«Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда» сияқты астарлы, емеурінмен берілетін немесе бас-көз демей «шыңғыра» беретін, т.б.), енді бірі күлдіреді (ол күлкінің өзі де әртүрлі: жараның орнын тырнай отырып, сыздататын күлкі, сана мен сезімге әсері аз ыржалақ күлкі, арзан күлкі, сайқымазақ күлкі, жылататын күлкі, т.б.), кейбірі қызыл сөзге құмар, ашылып-шашылған неше түрлі эмоцияға бай (бірақ, әсері аз, тым жалықтырып жіберетін), ал енді бір фильмдер бар, бір қарағанға сөзге, сезімге өте кедей, бірақ өзіне байлап, арбап қояды. Кейбір фильмдер «жағыну» үшін, неше түрлі «қылық көрсетеді», көрерменнің сезімін, ақыл-ойын «уысында» ұстап, «ойнағысы» келеді немесе аяушылық сезімін тудырып, өзіне назар аудартпақ болып, қып-қызыл әлекке түседі. Енді бір фильмдерді көріп отырсаң, айқыш-ұйқыш жолмен келе жатқандай, берекең кетеді. Біреулері ұшқалақ келеді, біресе анда, біресе мұнда ұрынады, әйтеуір «қонарын сай, ұшарын жел біледі».
Қысқасы, адам болмысы мен мінез-құлқындағы небір иірімдер сияқты фильмдердің де «мінезінде» соншама иірім бар. Солардың кейбіріне қайта оралып, тағы бір рет көргің келеді. Өйтейін десең, «адам сүйер қылығы» жоқ. Тартпайды. Ал енді қанша ұрпақ ауысса да «ескірмейтін», уақыт өткен сайын қайта жаңғырып, қайта түлеп отыратын фильмдер болады. Шынында, мұндай дүние екінің бірінің қолынан келмесі анық. Осының сыры неде? Әрине, талант дейміз, суреткердің ақыл-ой, сезімінің тереңдігі, т.б. дейміз. Бірақ, ең басты бір себебі болуы керек қой. Біздіңше, өлмейтін шығарманың діңгегі – парасат. Шығарманың өн бойында талант та, ниет те, шеберлік те сезілуі мүмкін. Алайда, парасат жоқ жерде алдыңғы үшеуінің құны арзандап кетуі әп-сәтте. Парасатқа негізделген дарын, ниет, шеберліктен туындаған дүние ғана – мәңгілік. Басқаша болуы мүмкін емес.
Осы тұста алыстан іздемей-ақ, қазақ киносының классиктерінің шығармаларын мысалға келтірсек те жетіп жатыр. Жыл сайын оқуға түсемін деп келетін талапкерлердің жалпы өнерге, киноға деген көзқарасын, дүниетанымын білмек ниетпен, оларға түрлі фильмдерді көрсетеміз. Шынын айту керек, «Атамекен», «Тұлпардың ізі», «Қилы кезең», «Қайрат», «Кардиограмма», «Бауыр» тағы басқа фильмдерді көрген соң, «Абайла, сиыр» («Осторожно, корова»), «Сәбина келін» («Келинка Сабина»), «30-да күйеуге шығу» («Замуж в 30») тектес фильмдерге деген көзқарасы өзгеріп сала беретінін көзімізбен көріп жүрміз. Байқасаңыз, жаңағы талапкерлер мүлдем басқа уақыттың өкілдері.
Әлбетте, алдында аталып өткен фильмдердің олардың жан дүниесін жаулап алуының сыры неде деген сұрақ туады. Әрине, ол шығармалардың барлық артықшылықтары мен ерекшеліктерінен бөлек, ең бастысы тамырында парасатқа жүгінген ой мен идея жатыр. Ал парасат болған жерде шынайы сүйіспеншілік пен адамгершілік те болады. Жастар соны түйсігімен сезінеді. Жалпы, адам баласының өмірден іздейтіні де осы емес пе. Кейінгі аталған фильмдерге деген көзқарасының өзгеретіні де сондықтан. Өйткені, ондағы кейіпкерлер, олардың басынан өткеретін түрлі оқиғалар мен іс-әрекеттерінен туындайтын әрқилы сезім мен көңіл күйдің астарында парасаттан гөрі дарақылықтың жатқанын сезеді. Аяғындағы шұлығын шешіп, қорылдап ұйықтап жатқан адамның аузына тығуы («Сәбина келін») немесе белгілі әншіні көріп қалған қыздың көлік ішінде аласұрып, соншама шыңғыруы («Қазақша бизнес») дарақылықтың жарқын көрінісі емес пе? Бұл енді күлдіру үшін жасалған түрлі-түрлі амалдар ғой. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Бірақ, дарақылыққа тұнған күлкіден парасатты талап ету де, әй қайдам...
Кейде осы тектес шығармалар химия мен синтетикаға толы консервіленген, нәрсіз, ағзаға пайдасы жоқ құнарсыз тағам сияқты әсер қалдырады. Бұл енді уақытша тоқтық сезіммен ағзаны «алдау» ғой. Соңғы кездері қазақ киносында осы тектес фильмдер қаптап кетті. Бір-бір жарым сағат бойы күлдіріп немесе мұңайтуы мүмкін. Бірақ, соңынан ең бір құнды дүниең ұрланғандай, жаңағы көргенің аштық сезімін қайта алып келгендей әсерде кете барасың. Бір сөзбен айтқанда, нәрсіз, құнарсыз дүниеге бір жарым сағат бойы «алдандың». Бар болғаны осы. Сондықтан, экрандағы күлкі мен қайғының, мұң мен сағыныштың, т.б. астарында үлкен парасат болмаған соң, бәрі бекер. Осыдан соң-ақ адам үшін ең бір асыл сезімдер фильмде дарақылыққа ұрынатыны да сондықтан.
Белгілі жазушы, драматург Төлен Әбдіктің «Парасат майданы» повесінде былай делінеді: «Көркем әдебиет, музыка, театр, кино неғұрлым дөрекі сезімдерге толы болған сайын, неғұрлым шектен тыс ұятсыз болған сайын, соғұрлым өтімді. Бетховенді тыңдамайтындар ең төменгі санаға арналған тұрпайы музыкаға құмырс-
қаша қаптайды. Шынайы да мағыналы көркем фильм жасаған режиссер бағасын ала алмай, бағы жанбай, қайыршылықта жүруі мүмкін, ал таза порнографиядан добалдап фильм жасаған шалағай біреу ақшаның астында қалып жатады. Яғни арсыздық әлеміне сұраныс мол». Шіркін, дейсіз осындайда, дарақылық пен арсыздық әлемінен гөрі, парасат әлеміне сұраныстың мол болғанына не жетсін...
