28-29 қыркүйекте Астанада Қостанай облысының күндері өтеді
Уақыт деген құдірет бар. Құм сағаттай сусып, шыр айналып, алға жылжиды да отырады. Жиырма жыл тарихқа көзді ашып-жұмғандай ғана уақыт. Бірақ біздің еліміз үшін осы аз ғана уақыттың ішкі мазмұны ғасырдың таразысын басатындай. Еліміздің тәуелсіздігін тиянақтау көп жұмыстардың жемісі болды. Оған Тобыл-Торғай өңірінің қосқан үлесі де аз емес. Ол туралы біздің тілшімізге берген сұхбатында облыс әкімі Сергей КУЛАГИН кеңінен әңгімеледі.
– Сергей Витальевич, Тәуелсіз 20 жылдың Қостанай облысына жалпы әсері қандай болды?
– Тағылымды, табысты жиырма жыл! Тұтас Қазақстан сияқты Қостанай облысы да алып держава Кеңес Одағы тарағаннан кейінгі қиындықтардан, қираған экономиканы қалпына келтіру, оны дамыту жолдарынан өтті. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жүзеге асқан реформалардың арқасында Қазақстан сол қиындықтарды артқа тастап қана қоймай, әлеуметтік бағыт ұстанған мемлекетке айналды. Ол реформалар біздің өңірдің экономикасын нығайтып, өнеркәсіптік және ғылыми-техникалық әлеуетімізді арттыруға да ықпал етті.
Қостанай облысы алдымен Қазақстандағы ең ірі кен өндірісімен белгілі. Облыста өнеркәсіп кәсіпорындары 90 түрлі өнім шығарады, оның ішінде электр энергиясы, темір кені, темір жентегі, боксит, мыс концентраты, «Доре» алтын құймасы, ұн, кондитерлік бұйымдар, аяқ киім, сусындар, иә, осылай жалғаса береді. Еліміздегі темір жентегінің, боксит пен асбестің барлығын, темір кенінің 80 пайызын Қостанай береді.
Осы жиырма жылдың көлемінде осыларды өндірудің барлығы да бірнеше есе артты. Ұнды 6 есе, боксит кенін алуды 1,7 есе, электр энергиясын 2,4 есе көп өндіретінімізді айтсам да қаншалықты алға жылжығанымыз белгілі болар. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап, бүгінге дейін облыста жан басына шаққандағы өнеркәсіп өнімі 226 есе өскен. Мысалы, 1993 жылы өндірілген өнім жан басына 3 мың теңгеден келсе, оның көлемі бүгінде 975,4 мың теңге. Өткен жылы облыс өнеркәсібі берген өнім 451 миллиард теңгеге бағаланды, бұл 1993 жылға қарағанда 300 есе көп деген сөз.
– Елімізде Елбасының тапсыруымен индустриялық-инновациялық бағдарлама жүзеге асып жатыр. Осы стратегияға облыстың қосар үлесі қандай болып отыр?
– Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы бойынша облыста 100 инвестициялық жоба жүзеге асуы тиіс. Бұл өңір экономикасына 490 миллиард теңге қаржы құйып, 9 мың жұмыс орнын ашуға мүмкіндік беретін болады. Соның ішінде Индустрияландыру картасы бойынша 40 жоба жасаған едік, оның 13-і жүзеге асты. Соның арқасында 1200 адамға жұмыс орнын бердік. Қазір олардың барлығы да қалыпты жұмыс істеп тұр.
Индустрияландыру картасы бойынша берілген 13 жобаның 10-ны өткен жылы тапсырылған еді. Олардың өңір экономикасының дамуына ықпалы зор болды. Он жобаның құны 16,8 миллиард теңгені құрайды, соның бірнешеуін тілге тиек етуіме болады. Соколов-Сарыбай кен өндіру бірлестігі тек еліміздегі ғана емес, Достастық елдеріндегі, одан қалды дүние жүзіндегі кен алыбының бірі. Осы кәсіпорында жылына 75 мың тонна металл илегін шығаратын металилек зауыты іске қосылды. Ол қосымша 324 жұмыс орнын берді. Оның металл бұйымдары өндірістің өзінің ішкі қажетіне жарайды, ал оны бұрын кәсіпорын қымбат бағаға Ресейден сатып алатын.
Қостанай ауданының Затобол кентіндегі «Қарасу Ет» ет өңдеу кешені жылына 5400 тонна ет өнімдерін береді. Австриялық фирмадан әкелінген заманауи жабдықтар мұздатылған, вакуумда оралған, жартылай дайындалған ет пен шұжықтың бірнеше түрлерін дайындайды. Оның өнімі өзіміздің базарды қамтамасыз етумен қатар, сыртқа экспортталады. Қостанай ауданындағы «Садчиков», Федоров ауданындағы «Тұрар» сүт өндіру фермалары толықтай қазіргі заманғы озық техникалармен жабдықталған, оларда 200 сиырды бір оператор ғана сауады. Есесіне сүт өнімділігі жоғары. Қостанай қаласындағы «Алтын май» зауыты бір тәулікте 4 тонна өсімдік майын сығады. Рудный қаласындағы «Жас қанат 2006» құс фабрикасы жылына 65 миллион дана жұмыртқа ұсынады. Қостанай қаласындағы «Милкс» сүт зауыты тәулігіне 150 тонна сүт өңдейді. Міне, облыстағы өндіріс дамуы осылай жалғаса береді.
Облыста тамақ және жеңіл өнеркәсіп те айтарлықтай дамып отыр. Бұл облыс үшін жаңалық емес, солай болуға тиісті, дамудың үйреншікті бағытына айналған деп есептеймін. Мен сізге облыс үшін жаңалық саналатын саланы әңгімелегім келеді. Қостанайдың даңқы тек астығымен, кенді өндірісімен ғана емес, енді машина жасау саласымен де алысқа кететін болады. 2003 жылы Қостанай қаласындағы бұрынғы дизель зауытының негізгі цехтарын қайта қалпына келтірудің арқасында өмірге келген «АгромашХолдинг» акционерлік қоғамы ірі инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырып, облыс, республика экономикасына ықпалды әсер етіп отыр. Кәсіпорын өткен жылдан бастап Оңтүстік Кореяның Ssang Yong көлігін қатарға қоя бастады. Өткен жылы 600 машинаны сапқа қойса, биыл оның санын 1500-ке жеткізбек, ал 2015 жылы 7500 машина құрастырылады. Құны 2,4 миллиард теңге тұратын бұл жоба Қазақстанның индустрияландыру картасына кірген. Сонымен қатар, қазақстандықтар дала жолдарына қолайлы, бұрыннан өздеріне таныс жүрдек УАЗ машиналарын Қостанайдан алып мінетін күн де алыс емес. Қостанайдағы «Тобыл» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының ресейлік Соллерс компаниясымен бірлесіп құрған «Сарыарқа Автопром» кәсіпорны УАЗ машинасының сегіз түрін құрастырып шығаратын болады. Оның сыртында «АгромашХолдингтен» шыққан ESSIL КЗС-740 комбайны мен басқа да ауылшаруашылық техникаларын қазақстандық диқандар биылғы көктемгі дала жұмыстары мен астық жинау науқанына пайдаланғанын айтсам да бұл саланың біздің облыста қаншалықты дамуға бет алғанын жеткілікті жеткізгенім болар.
– Қостанай бұрыннан да алтын астығымен аты шыққан өңір еді. Енді ірі кәсіпорын құрылыстарына қарап, облыста ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу ісіне батыл бетбұрыс жасалды деп түюге болатын шығар. Бұл астыққа да қатысты ғой?
– Ас атасы – нан. Аталарымыз тоқшылықты да, молшылықты да астықпен байланыстырған. Ал Қостанай облысы қашаннан алтын астығымен даңқы шығып келе жатқан өңір. Облыстың жалпы агроөнеркәсіптік кешені еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі мен экспорттық әлеуетінің артуына мол үлес қосады. Соңғы оншақты жылдың көлемінде ауыл шаруашылығында тың өзгерістер жасалды. 90-шы жылдары кеңестік шаруашылық байланыстары үзілгеннен кейін біз астық пен ет рыногынсыз қалдық, ал мұның өзі оны өндіруді өте құлдыратып жіберді. Біздің шаруаларымыз бен ауыл шаруашылығындағы кәсіпкерлеріміз дамудың жаңа деңгейіне жету үшін барлық мүмкіндікті пайдаланды, қиындықтарға шыдады. Әсіресе, диқан қауымының талабы да, табысы да ерекше. Жақында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев облысқа келіп, ауылшаруашылық тауар өндірушілермен кездескенде «Қостанайлық диқандар, сіздер әлемдегі ең маңдайалдысыздар!» деп баға берді. Әрине, мұндай баға жауапкершілік те жүктейді. Астық өндіру облыс ауыл шаруашылығындағы басым бағыт болып қалып отыр.
Астық молшылығын жасап отырған облыс сыртқа астық пен ұн сатуда республикада алдыңғы қатардан көрінеді. 2003 -2011 жылдар арасында Қостанайдың 13,3 миллион тонна алтын астығы мен 3,3 миллион тонна жоғары сапалы ұны экспортталды. Қуаңшылық болған өткен жылы ғана 890,5 мың тонна ұн сыртқа артылды. Бұл 2003 жылғы көрсеткіштен 4,6 есе көп. Қазір Қостанайдың астығы мен ұнын жер жүзіндегі 30 ел сатып алады. Еліміздегі сыртқа шығарылатын астықтың 34 пайызы Қостанай даласында жиналған. Елдің экспорттық мүмкіндігінің артқандығы жергілікті жердегі ауылшаруашылық өнімін өңдеу кәсіпорындарының күшейгендігінің белгісі емес пе. Өткен жылы «Алтын май» ЖШС-ның тәулігіне 300 тонна ұн шығаратын диірмен кешені іске қосылды. «Қостанайұнкомбинаты» акционерлік қоғамында Орталық Азияда теңдесі жоқ макарон фабрикасы салынды. Онда жылына 30 мың тонна макарон шығарады.
Тәуелсіздік алған уақыттан бастап, биылғы жылға дейін Қостанай облысы 67,7 миллион тоннаның сыртында астық өндіріпті. Соңғы бес-алты жылдың ішінде гектар айналымы орташа 11 центнерден кеміген жоқ. 2006, 2008, 2009 жылдары бункерлік салмағымен алғанда облыс 5 миллион тонна алтын дән жинаған болатын. Ал 2007 жылы облыс диқандары алты миллиондық шепті алды. Биыл одан да асырамыз деген межеміз бар. Мұның барлығы да ауыл шаруашылығына мемлекет тарапынан жасалған қамқорлықтың арқасы. Ылғал сақтау технологиясын енгізудің сыртында ауыл шаруашылығындағы техника паркін жаңаладық. Тек соңғы жеті жылда 85 миллиард теңгеге 10 мың дана ауылшаруашылық техникалары алынды. Қазір егін алқаптарында қуатты, озық үлгідегі комбайндар мен тракторлар, тұқымсепкіштер, басқа техникалар жүреді.
– Сергей Витальевич, облыс кәсіпорындарында өңделетін ұн, металл, макарон бұйымдары жөнінде әңгіме болғанда экспорттық мүмкіндіктің артуы жөнінде айтып қалдыңыз. Бұл орайда қандай жұмыстар атқарылды?
– Біздің облыс сыртқа өнім шығару жөнінде алыс шетелдерге шығарумен қатар, көбіне көрші Ресейдің өзімізбен шекаралас облыстарына үлкен үміт артамыз. Биыл мен экономикалық әріптестік жөнінде Қытай делегациясымен, АҚШ-тың уақытша сенімді өкілі Джон Ордвеймен кездестім. Бүгінде Қостанай облысы кәсіпорындары әлемнің 100 шақты елімен сыртқы экономикалық байланыста. Ол өзімізге етене таныс Достастық елдерінен бастап, Еуропалық одақ, Азия мемлекеттері болып жалғасады. Өткен жылы Ресейдің бірнеше өңірлерімен жасалған сыртқы сауда айналымы 714,4 миллион АҚШ долларын құрады. Оның 70 пайызы Ресейдің шекаралас облыстарына тиесілі. Ресейге негізінен темір кенін, астық және ұн артамыз. Ал Ресейден техникалық, көліктік жабдықтар, қара металл мен одан жасалған бұйымдар, мұнай өнімдерін және халық тұтынатын тауарлар аламыз. Шекаралас облыстардан Челябімен байланысымыз тығыз, экономикалық-сауда алыс-берісінің 90 пайызы осы Челябімен жасалады. Челябідегі, Нижний Тагильдегі, Магнитогордегі, Екатеринбургтегі металлургиялық комбинаттар және машина жасау зауыттарымен берік әріптестігіміз бар. Біз тек олардың ірі өндіріс орындарынан ала бермейміз. Біздің «Соколов-Сарыбай кен өндіру бірлестігі», «Агромаш Холдинг» АҚ, «Агротехмаш», «Дормаш», «Титан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері де Ресей рыногынан өз орындарын тапты. Қостанай облысында Ресейдің Қорған облысынан шаруашылықтың түрлі салаларында жүзден аса бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді.
Қазақстан Үкіметі біздің және Ақмола облысының аумағында сапасы жоғары, әлемдік стандарттарға жауап беретін және Еуропа мен Оңтүстік Америка кәсіпорындарымен бәсекеге түсе алатын ет комбинаттарының құрылысына инвестиция тарту жөнінде міндет қойды. Бұл жұмыс шетінен атқарылып та келеді. Бұл күнде қамбаға алтын дән құйып жатқан Қостанай облысы үшін жақын және алыс шетелдердегі астық биржаларына қатысудың маңызы зор. Қостанай бидайының даңқы біраз жерге кеткен. Біздің көршілеріміз облыстың астық әлеуетін көзбен көріп отыр.
Облыста атқарылып жатқан инвестициялық жобалардың барлығына да жол шаруашылығы мен көлік инфрақұрылымындағы игі істердің үлесі бар. Соңғы жылдары 400 шақырымдық «Астана – Қостанай – Челябі» транзиттік дәлізі жөндеуден өтті. Енді Ақтөбенің шекарасынан Қостанайға дейін созылатын республикалық маңызы бар жолдың құрылысы басталды.
– Соңғы жылдары Қостанай қаласы гүлге оранды. Ауылдардағы мектептердің көркі мен ішкі жабдықтау мазмұны қаладағы білім ошақтарымен иық теңестіретін болды. Мұның барлығы да облыстағы экономикалық ірі адымдардың қарапайым адам өмірінен көрініс табуы, яғни әлеуметтік мәселелердің оңтайлы шешім табатыны деп біледі жұрт.
– Президент Қостанай өңіріне келген сайын халықпен кездескенде адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін экономиканы дамытып отырмыз деп айтады. Балалар білім алатын мектеп жылы, жарық, заманауи жабдықталса, ауруханалар мен емханалар жөнделсе, баспана салынса, жолдар дұрысталса адамдардың да тұрмысы түзеле береді. Мысалы, жиырма жыл ішінде облыста инновациялық білім ошақтарының саны 4-тен 11-ге дейін өсті. Мектепке дейінгі мекемелер саны 625-ке жетті. Өткен жылы «Балапан» бағдарламасының шеңберінде 15 балабақша, 15 шағын орталықтар ашылды. Балабақша демекші, облыста бүлдіршіндердің 92 пайызы мектепке дейінгі мекемелермен қамтылған. Ал бұл көрсеткіш республикада 55 пайыз.
Ішкі көші-қон қозғалысының сипатына сәйкес, мемлекеттік тілде білім беретін мектептерге сұраныс қалаларда басым болып отыр. Алдыңғы жылы Қостанай қаласында 600 орындық мектеп салынды, былтыр Рудный қаласында 900 орындық мектеп есігін айқара ашты. Ал биыл Қостанай ауданында 300 орындық қазақ мектебі пайдалануға берілді. Сонымен қатар, Федоров, Таран аудандарында мемлекеттік тілде білім беретін мектептер құрылысы жүріп жатыр.
Халыққа көрсетілетін медициналық қызметті жақсарту үшін алдымен медицина мекемелерінің жөндеу жұмысы мен жабдықталуына көңіл бөлдік. Осы орайда «100 мектеп, 100 аурухана» президенттік бағдарламасының шеңберінде 5 ірі медициналық нысан салынды. Жаңадан қан құю орталығы бой түзеді. Жақында жаңа корпусының құрылысы біткеннен кейін облыстық аурухана 550 орындық ірі денсаулық сақтау кешеніне айналды. Қазір еліміздегі медицина академияларында облыс әкімінің грантымен – 88, колледждерде аудан әкімдерінің көмегімен – 61, демеушілердің көмегімен – 10, барлығы 159 студент білім алуда. Ертең олардың барлығы да өзіміздің дәрігерлеріміздің қатарын толықтыратын болады. Ауруханалардың заманауи жабдықтармен жабдықталуына байланысты биыл 10 дәрігерді Израильге оқып-үйренуге жіберіп алдық, оның сыртында Ресейдегі ірі ғылыми-медициналық орталықтармен қарым-қатынасымыз үзілмейді.
Адамдардың тұрмыстық әлеуеті жақсаруының басты көрсеткішінің бірі оның баспаналы болуы емес пе? Қазір тұрғын үй құрылысының қарқыны жаман емес. Жиырма жылдың ішінде облыста 2 миллион 165 мың шаршы метр тұрғын үй салынды. Адамдардың баспана мәселесін жақсарту тек тұрғын үй салумен шектелмейді. Осы істің шеңберінде облыста 40 шақырым ауыз су, 50 шақырым канализация құбыры салынды, 90 шақырым электр желісі тартылды. Құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындар саны еселеп көбейді.
Соңғы жылдары Денсиов ауданындағы 7,2 мың адам көгілдір отынның игілігін көруге мүмкіндік берген 30,8 шақырым магистралдық газ құбыры салынды. Енді Қамысты ауданының 12,2 мың тұрғыны бар елді мекендерін газдандыру үшін Бұхара-Орал магистралдық газ құбырынан 52 шақырым құбыр желісінің құрылысы басталды. Республикалық бюджеттен бөлінген 7 миллиардтан астам теңге қаржыға «Ауыз су» бағдарламасын жүзеге асыру арқасында 69388 шақырым су құбыры салынды және қайта жөнделді. Жергілікті бюджеттен бөлінген 1,3 миллиард теңгеге 95 шақырым су құбыры желісі салынды. Міне, осындай жұмыстар жүргізілген 8 жыл ішінде 93 мың адам тұратын 24 елді мекенге таза ауыз су барды.
– Сергей Витальевич, Қостанайдың Астанадағы күндері қарсаңында сізге қалайша өңір мәдениеті туралы сауал қоймаймыз?
– Орынды. Рухани азықсыз халқымыздың халі қалай болар еді? Үстіміздегі жылы облыстағы мәдениет саласына 4 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді. Бұл осыдан он жыл бұрынғы уақытпен салыстырғанда 12 есеге көп. Аудандар мен қалалардағы мәдени ошақтарды жөндеу, оларды жабдықтау жұмыстары үздіксіз жалғастырылып келеді. Ауылдардағы клубтарда 1400-ден астам шығармашылық ұжымдар бар. Жыл сайын көркемөнерпаздардың облыстық қорытынды концерті аса жоғары деңгейде өтеді. Мұның өзі ауыл-селодағы адамдар тұрмысының жақсарғанын білдіреді.
Қостанай қашаннан біртуар өнер адамдарын берген өлке. Қазір Е.Өмірзақов атындағы облыстық филармонияда бірнеше өнер ұжымы бар. Орыс халық аспаптары оркестрі, екі жыл бұрын қазақ халық аспаптары оркестрі құрылды. М.Горький атындағы орыс драма театры тұтастай қайта жөндеуден өткізілді, І.Омаров атындағы қазақ драма театры жаңа ғимаратының құрылысы қарқынды жүргізілуде. Оған облыс бюджетінен 1 миллиард 866 миллион теңге бөлінді. Осы күзде өнер ордасы көрермендер игілігіне берілмек.
Қостанай – көп ұлт пен ұлыстың баласына құтты мекен жер. Барлығы да ұйып, бір шаңырақтың астында тату-тәтті өмір сүруде. Қостанайдың еңбекшіл жұрты жоғарыда айтқан жетістіктерді бірге жасап келеді. Біздің еліміздің артықшылығы да, бақыты да сол.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА.
Уақыт деген құдірет бар. Құм сағаттай сусып, шыр айналып, алға жылжиды да отырады. Жиырма жыл тарихқа көзді ашып-жұмғандай ғана уақыт. Бірақ біздің еліміз үшін осы аз ғана уақыттың ішкі мазмұны ғасырдың таразысын басатындай. Еліміздің тәуелсіздігін тиянақтау көп жұмыстардың жемісі болды. Оған Тобыл-Торғай өңірінің қосқан үлесі де аз емес. Ол туралы біздің тілшімізге берген сұхбатында облыс әкімі Сергей КУЛАГИН кеңінен әңгімеледі.
Астықты өңірдің адымдары
– Сергей Витальевич, Тәуелсіз 20 жылдың Қостанай облысына жалпы әсері қандай болды?
– Тағылымды, табысты жиырма жыл! Тұтас Қазақстан сияқты Қостанай облысы да алып держава Кеңес Одағы тарағаннан кейінгі қиындықтардан, қираған экономиканы қалпына келтіру, оны дамыту жолдарынан өтті. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жүзеге асқан реформалардың арқасында Қазақстан сол қиындықтарды артқа тастап қана қоймай, әлеуметтік бағыт ұстанған мемлекетке айналды. Ол реформалар біздің өңірдің экономикасын нығайтып, өнеркәсіптік және ғылыми-техникалық әлеуетімізді арттыруға да ықпал етті.
Қостанай облысы алдымен Қазақстандағы ең ірі кен өндірісімен белгілі. Облыста өнеркәсіп кәсіпорындары 90 түрлі өнім шығарады, оның ішінде электр энергиясы, темір кені, темір жентегі, боксит, мыс концентраты, «Доре» алтын құймасы, ұн, кондитерлік бұйымдар, аяқ киім, сусындар, иә, осылай жалғаса береді. Еліміздегі темір жентегінің, боксит пен асбестің барлығын, темір кенінің 80 пайызын Қостанай береді.
Осы жиырма жылдың көлемінде осыларды өндірудің барлығы да бірнеше есе артты. Ұнды 6 есе, боксит кенін алуды 1,7 есе, электр энергиясын 2,4 есе көп өндіретінімізді айтсам да қаншалықты алға жылжығанымыз белгілі болар. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап, бүгінге дейін облыста жан басына шаққандағы өнеркәсіп өнімі 226 есе өскен. Мысалы, 1993 жылы өндірілген өнім жан басына 3 мың теңгеден келсе, оның көлемі бүгінде 975,4 мың теңге. Өткен жылы облыс өнеркәсібі берген өнім 451 миллиард теңгеге бағаланды, бұл 1993 жылға қарағанда 300 есе көп деген сөз.
– Елімізде Елбасының тапсыруымен индустриялық-инновациялық бағдарлама жүзеге асып жатыр. Осы стратегияға облыстың қосар үлесі қандай болып отыр?
– Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы бойынша облыста 100 инвестициялық жоба жүзеге асуы тиіс. Бұл өңір экономикасына 490 миллиард теңге қаржы құйып, 9 мың жұмыс орнын ашуға мүмкіндік беретін болады. Соның ішінде Индустрияландыру картасы бойынша 40 жоба жасаған едік, оның 13-і жүзеге асты. Соның арқасында 1200 адамға жұмыс орнын бердік. Қазір олардың барлығы да қалыпты жұмыс істеп тұр.
Индустрияландыру картасы бойынша берілген 13 жобаның 10-ны өткен жылы тапсырылған еді. Олардың өңір экономикасының дамуына ықпалы зор болды. Он жобаның құны 16,8 миллиард теңгені құрайды, соның бірнешеуін тілге тиек етуіме болады. Соколов-Сарыбай кен өндіру бірлестігі тек еліміздегі ғана емес, Достастық елдеріндегі, одан қалды дүние жүзіндегі кен алыбының бірі. Осы кәсіпорында жылына 75 мың тонна металл илегін шығаратын металилек зауыты іске қосылды. Ол қосымша 324 жұмыс орнын берді. Оның металл бұйымдары өндірістің өзінің ішкі қажетіне жарайды, ал оны бұрын кәсіпорын қымбат бағаға Ресейден сатып алатын.
Қостанай ауданының Затобол кентіндегі «Қарасу Ет» ет өңдеу кешені жылына 5400 тонна ет өнімдерін береді. Австриялық фирмадан әкелінген заманауи жабдықтар мұздатылған, вакуумда оралған, жартылай дайындалған ет пен шұжықтың бірнеше түрлерін дайындайды. Оның өнімі өзіміздің базарды қамтамасыз етумен қатар, сыртқа экспортталады. Қостанай ауданындағы «Садчиков», Федоров ауданындағы «Тұрар» сүт өндіру фермалары толықтай қазіргі заманғы озық техникалармен жабдықталған, оларда 200 сиырды бір оператор ғана сауады. Есесіне сүт өнімділігі жоғары. Қостанай қаласындағы «Алтын май» зауыты бір тәулікте 4 тонна өсімдік майын сығады. Рудный қаласындағы «Жас қанат 2006» құс фабрикасы жылына 65 миллион дана жұмыртқа ұсынады. Қостанай қаласындағы «Милкс» сүт зауыты тәулігіне 150 тонна сүт өңдейді. Міне, облыстағы өндіріс дамуы осылай жалғаса береді.
Облыста тамақ және жеңіл өнеркәсіп те айтарлықтай дамып отыр. Бұл облыс үшін жаңалық емес, солай болуға тиісті, дамудың үйреншікті бағытына айналған деп есептеймін. Мен сізге облыс үшін жаңалық саналатын саланы әңгімелегім келеді. Қостанайдың даңқы тек астығымен, кенді өндірісімен ғана емес, енді машина жасау саласымен де алысқа кететін болады. 2003 жылы Қостанай қаласындағы бұрынғы дизель зауытының негізгі цехтарын қайта қалпына келтірудің арқасында өмірге келген «АгромашХолдинг» акционерлік қоғамы ірі инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырып, облыс, республика экономикасына ықпалды әсер етіп отыр. Кәсіпорын өткен жылдан бастап Оңтүстік Кореяның Ssang Yong көлігін қатарға қоя бастады. Өткен жылы 600 машинаны сапқа қойса, биыл оның санын 1500-ке жеткізбек, ал 2015 жылы 7500 машина құрастырылады. Құны 2,4 миллиард теңге тұратын бұл жоба Қазақстанның индустрияландыру картасына кірген. Сонымен қатар, қазақстандықтар дала жолдарына қолайлы, бұрыннан өздеріне таныс жүрдек УАЗ машиналарын Қостанайдан алып мінетін күн де алыс емес. Қостанайдағы «Тобыл» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының ресейлік Соллерс компаниясымен бірлесіп құрған «Сарыарқа Автопром» кәсіпорны УАЗ машинасының сегіз түрін құрастырып шығаратын болады. Оның сыртында «АгромашХолдингтен» шыққан ESSIL КЗС-740 комбайны мен басқа да ауылшаруашылық техникаларын қазақстандық диқандар биылғы көктемгі дала жұмыстары мен астық жинау науқанына пайдаланғанын айтсам да бұл саланың біздің облыста қаншалықты дамуға бет алғанын жеткілікті жеткізгенім болар.
– Қостанай бұрыннан да алтын астығымен аты шыққан өңір еді. Енді ірі кәсіпорын құрылыстарына қарап, облыста ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу ісіне батыл бетбұрыс жасалды деп түюге болатын шығар. Бұл астыққа да қатысты ғой?
– Ас атасы – нан. Аталарымыз тоқшылықты да, молшылықты да астықпен байланыстырған. Ал Қостанай облысы қашаннан алтын астығымен даңқы шығып келе жатқан өңір. Облыстың жалпы агроөнеркәсіптік кешені еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі мен экспорттық әлеуетінің артуына мол үлес қосады. Соңғы оншақты жылдың көлемінде ауыл шаруашылығында тың өзгерістер жасалды. 90-шы жылдары кеңестік шаруашылық байланыстары үзілгеннен кейін біз астық пен ет рыногынсыз қалдық, ал мұның өзі оны өндіруді өте құлдыратып жіберді. Біздің шаруаларымыз бен ауыл шаруашылығындағы кәсіпкерлеріміз дамудың жаңа деңгейіне жету үшін барлық мүмкіндікті пайдаланды, қиындықтарға шыдады. Әсіресе, диқан қауымының талабы да, табысы да ерекше. Жақында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев облысқа келіп, ауылшаруашылық тауар өндірушілермен кездескенде «Қостанайлық диқандар, сіздер әлемдегі ең маңдайалдысыздар!» деп баға берді. Әрине, мұндай баға жауапкершілік те жүктейді. Астық өндіру облыс ауыл шаруашылығындағы басым бағыт болып қалып отыр.
Астық молшылығын жасап отырған облыс сыртқа астық пен ұн сатуда республикада алдыңғы қатардан көрінеді. 2003 -2011 жылдар арасында Қостанайдың 13,3 миллион тонна алтын астығы мен 3,3 миллион тонна жоғары сапалы ұны экспортталды. Қуаңшылық болған өткен жылы ғана 890,5 мың тонна ұн сыртқа артылды. Бұл 2003 жылғы көрсеткіштен 4,6 есе көп. Қазір Қостанайдың астығы мен ұнын жер жүзіндегі 30 ел сатып алады. Еліміздегі сыртқа шығарылатын астықтың 34 пайызы Қостанай даласында жиналған. Елдің экспорттық мүмкіндігінің артқандығы жергілікті жердегі ауылшаруашылық өнімін өңдеу кәсіпорындарының күшейгендігінің белгісі емес пе. Өткен жылы «Алтын май» ЖШС-ның тәулігіне 300 тонна ұн шығаратын диірмен кешені іске қосылды. «Қостанайұнкомбинаты» акционерлік қоғамында Орталық Азияда теңдесі жоқ макарон фабрикасы салынды. Онда жылына 30 мың тонна макарон шығарады.
Тәуелсіздік алған уақыттан бастап, биылғы жылға дейін Қостанай облысы 67,7 миллион тоннаның сыртында астық өндіріпті. Соңғы бес-алты жылдың ішінде гектар айналымы орташа 11 центнерден кеміген жоқ. 2006, 2008, 2009 жылдары бункерлік салмағымен алғанда облыс 5 миллион тонна алтын дән жинаған болатын. Ал 2007 жылы облыс диқандары алты миллиондық шепті алды. Биыл одан да асырамыз деген межеміз бар. Мұның барлығы да ауыл шаруашылығына мемлекет тарапынан жасалған қамқорлықтың арқасы. Ылғал сақтау технологиясын енгізудің сыртында ауыл шаруашылығындағы техника паркін жаңаладық. Тек соңғы жеті жылда 85 миллиард теңгеге 10 мың дана ауылшаруашылық техникалары алынды. Қазір егін алқаптарында қуатты, озық үлгідегі комбайндар мен тракторлар, тұқымсепкіштер, басқа техникалар жүреді.
– Сергей Витальевич, облыс кәсіпорындарында өңделетін ұн, металл, макарон бұйымдары жөнінде әңгіме болғанда экспорттық мүмкіндіктің артуы жөнінде айтып қалдыңыз. Бұл орайда қандай жұмыстар атқарылды?
– Біздің облыс сыртқа өнім шығару жөнінде алыс шетелдерге шығарумен қатар, көбіне көрші Ресейдің өзімізбен шекаралас облыстарына үлкен үміт артамыз. Биыл мен экономикалық әріптестік жөнінде Қытай делегациясымен, АҚШ-тың уақытша сенімді өкілі Джон Ордвеймен кездестім. Бүгінде Қостанай облысы кәсіпорындары әлемнің 100 шақты елімен сыртқы экономикалық байланыста. Ол өзімізге етене таныс Достастық елдерінен бастап, Еуропалық одақ, Азия мемлекеттері болып жалғасады. Өткен жылы Ресейдің бірнеше өңірлерімен жасалған сыртқы сауда айналымы 714,4 миллион АҚШ долларын құрады. Оның 70 пайызы Ресейдің шекаралас облыстарына тиесілі. Ресейге негізінен темір кенін, астық және ұн артамыз. Ал Ресейден техникалық, көліктік жабдықтар, қара металл мен одан жасалған бұйымдар, мұнай өнімдерін және халық тұтынатын тауарлар аламыз. Шекаралас облыстардан Челябімен байланысымыз тығыз, экономикалық-сауда алыс-берісінің 90 пайызы осы Челябімен жасалады. Челябідегі, Нижний Тагильдегі, Магнитогордегі, Екатеринбургтегі металлургиялық комбинаттар және машина жасау зауыттарымен берік әріптестігіміз бар. Біз тек олардың ірі өндіріс орындарынан ала бермейміз. Біздің «Соколов-Сарыбай кен өндіру бірлестігі», «Агромаш Холдинг» АҚ, «Агротехмаш», «Дормаш», «Титан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері де Ресей рыногынан өз орындарын тапты. Қостанай облысында Ресейдің Қорған облысынан шаруашылықтың түрлі салаларында жүзден аса бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді.
Қазақстан Үкіметі біздің және Ақмола облысының аумағында сапасы жоғары, әлемдік стандарттарға жауап беретін және Еуропа мен Оңтүстік Америка кәсіпорындарымен бәсекеге түсе алатын ет комбинаттарының құрылысына инвестиция тарту жөнінде міндет қойды. Бұл жұмыс шетінен атқарылып та келеді. Бұл күнде қамбаға алтын дән құйып жатқан Қостанай облысы үшін жақын және алыс шетелдердегі астық биржаларына қатысудың маңызы зор. Қостанай бидайының даңқы біраз жерге кеткен. Біздің көршілеріміз облыстың астық әлеуетін көзбен көріп отыр.
Облыста атқарылып жатқан инвестициялық жобалардың барлығына да жол шаруашылығы мен көлік инфрақұрылымындағы игі істердің үлесі бар. Соңғы жылдары 400 шақырымдық «Астана – Қостанай – Челябі» транзиттік дәлізі жөндеуден өтті. Енді Ақтөбенің шекарасынан Қостанайға дейін созылатын республикалық маңызы бар жолдың құрылысы басталды.
– Соңғы жылдары Қостанай қаласы гүлге оранды. Ауылдардағы мектептердің көркі мен ішкі жабдықтау мазмұны қаладағы білім ошақтарымен иық теңестіретін болды. Мұның барлығы да облыстағы экономикалық ірі адымдардың қарапайым адам өмірінен көрініс табуы, яғни әлеуметтік мәселелердің оңтайлы шешім табатыны деп біледі жұрт.
– Президент Қостанай өңіріне келген сайын халықпен кездескенде адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін экономиканы дамытып отырмыз деп айтады. Балалар білім алатын мектеп жылы, жарық, заманауи жабдықталса, ауруханалар мен емханалар жөнделсе, баспана салынса, жолдар дұрысталса адамдардың да тұрмысы түзеле береді. Мысалы, жиырма жыл ішінде облыста инновациялық білім ошақтарының саны 4-тен 11-ге дейін өсті. Мектепке дейінгі мекемелер саны 625-ке жетті. Өткен жылы «Балапан» бағдарламасының шеңберінде 15 балабақша, 15 шағын орталықтар ашылды. Балабақша демекші, облыста бүлдіршіндердің 92 пайызы мектепке дейінгі мекемелермен қамтылған. Ал бұл көрсеткіш республикада 55 пайыз.
Ішкі көші-қон қозғалысының сипатына сәйкес, мемлекеттік тілде білім беретін мектептерге сұраныс қалаларда басым болып отыр. Алдыңғы жылы Қостанай қаласында 600 орындық мектеп салынды, былтыр Рудный қаласында 900 орындық мектеп есігін айқара ашты. Ал биыл Қостанай ауданында 300 орындық қазақ мектебі пайдалануға берілді. Сонымен қатар, Федоров, Таран аудандарында мемлекеттік тілде білім беретін мектептер құрылысы жүріп жатыр.
Халыққа көрсетілетін медициналық қызметті жақсарту үшін алдымен медицина мекемелерінің жөндеу жұмысы мен жабдықталуына көңіл бөлдік. Осы орайда «100 мектеп, 100 аурухана» президенттік бағдарламасының шеңберінде 5 ірі медициналық нысан салынды. Жаңадан қан құю орталығы бой түзеді. Жақында жаңа корпусының құрылысы біткеннен кейін облыстық аурухана 550 орындық ірі денсаулық сақтау кешеніне айналды. Қазір еліміздегі медицина академияларында облыс әкімінің грантымен – 88, колледждерде аудан әкімдерінің көмегімен – 61, демеушілердің көмегімен – 10, барлығы 159 студент білім алуда. Ертең олардың барлығы да өзіміздің дәрігерлеріміздің қатарын толықтыратын болады. Ауруханалардың заманауи жабдықтармен жабдықталуына байланысты биыл 10 дәрігерді Израильге оқып-үйренуге жіберіп алдық, оның сыртында Ресейдегі ірі ғылыми-медициналық орталықтармен қарым-қатынасымыз үзілмейді.
Адамдардың тұрмыстық әлеуеті жақсаруының басты көрсеткішінің бірі оның баспаналы болуы емес пе? Қазір тұрғын үй құрылысының қарқыны жаман емес. Жиырма жылдың ішінде облыста 2 миллион 165 мың шаршы метр тұрғын үй салынды. Адамдардың баспана мәселесін жақсарту тек тұрғын үй салумен шектелмейді. Осы істің шеңберінде облыста 40 шақырым ауыз су, 50 шақырым канализация құбыры салынды, 90 шақырым электр желісі тартылды. Құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындар саны еселеп көбейді.
Соңғы жылдары Денсиов ауданындағы 7,2 мың адам көгілдір отынның игілігін көруге мүмкіндік берген 30,8 шақырым магистралдық газ құбыры салынды. Енді Қамысты ауданының 12,2 мың тұрғыны бар елді мекендерін газдандыру үшін Бұхара-Орал магистралдық газ құбырынан 52 шақырым құбыр желісінің құрылысы басталды. Республикалық бюджеттен бөлінген 7 миллиардтан астам теңге қаржыға «Ауыз су» бағдарламасын жүзеге асыру арқасында 69388 шақырым су құбыры салынды және қайта жөнделді. Жергілікті бюджеттен бөлінген 1,3 миллиард теңгеге 95 шақырым су құбыры желісі салынды. Міне, осындай жұмыстар жүргізілген 8 жыл ішінде 93 мың адам тұратын 24 елді мекенге таза ауыз су барды.
– Сергей Витальевич, Қостанайдың Астанадағы күндері қарсаңында сізге қалайша өңір мәдениеті туралы сауал қоймаймыз?
– Орынды. Рухани азықсыз халқымыздың халі қалай болар еді? Үстіміздегі жылы облыстағы мәдениет саласына 4 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді. Бұл осыдан он жыл бұрынғы уақытпен салыстырғанда 12 есеге көп. Аудандар мен қалалардағы мәдени ошақтарды жөндеу, оларды жабдықтау жұмыстары үздіксіз жалғастырылып келеді. Ауылдардағы клубтарда 1400-ден астам шығармашылық ұжымдар бар. Жыл сайын көркемөнерпаздардың облыстық қорытынды концерті аса жоғары деңгейде өтеді. Мұның өзі ауыл-селодағы адамдар тұрмысының жақсарғанын білдіреді.
Қостанай қашаннан біртуар өнер адамдарын берген өлке. Қазір Е.Өмірзақов атындағы облыстық филармонияда бірнеше өнер ұжымы бар. Орыс халық аспаптары оркестрі, екі жыл бұрын қазақ халық аспаптары оркестрі құрылды. М.Горький атындағы орыс драма театры тұтастай қайта жөндеуден өткізілді, І.Омаров атындағы қазақ драма театры жаңа ғимаратының құрылысы қарқынды жүргізілуде. Оған облыс бюджетінен 1 миллиард 866 миллион теңге бөлінді. Осы күзде өнер ордасы көрермендер игілігіне берілмек.
Қостанай – көп ұлт пен ұлыстың баласына құтты мекен жер. Барлығы да ұйып, бір шаңырақтың астында тату-тәтті өмір сүруде. Қостанайдың еңбекшіл жұрты жоғарыда айтқан жетістіктерді бірге жасап келеді. Біздің еліміздің артықшылығы да, бақыты да сол.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА.
Дерек пен дәйек
Өндірістік-инновациялық даму бағдарламасы шеңберінде 2011 жылы облыста құны 24,2 миллиард теңге тұратын 25 нысан пайдалануға беріледі. Оның ішінде үш жоба жылдың алғашқы жартысында жүзеге асты. Соның нәтижесінде 149 жұмыс орны ашылды. * * * Орта және шағын бизнестің белсенді жұмыс істейтін нысандарының қатары 34 мыңға жетті. Онда 137 адам нәпақасын тауып отыр. Бұл облыс тұрғындарының экономикалық белсенді бөлігінің 25,4 бөлігін құрайды. Кәсіпкерлік кәсіпорындары үстіміздегі жылдың бірінші жартысында 155 миллиард теңгенің өнімін өндіріп, бюджетке 19 миллиард теңге қаражат түсірді. Бұл облыстағы жалпы түскен салықтың 24,3 пайызын құрайды. * * * Соңғы 7 жылда облыс өңіріндегі елді мекендерді көркейту үшін 88,5 миллиард теңге игерілді. Соның арқасында ауылдарда құрылыс қарқын алды, 26 мектеп пен мектепке дейінгі мекеме жөндеуден өткізілді. Медицина мекемелерінің материалдық базасы нығайды. 15 ауыл таза ауыз су ішуге мүмкіндік алды. 204 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. * * * Соңғы 3 жылда облыс сыртқа 8 миллион тонна астық пен сапалы ұн сатты. Бұл республикалық көлемнің 36 пайызы деген сөз. Ал экспортқа шығарған астықтың бағасы 259 миллиард теңге болды. * * * Облыста өнеркәсіп тауарларын 581 кәсіпорын өндіреді. Оның ішінде 103 кәсіпорынның әрқайсысында кем дегенде 50 адам еңбек етеді. Облыстағы өндірілген тауарлардың көп бөлігі солардың еншісіне тиеді. Жалпы, өнеркәсіпте 50 мыңнан аса адам жұмыс істейді. Олардың орташа жалақысы 70445 теңгені құрайды. * * * Облысқа үстіміздегі жылдың алғашқы жартысының өзінде 76,2 миллиард теңге инвестиция құйылған. Ал облыс жыл басынан бүгінге дейін республика қазынасына 98 миллиард теңге қаржы құйған. * * * Қостанай қаласында 46 мектеп, 6 жоғары оқу орны, 16 колледж, 5 кәсіптік-техникалық мектеп бар. Мектептерде 7,9 балаға 1 компьютерден келеді. Үстіміздегі жылы қостанайлық түлектер бірыңғай ұлттық тестілеуден орташа 99,37 балл жинады, ал өткен жылы бұл көрсеткіш 88,29 бал болған еді. * * * Облыс аудандары мен елді мекендерінде жылына 2-3 кітапхана қатарға қосылып отырады. Қазір облыста барлығы 398 кітапхана бар. Оларға жылына мемлекеттік тапсырыспен шыққан 35-40 мың кітап таратылады. Л.Толстой атындағы облыстық кітапханада оқырмандарға 86 компьютер қызмет көрсетеді, олар 4 интернет желісіне қосылған. Кітапхананың қоймасына 500 мың том кітап сияды. Кітапханаға жылына 360 мың оқырман келеді. Биогаз қондырғысы немесе қуат көзін өздері өндіретін аудан Қарасу ауданы орталығының іргесінде төбесі шошақ алып пирамиданы еске түсіретін, бір жағынан шатырды елестетін қондырғы пайда болды. Тұрғындарға алыстан жап-жасыл болып көрініп тұрады. Ал барлық «гәп» осы қондырғыдан 400-500 қадам жерде орналасқан мал бордақылау алаңындағы сиыр тезегінде екенін білгенде таңғалмасқа тағы болмайды. Электр энергиясын атомнан, көмірден, желден, судан емес, органикалық заттан – сиыр жапасынан өндіретін болған соң да, ол биогаздық қондырғы деп аталады. Мамандардың айтуы – экологиялық таза өнім. Қазекем әрі кеткенде сиырдың жапасын кептіріп, тезек етіп отқа жақты. Енді Зеңгі бабаның ауылдың шетінде жатқан жапасынан жиналған көң сол ауылды күндізгідей жарық етеді. Әншейінде көп ауылдар малдың көңін тау-тау етіп үйіп, құтыла алмай отырады. Көңнен электр жарығын өндіреді дегенге аузын ашып қарайтындар көп. Облыстық ішкі саясат басқармасы ұйымдастырған баспасөз турына қатысқан журналистер де таңданысын жасыра алмай, биогаз қондырғысын біраз айналшықтаған болатын. Тезекпен жұмыс істейтін қондырғының іші түгіл, айналасындағы тазалығынан шыбын тайып жығылардай. Биогаз қондырғысы кешенінің бастығы Сергей Рудаков таңғалғандарға қондырғының тамашасын жырдай етіп айтып береді. – Бірінші ферментаторға мың текше метр су жинадық. Негізі оған екі мың текше метр су құюға болады. Оны 38 градусқа дейін жылытып, 600 тоннадай сиыр көңін саламыз. Осы жұмыстарға он күндей уақыт керек. Әлгі суға салынған тезек 30-35 күндей тұрып, боржиды. Әбден боржып, «бабына» келген соң, оны екінші ферментаторға айдаймыз, осы процестің арқасында әлгі «пирамида-шатырдың» ішінде метан газы түзіледі. Газ түзіліп жатқанда бірінші ферментаторға үстемелеп, тәулігіне 44 тонна көң салып отыру керек. Ал метан жеткілікті көлемде жиналғанда, генератор іске қосылып, электр тогын өндіреді, – дейді биогаздық қондырғының бүге-шігесіне дейін білетін білікті инженер Сергей. Бұл биогаздық қондырғы ауылда мал шаруашылығын өркендетуге итермелейді. Себебі, оның негізгі шикізаты – сиырдың тезегі дедік. Одан электр энергиясы өндіріледі, ал қондырғыдан шыққан қалдық егін алқаптарына төгіледі. Мамандардың айтуына қарағанда, биогаздық қондырғыдан шыққан көң қалдығы егін үшін таптырмас органикалық тыңайтқыш болады екен. Міне, табиғатқа да, адамзатқа да залалы жоқ табыс көзі деген осы. «Қарасу» сауда-өнеркәсіптік компаниясы мал шаруашылығын интенсивті дамытуға бағыт ұстанып отыр. Қазір компания шаруашылығында 4700 бас асыл тұқымды ірі қара бар. Тіпті өткен жылдың аяғында компания 2,5 мың бас мал ұстайтын жаңа бордақылау алаңын салды. Етті төгіп беретін қазақтың ақ бас сиырының салмағы орта есеппен 400 килоға жеткенде, оны компанияның Қостанай қаласының іргесіндегі Затобол кентінде орналасқан ет өңдеу кешеніне өткізеді. Заманауи жабдықталған кәсіпорында ет ең соңғы технологиялармен өңделеді. Ал жылына 16-17 мың тонна көң керек ететін биогаздық қондырғы үшін әр сиырдың тәулігіне 9 кило жапа тастайтыны да есептелген. Ет те бар, жапа да бар, жарық та бар. – Биогаздық қондырғы толық күшімен жұмыс істегенде компанияның мал базаларының барлығы, механикалық қырман, орталық машина-трактор шеберханасы, жанар-жағармай құю стансасы электр энергиясымен қамтамасыз етіледі, тіпті жарық малшылар отырған ауылға да жетеді, – дейді мал шаруашылығымен айналысатын «Қараман и К» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің директоры Серік Қажиев. – Зеңгі бабаның жапасынан пайда болған жарық негізінен мал шаруашылығының өзіне жұмсалады. Қазір электр энергиясын өндірудің балама көзін табу мәселесі оның тапшылығы мен қымбатшылығын бірдей сезініп отырған тек қостанайлықтарды ғана емес, бүкіл төрткүл дүниені ойлантып отырған жоқ па? Жұдырықтай жердің асты-үстіндегі көмір мен мұнай сарқылады. Жағалай атом электр стансасын салған Жапония да «артық қылам деп тыртық қылып», жер жүзін дүрліктірді. Бірақ электр жарығы үшін адамзат тығырықтан жол табудың қамында. Еуропа елдері желдің күшін, күннің қызуын пайдалана бастады. Жанар-жағармайды жүгеріден алынған арзан спиртпен ауыстыра бастаған елдер де бар. Соның барлығынан да қарасулықтар ұтып тұр ма қалай өзі?!. Бұл ерекше жобаның құны осы істі бастаған Қарасу ауданындағы «Қарасу» сауда-өнеркәсіп компаниясына 2 миллион АҚШ долларына түсті. Бірақ компания жұмсаған бұл қаржы 4-5 жылда орнына келетін көрінеді. Компания жетекшісі Алмат Тұрсынов электр энергиясын өндірудің бұл балама жобасын Германиядан әкелген болатын. Ауыл шаруашылығын, оның ішінде мал шаруашылығын интенсивті дамыту үшін оның шығыны барынша азаюы керектігін білікті әрі үнемі ізденісте жүретін кәсіпкер жақсы біледі. Жергілікті ақпарат көздерінен білгеніміздей, шаруашылық қазірге дейін электр энергиясының бір киловатын 13 теңге 18 тиыннан сатып алады. Сонда «Қарасу» сауда-өнеркәсіптік компаниясы қыстыгүні мал шаруашылығы бөлімшелері пайдаланған электр энергиясы үшін айына 2 миллион теңге төлеп отырады. Ал осы кәсіпорынның өндірістік учаскелерінің пайдаланған электр энергиясы жыл тәулігінде бір миллион киловатқа жетіп жығылады екен. Сонда оның ақысы қайда бармақ? Міне, енді Зеңгі бабаның жапасы жарық бергелі компания мал шаруашылығын дамыта түсуге құлшынып отыр. Өйткені, мал басы өскен сайын көң де көбейеді, ал шикізаты – көң мол болған сайын метан газы да көп жиналады, газ генераторды айналдырады, нәтижесінде электр энергиясының қуаты да арта түседі. Ауыл жарық, ал жарық ауыл бәріне де қарық болады. Қарасулықтар бұған имандай сеніп отыр. Қарасу ауданы.Елорда мен елбасы егіз ұғым
(Қостанайлықтардың Астана туралы лебіздері)
Әйгерімнің ауылы
Мектептегі бір ұстазының «өмірді жақсы көру керек, қиындықты жеңемін деген адам ғана өмірдің қызығын, маңызын түсінеді» дегені Әйгерімнің есінде қалыпты. Осы сөз студент болғанда да, оқуды бітіргенде де жадында жаңғырып тұрғандай, есіне жиі түсетін. Өзі Арқалықта өсті. Қалай дегенмен де қаланың аты-қала. Ата-анасы мал ұстаған жоқ, қаланың көп қабатты үйінде өсті. Мектепті бітірген соң, Қостанай педагогика институтына оқуға түсті. Қазақ филологиясы факультетінде жақсы оқыды. Қазақ тілі мен әдебиетін өзі қалады. Бұл тағы да ұстазы айтқандай, маман емес, алдымен адам тәрбиелейтін пән. Баланы ана тілінің кәусарынан сусындатады, халқымыздың ғасырлар бойы жиған-терген маржанын сүзеді. Басқаны қайдам, Әйгерім Уәлиева қазақ әдебиеті мен тілінен осындай сезімге бөленеді. Әйгерім педагогика институтын бітірерде өмірдің жолы тас жол да емес, сүрлеу де емес, сатылардан тұратындай көрінді. Мектепті жақсы бітіру керектігін ойлады, ол ойын жүзеге асырды. Одан жоғары оқу орнына түсу де ол үшін бір сатыға көтерілу болатын. Әйгерім қатарынан қалмай студент атанды. Педагогика институтын тәмамдарда ойы сан-саққа кеткенін қайтерсің. Диплом алу да арман еді, ол қолына тиді. Енді қайда бару керек?.. Көпшілік жастар тырнағы ілінген жерге тырмысып, қалада қалуды ойластырып жатыр. Ал Әйгерім не істейді? Арқалыққа барып ата-ананың мойынында отыру қалай болар екен? Өйткені, қалалық жерлердегі мектептерде ауылға қарағанда бос орын бола бермейді, болса да азын-аулақ сағаттар ғана беріледі. Одан табатыны тиын-тебен ғана. Жоқ, Әйгерім қалада қалып, қолын жылы суға малуды ойламады. Әркез күлімдеп тұратын жанарында бір от, өжеттік пайда болды. Қасындағы құрбыларына: «Мен «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасымен ауылға барамын. Менің мамандығым, менің еңбегім қай жерге керек, сонда барамын!» деді. Қазақ тілінің тілдік ортасы жұтаң, соған байланысты мемлекеттік тілдің қолданыс аясы да мардымсыз Федоров ауданы өткен жылы педагогика институтының басшылығынан мемлекеттік тілде оқытатын мектепке 20 маман сұраған екен. Қазақ тілі мектептер мен балабақшаларда дұрыс деңгейде оқытылғанда ғана, мемлекеттік тілдің де асығы алшысынан тұрады әлі. Осы ой Әйгерімді бөтен жаққа мойын бұрғызбастан Федоров ауданынан бір-ақ шығарды. Аудан орталығындағы №1 мектепке қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі болып орналасты. Мектеп директоры, жүзінен иманы төгіліп тұрған Нұржамал Нұржанова деген апасы қарсы алды. Бұл шағын білім ошағына Әйгерімнен басқа 13 жас маман келген екен. Жастықтың қызығы да осы емес пе? Қостанайда білім алса да, әрқайсысы облыстың әр шалғайында туып-өскен жастар. Федоров ауданында бәрінің де күтіп отырған нағашысы жоқ. Олар үшін жаңа жер, жаңа жолдың басы іспеттес. Айрандай ұйып, бір-бірін бауырына тартты. Әйгерімнің іскерлігі мен ешкімді жатырқамайтын бауырмалдығы «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасымен мектепке келген Қабдрахманның жүрегін шым еткізген. Ауыл мектебіндегі қайнаған жұмыстан кейін кешкілік екі жас сырласуға уақыт табатын. Көп ұзатпай екеуі шаңырақ құрды. – Келгелі «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасы бойынша берілген көмек бізді біраз көтеріп тастады. Көктемге қарай төменгі пайызды несиемен үй алдық. Кішкентай да болса баспанамыз бар. Болашақта іші жанға, сырты малға толсын деп тілейміз. Мен Арқалықтан, Қабдрахман Науырзым ауданынан, өзіміз федоровтық болып жатырмыз. Мұнда ешқандай туысымыз жоқ, бірақ достарымыз, сыйлас жандар туыстың орнын жоқтатпайды екен, –дейді Әйгерім. Федоров ауданы орталығындағы №1 мектепке соңғы жылдың өзінде 6 жас мұғалім келді. Бұл ұжымды жаңа леп келгендей серпілтіп тастады. Өйткені, жастар мектептегі түрлі шараларды белсенділікпен өткізеді, өздері жиі бастама көтереді. – Ауыл мектебіне жастардың келуі көңілге үлкен сенім ұялатады. Дәл қаладай болып кетпегенмен, ауылдың инфрақұрылымын жақсартса, ауыз су мен үйді орталықтан жылыту мәселесін шешсе, жастар туған жерден неге кетсін? Біздің ауданда жас мамандарға арнап тұрғын үй салады дегенді естіп, жас мұғалімдердің барлығы да қуанып жүр, – дейді мектеп директоры Нұржамал Нұржанова. Әйгерім Федоров ауданына келіп қазығын қақты. Осында еңбек жолын бастады, осында өмірлік жарын тапты. Осында өсіп-өніп, керегесін кеңейтер де өздері болады әлі. Әйгерім мектеп десе жүрегін алып ұмтылады, әр оқушысына аялап қарайды, әр баламен балаша сөйлеседі. Дақсыз аппақ көңіл балаға қазақ тілінің құдіретін жеткізіп, оның жүрегіндегі қылды тауып шерткісі келеді. Сонау Арқалығын ойлауды Әйгерім қазір шамалатты. Федоров мектебіндегі оқушыларының оқу үлгерімі, балалармен бірінен-бірі асып түсетін қызықты жұмыстар Арқалықты да, Қостанайды да сағынуға уақыт қалдырмайды. Арқалықтан телефон шалған туыстары оған «аулың аман ба?» деп сұрап жатады. Кім білсін, Әйгерім аты мәшһүр ұстаз болар, оның өмір жолын бастаған жер «Әйгерім ауылы» атанар. «Жас тілегі қабыл» деген. Кім екені белгісіз Федор да тастаған жоқ па атын бұл жерге... Федоров ауданы. Беттегі материалдарды дайындаған Қостанай облысындағы меншікті тілшісі Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА.
