Ұлттық код – рухани болмыс кілті

Сонымен, елімізде қызу талқыға түскен мақалада атап көрсетілгендей, «ұлттық код, ұлттық мәдениет сақ­тал­маса, ешқандай жаңғыру бол­майды». Ұлттық  код  дегеніміз не? Бүгінде кең қолданылатын код деген сөзді құлыпты ашатын құпия кілт ұғымында түсінуге болар. Демек, қа­зақтың ұлттық коды деп қазақ хал­қының жаратылысын, таби­ға­тын, рухани бітімін, өмір салтын ай­қындайтын белгілерді айтқан жөн шығар. Яғни, тарихи тамыры тереңде жатқан, ұлтымыздың күні бүгінге дейін бәрінен жоғары баға­ланатын қасиеттері, солардың сы­ғымдалып тұжырымдалған фор­му­ла­сы қазақтың ұлттық бол­мы­сының сы­рын түсінуге апаратын, тиісінше қастерлеп сақтауға жататын  құпия кілттің тап өзі боп шығуы ғажап емес. 
Қазақ халқының ұлттық болмысы ғасырлар бойы қалыптасып, бекем орныққан, сондықтан да ол қазақ рухын небір күйзелістерден аман алып келе жатқан айрықша қасиетке ие. Халқымыздың сол қасиетін танытатын формула күллі материалдық байлықтан адами құндылықты биік қоятындығымен ерекшеленеді. Өйткені, бағзы заманда әділеттілік, адал­дық, шыншылдық және ах­лақ (мораль) дәулет атаулыдан әлдеқайда артығырақ бағаланатын. Бірақ заман ауысты, бір кездері құбылмалы саясат билеген уақыт ыңғайынан туындаған кемшіліктер кейіннен үлкен дертке айналды. Бұрындары «малым – жанымның садағасы, жаным – арымның сада­ға­сы» делінетін, барша игіліктен арды, ұятты, ахлақты жоғары қоятын қазақ­тың өмір сүру ережесі қатты өз­ге­ріске ұшырады. Тиісінше ұлттың этикалық қоды бұзылды немесе бұзылып бара жатыр. Салдары – бүгінгі қоғамның барлық саласын жайлаған сыбайластық пен сыбайлас жемқорлық, көпке түсініктірек тілмен айтқанда – коррупция. Тілге тиек етіп отырған бағдарламалық ма­қала осы құбылыспен күресуге ша­қырады, адамгершілік ұстыны­мы­з­ды нығайтуға мегзейді. 
Тәуелсіз даму жолына түскен шақ­та «жаһандану үдерісі келе жатыр, одан ешқайда қашып құтыла ал­май­мыз» деген пікір естілген. Жа­һан­дану дегеніміз тұрмысқа, ел басқару жүйесіне, шаруашылық, кәсіпорын, білім беру мен тәрбиелеу орындары біткеннің бәріне батыс­тың жаңа технологиясын ұсынған бұқа­ралық мәдениетінің жан-жақты шабуылы нәтижесінде пайда болатын заманауи жаңа түр болып шықты. Жаһандану үдерісі біздің тарапымыздан ешқандай тосқауыл көрген жоқ. Ешқандай кедергі кез­дес­пегендіктен де жастар санасын тез жаулады. Тіпті, ұлттық құн­дылықтарға көзқарастың өзі өзге­ріс­ке ұшырай бастады. Ал бұл мәдени кодымыздан айырылудың алды еді. 
Рухани кодымыздың басты тіні, ұлттың күллі қастерлі ұғымдарын, қасиеттерін бойына жиған өзегі тіл болып табылатыны құпия емес. Міне, сол қасиетті ана тіліміздің қуаты бүгінде әлі де алаңдатады. Ту­ра­сын айтқанда, мемлекеттік мәр­те­бесіне қарамастан, қазақ тілінің қолданыс аясын тиісті дәрежеде кеңейте алмау, оны өзге тілдермен қойыртпақтап, бұзу, дұрыс сөйлемеу, тіпті мүлдем ұмыту өзіміздің ұлттық құндылықтарымыздың жүйесін сақтай алмауға әкеліп соғатыны анық. Елбасының мақаласында соның алдын алу әрекетіне көшу (қолданыстағы реформаланған кирилді латын графикасына ауыс­тыру) мәселесі қарастырылады. Біз бұл жөнінде басқа да ұлт мүддесіне жани аши қарайтын азаматтар қа­та­рында әрәдік пікір білдіріп жүр­ген­діктен, алфавитті, лажы болса, латын әріптерін қазақыландыру мақ­сатымен реформаламай, мүм­кіндігінше Байтұрсынов тәсілімен өзгеріссіз таңбалау жағындамыз.  Тек, екпін қойып айтарымыз – латынға көшу сәтті болу үшін, сөз­бұйдаға салмай, мемлекеттік тіл­ді өз мәртебесі деңгейіне көтеру, яғни қоғамдық-саяси функциясын күрт арттырып, қолданыс аясын мейлінше кеңейту қажеттігін еске салумен шектелеміз. 
Қоғамдық сананы жаңарту бағ­дар­ламасын іске асыру жөнінде арнайы ұлттық комиссия құрылғаны, оның жұмысқа кірісіп кеткені белгілі. Осыларға байланысты бірер ой туады. Президент қай-қайсымыздың да «ешқашан бұлжымайтын екі ережені түсініп, байыбына барғанымызды» қалайтынын айтты. Алғашқысы жоғарыда тілге тиек еткен ұлттық код жайында, ал екіншісі «ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту» керектігі турасында болатын. Мен бірінші кезекте осы кертартпа тұстар мен олардан арылу жолдарының бірі жайында пікір білдіргім келеді. Менің ұғымымда, өткеннің кертартпа тұстары кеңестік заманда қанға сіңірілген ұғымдар тұтқынынан шы­ға алмауымызда жатыр. Мәселен, бо­льшевизмнің солақай билігі салдарынан қазақ халқы үш дүркін ашаршылықты бастан кешіп, айтып жеткізгісіз ұлттық апатқа ұшырады. Ал билеуші партия мен кеңес өкіметі қазақ халқына жасаған қылмыстарын реформаторлық әдемі ұрандармен бүркемелеп, қалың жұртты соған сендірді.  Сырттан келіп, босап қал­ған кеңістікке, көшпенділер сүй­егі үстіне қоныстанғандар шын­дық­ты білген жоқ. Өз елінде ұлттық аз­шылық деңгейіне түсірілген қа­зақ халқын орыстандыру процесі пат­­шалық тұсындағыдан да қа­рыш­­тап, екпіндей қанат жайды. Бұл үдерістің идеологиялық тұр­ғы­дан қамсыздандырылып, сәтті жүргізілгені соншалық, ана тілін ұмытқан және сонысын мақтаныш көретін қазақтың үлкен бөлігі тұтас бір халық боп кетті. Тіпті, тәуелсіздік дәуірінде де олардың көбі ана тіліне қайырыла қоймады, ең бастысы олар әдемі ұран жамылған орыстандыру саясатының құрбаны болғандарын мойындаған емес. Тәуелсіздік дәу­ірінде ұлттық мүдделердің то­лы­ғымен қорғалмай, іс жүзінде жа­ңа­ша қордаланған ұлт мәселесінің ше­шіліп болмауына солардың қарсы әре­кеттері себеп болып келеді.  
Президент белгілеп берген сананы жаңарту жұмыстарының тұ­ғы­рында осы бір келеңсіз құбы­лыс­қа душар болған қандас­тарымызды ту­ған ұясына қайтаруды көздейтін, елі­міз­де қоян-қолтық өмір сүріп жатқан барша ұлт өкілдерінің халқымызбен бірлігін нығайта түсетін кешенді шаралар жүргізу сұранып тұр. Ме­нің ойымша, барша жұртты қазақ төңірегіне тығыз топтастырып, қа­зақ мүддесін жалпыұлттық мүдде ре­тінде қорғауға жұмылдыратын, ти­ісінше ел бірлігін арттыра тү­се­тін шарт – халықты тарихпен тәрбиелеуде, қазақтың кеңес тұ­сын­да жабық болған  қаралы  тари­хы ар­қылы тәрбиелеуде жатыр. Осы орай­­да көп функциялы муль­ти­ме­диа­лық портал ашу және «Қазақ­с­тан халқы» интерактивті тарихи картасын жасауға байланысты Пре­зиденттің Білім және ғылым ми­нистр­лігіне Қазақстан халқы Ассам­блея­сымен бірлесіп орындауы үшін берген нақты тапсырмасының ой­дағыдай орындалуына назар аудару керек. 
Президент айтқандай, терең ойластырылып, ғылыми негізде жа­салуы тиіс интерактивті карта мемлекет құрушы қазақ халқының тәу­елсіз ел тұғыры ретіндегі ай­рық­ша рөлін айшықтайтын болады. Бұл ерекше электронды карта ежелгі қазақ жерінде бірін-бірі алмастырған мемлекеттер түрлерінің тарих сахнасына ХV ғасырда тұңғыш рет этностық атымен қазақ мемлекеттігі ретінде шығу белестерін көрнекі бейнелеп, қазақ елінің ХІХ ғасырда тәуелсіздіктен айырылу, одан жер-суының отарла­нып, қилы демографиялық күй­зелістерге ұшырау кезеңдерін жүй­елі де танымды, әсерлі етіп көр­се­тіп бере алады. Бұл карта ар­қы­лы әуелде патшалықтың әмір­шіл билігінің, сосын кеңес өкіметі кезіндегі билеуші партияның қилы тәсілмен жүргізген саясаты осында тоғыстырған сан түрлі ұлт өкілдерінің тәуелсіздік дәуіріндегі ұйысу процесін толық және өте түсінікті әрі әсерлі етіп әңгімелеуге болады. 
Президент Ассамблеяда кеңес өкіметі жасаған саяси қуғын-сүргіндер жайын, мыңдаған жа­зық­сыз жандар қатарында Алаш­ор­да қайраткерлерінің де атылып кеткенін, енді ондай жағдай еш­қашан қайталанбайтындай етіп, ұмытпау үшін арнайы еске алу күні ретінде 31 мамырдың белгіленгенін айтты. Яғни азаматтарды тарихтың қасіретті беттерімен де бауырластыра отырып тәрбиелеудің маңызд­ы­лығына зор  мән бергеніне күмән жоқ. Интерактивті тарихи карта тұ­сауы келесі жылы «Алғыс айту» кү­ніне орай кесілуге тиіс. Тек оның мазмұнында жоғарыда айтқан бе­лестер лайықты орын алып тұрса оңды болар еді. 
Осы орайда тақырыпты шамалы кеңейтіп, кеңестік стандартпен қалыпталған күйі қалған ескі сананы жаңартудың бір жолын еске салуды жөн көреміз, ол – «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы өткен ғасырдың тоқ­са­ныншы жылдарынан бері үнемі кө­теріп келе жатқан сталинизм құр­бан­дарына жаппай тағзым етуді дәс­т­үрге айналдыру мәселесі. Бұл, әсі­ресе, большевизм ұрындырған қа­зақ­тың ұлттық апатын есте ұстауға бай­ланысты.  1917–1933 жылдары үш дүркін орын алған жасанды ашаршылықтар кезінде тікелей – 4 жарым миллион, жоғалтқан ықтимал табиғи өсімді қосқанда – 10  миллиондай жаннан айырылдық. Жер-жерде анықталған қорымдар басын қарайту, елді мекендерде ескерткіштер қою, өлкетану мұра­жай­ларында арнайы бұрыштар, бө­лім­дер ашу, еврейлердің қоңыр індет құрбандарына арналған «Яд ва Шем» («Жад және Есім») музейі іспетті арнайы зерттеу орталығы, танымды  экспозициялары  бар көрнекі ғылыми орда жасақтау арқылы осы қаралы кезеңдер шындығын жұ­рт­шылыққа әсерлі жеткізу жайын ойланған жөн. Бұдан бірнеше жыл бұрын «Әділет» ұсынғандай, мешіт­тер мен шіркеулердің 31 ма­мыр қарсаңындағы жұмада жами­ғат­тарына ашаршылық құрбандары жай­ында арнайы уағыз айтуды дәс­түр­ге айналдыруы қажет.  Бұлар хал­қы­мыздың бірлігін арттыруға жән­е қалың көпшіліктің тарихи әді­лет­тілікті айқын түсінуіне өл­шеу­сіз зор үлес қосатын шара­лар­дың маңызды бір парасы болар еді. 
Реті келіп тұрғандықтан, Ал­маты түбіндегі Жаңалық ауылында саяси қуғын-сүргін құрбандарына тұр­ғызылған мемориалды кешенге байланысты мәселені де ортаға салу­ды орынды көріп отырмын. Ме­мо­риал тұрған, «Әділеттің» қара­мағындағы 15 га жер әлі күнге жай­ғастырылуын тосуда. Мемо­риал жанына сонда жатқан 4,5 мың құрбанның есімдері жазылған есте­лік тақталар қою, аза тұтып келе­тін­дер үшін тұрақжай, ғибадат ету орын­дарын (шағын мешіт пен часовня) салу, ағаш егу, құрбандар бей­неленген шағын архитектуралық фор­малар тұрғызуға мүмкіндіктер жасау, ағаш отырғызу секілді жұ­мыстар қоғамдық ұйымдардың кәсіпкерлермен, билікпен бірлесе қимылдағандарында ғана сәтті атқарылуы мүмкін. Қызметіне кіріс­кен  Қоғамдық сананы жаңарту жө­нін­дегі ұлттық комиссия мұны қапе­рі­не алса дұрыс болар еді. Біздің ойы­мызша, Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың  ұлттық жаңаруды бо­лашаққа сенімді бағдар ретінде көрсетіп, негізгі түйіндерін тарата баян еткен бағдарламалық маңызды мақаласында айтылған жайттардың табысты орындалуы үшін жоғарыда айтылғандарды да ескеру әбден қажет. 

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ, 

«Әділет» тарихи-ағарту қоғамы төрағасының орынбасары,

жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты