Интеграциялық үдерістердің қарқыны өсе түсуде

Кеден одағы жұмыс істей бастаған сәттен бастап бір жарым жылдан аса уа­қыт өтті. Кеден операцияларын және Қа­зақ­стан мен Ресейдің мемлекеттік шек­арасы арқылы өтетін тауарларға және кө­лік құ­ралдарына қатысты кедендік бақы­лау бойын­ша барлық функцияларды жүр­гізу­дің 2011 жылғы 1 шілдеден бастап тоқ­­та­ты­луы бірыңғай кеден кеңістігі қа­лыпта­суының соңғы кезеңі болды. Жа­л­пы, осы сәттен бастап бірыңғай кеден ау­мағының құрылуы және Кеден одағының қалыптас­тырылуы аяқталды. Мамандардың бағалауы бойынша, Белоруссия, Қазақстан және Ресей Кеден одағының құрылуы экономиканың дамуын ынталандыруға мүмкіндік беріп, қатысу­шы елдердің ЖІӨ-ге 2015 жылы қосымша 15%-ға береді. Ағымдағы жылдың бірінші тоқсанында Кеден одағының мемлекеттеріне Қазақстан экспортының көлемі 66%-ға өсті. ҚР Статистика агенттігінің мұндай деректерін Агенттіктің инвестициялардың рентабельділігін зерттеу жөніндегі бас тал­даушысы Гүлнұр Рахматуллина «дөңгелек үстелде» сөйлеген сөзінде хабарлады. – ҚР Статистика агенттігінің деректеріне сәйкес 2010 жылы Қазақстанның Кеден одағының елдеріне экспорты шамамен 39,4%-ға, импорты – 23,7%-ға өсті, – деп түсіндірді Гүлнұр Рахматуллина. – Ағым­дағы жылғы төрт айда Кеден одағының мемлекеттеріне Қазақстан экспортының көлемі өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 65,8%-ға өсті, импорт 38,6%-ға өсті. Бүгінгі күні біз адам саны 170 млн. болатын нарық құрып отырмыз және жалпы ЖІӨ  2  трлн. АҚШ доллары­на жуық. Сондықтан Кеден одағының тетігін үш елдің ішкі нарығында жұмыс істей алатындай ойланып пайдалану қажет. Батыс Қазақстан облысы 2011 жылғы қаңтар-маусым айларында әлемнің 70 елімен ынтымақтастықта болды. Ағымдағы кезеңде облыстың негізгі сауда серіктестігі Италия болды. Осы елмен тауар айналымы тауар айналымының жалпы көлемінің 38%-ын құрады. Одан кейін: Нидерланд – 19,2%, АҚШ – 6,7%, Грекия – 6,4%, Франция – 6,3%, Болгария – 6%, Украина – 4,6%, Ис­пания – 4,4%, Финляндия – 3,6% және Шве­ция – 2,5%. 2011 жылғы қаңтар-сәуірде кеден статистикасының деректері бойынша сыртқы сауда айналымы 2 192 155,1 мың АҚШ долларын құрады, бұл сауда айналымы 727 715,7 мың долларды құраған 2010 жылғы деңгейден 201%-ға көп. Батыс Қазақстан облысының қолма-қол шетел валютасының ағымдағы ай­ыр­бас нарығы толығымен Кеден одағын құ­ру әсе­рінде болып тұр.  Мәселен, 2011 жыл­ғы қаң­тар-маусымда 2010 жылғы ос­ындай ке­зеңмен салыстырғанда АҚШ дол­ларын са­тып алу-сату 48,7/24,34%-ға өсті және жал­пы көлемі тиісінше 24030,80 және 125084,40 мың теңгені құрады. Ресей рублі бойынша айырбастау пунктте­рі­нің сатып алуы 12,91 % (241077,40 мың), сатуы 40,64% (641600 мың) рубльге өсті.  Халыққа еуроны сату операциялары да өсті – көлемі 40,64%-ға өсті және 17211,60 мың еуро құрады. Азаю жағына қарай өз­геріске ұшыраған жалғыз операция – ай­ырбастау пункттерінің еуроны сатып алуы – 57,44%-ға (2299,10 мың) төмендеді. Жоғарыда аталған кезеңде бағамдар­дың да жағдайы өзгерді. АҚШ долларын са­тып алу-сатудың орташа алынған бағам­дары төмендеді, ал еуро мен Ресей рублінікі өсті. Мәселен, 2010 жылғы қаңтар – шілдеде бір АҚШ долларын облыстың айыр­бастау пункттері 146,84-пен сатып алып, 147,60 теңгемен сатса, 2011 жылғы осы кезеңде бұл арақатынас бір доллар үшін тиісінше 145,72/146,60 теңгені құрады. 2010 жылғы бірінші жартыжылдықта еуро және Ресей рублі бойынша сатып алу тиісінше 193,92 және 4,89 құрады, шетел валютасының бірлігіне сату 196,70 және 5,00 теңге болды. 2011 жылы  сатып алу тиісінше 203,04 және 5,04, сату 205,37 және 5,14 болды. Кеден одағы Батыс Қазақстан облысы қолма-қол валютасының нарығына жанама да, тікелей де әсерін тигізді. Тікелей әсер етудің жолдарына бірінші кезекте Елбасы қол қойған «Жеке тұлғалардың Кеден одағының кеден шекарасы арқылы қолма-қол ақша қаражатын және (немесе) ақша құралдарын өткізу тәртібі туралы шартты ратификациялау туралы» 2011 жылғы 17 қаңтардағы № 389 ҚР Заңын жатқызу қажет. 2010 жылы 5 шілдеде Астана қа­ласында Кеден одағына қатысушы мем­лекеттердің басшылары қол қойған Жеке тұлғалардың Кеден одағының кеден шекарасы арқылы қолма-қол ақша қаража­тын және (немесе) ақша құралдарын өткізу тәртібі туралы шарт жеке тұлғалардың Кеден одағына қатысушы мемлекеттердің ше­карасы арқылы қолма-қол ақша қаража­тын және (немесе) ақша құралдарын үшін­ші елдерге әкелу және әкету үшін бі­рың­ғай тәртіпте белгіледі. Осы шарттың не­ғұр­лым маңызды нормаларына валютаны міндетті декларациялау шегінің 10 мың АҚШ дол­лары баламасына дейін өсуін жатқызуға болады. Сондай-ақ қолма-қол ақша қара­жа­тын, жол чектерін және бағаӨлы қағаздар­ды Кеден одағына мүше мемлекеттер ара­сында шектеусіз өткізуді жүзеге асырудың, бала­масы 10 мың АҚШ доллары сомасы­нан аса­тын қолма-қол шетел валютасын шығарған кезде заңды­лы­ғын растайтын құжаттарды ұсыну талап­тарының болмауы жатады. Сонымен бірге, Кеден одағы мемлекет­те­рінің басшылары Мәскеу қаласында 2010 жылы 9 желтоқсанда қол қойған «Валюта саясатының келісілген қағидаттары туралы келісім» ратификациялану үстінде. Бұл Келісім валюта саясатын құрудың және жүргізудің, Кеден одағына қатысушы елдер резиденттерінің өзара есеп айыры­суларда ұлттық валютаны пайдалануын кеңейтуге, валюталық операцияларды есеп­ке алуға және бақылауға қойылатын талаптарды, сондай-ақ валюталық реттеу және валюталық бақылау саласындағы заң­наманы және валюталық реттеу органда­рының актілерін бұзғаны үшін жауапкершілік туралы нормаларды үйлестірудің әдістерін жақындатуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ осы Келісімде валюталық бақылауды жүзеге асыратын уәкілетті ор­гандардың ақпарат алмасу, Кеден одағына қатысушы мемлекеттер резиденттерінің валюталық операцияларды жүзеге асыру кезінде заңнаманы бұзғанын анықтау жө­нін­дегі ынтымақтастық, валюталық бақы­лау саласындағы өзара мүддені қозғайтын проблемалар бойынша бірлескен талда­малық зерттеулер жүргізу арқылы өзара іс-әрекеттері көзделген. Жанама себептерге халықтың ел ше­карасынан шығу санының өсуін және ҚР Үкіметі қабылдаған шетелдік маркаларды Қазақстанға әкелуге салынатын баж салы­ғын уақытша 2011 жылғы 1 шілдеге дейін бір жылға дейін төмендету туралы шешімін жатқызуға болады. Осы фактор қолма-қол АҚШ долларын және еуроны сату көле­мі­нің өсуінде маңызды рөл атқарды, өйткені автомобильдердің келесі қымбат­тауын күту бұрын әкелінген және сатыл­маған автомобильдерді сатудың өсуіне, сондай-ақ аза­мат­тардың ескі автомобильдерін жоғары баға­мен сатуына мүмкіндік береді. Осылайша, бірыңғай кеден кеңістігін құру жеке тұлғалардың қолма-қол ақша қаражатын және айналымдағы ақша құжат­тарын өткізуді жеңілдетуге, сондай-ақ Кеден одағына қатысушы елдердің ықпалдаса түсуіне мүмкіндік береді. Ғалия САТЫБАЛДИНА, «ҚР Ұлттық Банкі» ММ Батыс Қазақстан филиалы директорының орынбасары.