарсылық таны­тып отырған жоқ. Сонда бар мәселенің түйінін тарқату тек екі ел үкі­метінің келісімді өзгерту жөніндегі өзара келіссөзіне тіреліп тұр. Сенат депутаты Сәрсенбай Еңсегенов бұл мәселені Премьер-Министр К.Мәсімовтің атына жол­даған депутаттық сауалында баса айтады. Өйткені, – деді сенатор С. Еңсегенов газет тілшісімен әңгімесінде, – келісімнің 23-ба­бында келісім он жыл мерзімге жа­салатыны көрсетілген. Оның күші, егерде бір тарап екінші тарапқа он жылдық мер­зімнің бітуіне алты ай қалғанға дейін оның қызметін тоқтату туралы өз тілегін жазбаша түрде хабарламаса, оның қызметі кейінгі он жылға өзінен өзі ұзартылатыны бекітілген. Ал біз келісім бойынша жалға берілген полигон аумағын өзгертуді, яғни, ресейлік әскери бөлім басшылығы айтқандай, пайдаланылмай жатқан артық жерді өзіміз­ге қайтаруды сұрап отырмыз. Себебі, елі­міз­дің Қорғаныс министрлігі бер­ген ақ­парат­қа сәйкес Тайсойған полиго­нында 2000 жылдан бері қару-жарақты сы­нау жұ­мыстары жүргізілмеген. Ал Атырау­дағы ресейлік әс­кери бөлім командирінің айтуын­ша, сынақ жұмыс­тары негізінен Ре­сейдің Астрахань облысы аумағындағы полигонда өтеді екен. Сондықтан біздегі полигоннан артық жер қайтарылса, тұрғын­дар­дың жеке меншік құ­қын білдіретін құ­жат алуына, мұнай кеніштерін игеруге жол ашылар еді. Шаруа қожа­лықтарын құрып, оның жетекшілері ауыл шаруашылығын қол­дауға орай берілетін же­ңілдетілген несиелерді, лизингпен тех­ни­каларды алуына оң қадам жасалар еді. Денсаулық сақтау, Қоршаған орта­ны қорғау министрліктеріне депутаттық сауал жолдап, полигон аума­ғын­да болған, әлі де отыр­ған тұрғындарды кешенді медици­налық тексерулерден өт­кізу­ді, қоршаған ортаға эколо­гия­лық зерттеулер жасалуын сұрадым. Бұл мәселелердің оң шешім табуы Сенат депутаты Сәрсенбай Еңсегеновке ғана қажет болмас. Қызылқоға ауданы жұрт­шы­лығының Премьер-Министр Кәрім Мә­сімов­­тің оң шешім қабылдарына үміт ар­тып, полигонның зарда­бы­нан көрген аза­бын айтпағанда, күнделікті тұрмысына тигізер машақатынан құтылар сәт боларын күтіп отырғаны ескерілгені жөн ғой. Жолдасбек ШӨПЕҒҰЛ. Атырау облысы, Қызылқоға ауданы.