Дәулетті өңірдің дәуірнамасы

Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетінің алғашқы саны жарық көргеніне бүгін, яғни 4 қазанда 80 жыл толып отыр. Ел Тәу­ел­сіздігінің 20 жылдығымен тұспа-тұс келіп отырған басылымның мерей­тойы қарсаңында газеттің бас редакторы, Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері, Г.Толмачев атындағы сыйлықтың лауреаты, облыс­тық мәслихаттың депутаты Мағауия Сланбекұлы СЕМБАЙ мырзамен жолыққан едік. Әріптесіміздің әсерлі әңгімесі дәулетті өңірдің дәуір­на­ма­сын хатқа түсірген сексеннің сеңгіріндегі серке басылымның өткені мен бүгіні және ертеңі жайлы өрбіді. – Мағауия Сланбекұлы, «Орталық Қазақстан» – отандық баспасөздің көш басында тұрған ордалы басылымдар­дың бірі. Әңгімені оқырман қауымға басы­лым­ның өткенін таныстырудан бастасақ... – Өткен ғасырдың сонау 30-жылда­рын­да Қарағанды өндірісін игеру күн тәр­тібіне көтерілген сәтте тұлпар тұяғы, сұң­қар қияғы талатын селеулі, сайын далада «Қарағанды пролетариаты» аталатын руханият ошағын құрып, өркенді өндірістегі өрелі істі тарих беттеріне айналдыру мә­се­лесі қоғамдық қажеттіліктен туындаған заманауи сұраныс еді. Сол рухани сұ­ра­нысты қанағаттандыру мақсатында 1931 жылы 4 қазанда «Қарағанды пролета­риа­ты» газе­тінің алғашқы саны жарық көрді. Бағыты – байсалды, ұстанымы – берік ба­сылымның биылғы 80 жылдық мерей­тойы ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығымен тұспа-тұс келіп отыр. Уақыт жылдам, өт­кеннің бәрі тарихқа айналды. Осы тұр­ғы­дан алғанда, сексеннің сеңгіріндегі серке басылым өлке шежіресін хатқа түсіруде биік өре, бай мазмұнға ие болды. Онда алғашқы күннен бастап-ақ хал­қы­мыздың қабырғалы қаламгерлері еңбек етті. Отызыншы жылдары басылымның арна басында кейін қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдері атанған Ғабиден Мұс­та­фин, Саттар Ерубаев, Әлжаппар Әбішев сынды тұғырлы тұлғалар тұрды. Газеттің қалыптасу кезеңі ғасырдың аса ауыр, нәубетті жылдарымен тұстас кел­ді. 1932 жылғы ашаршылық, 1937-1938 жыл­дар­дағы саяси қуғын-сүргін жас басы­лым­ның шығармашылық қуатын шыңда­уы­на кері ықпалын тигізіп бақты. Сол бір ауыр жылдарда басылым тізгінін Хамит Са­ды­қов, Бәри Мәзитов, Жұмабай Ор­ман­баев, Сейілбек Үсенов, Темірғали Нұр­тазин, Жұ­мағали Сәрсеков, Жұмағали Кетіков сын­ды қалам қажырымен бірге азаматтық парасат үлгісін танытқан қазақ журна­лис­тикасының қара нарлары ұста­ды. Осыла­р­дың ішінде Сейілбек Үсенов 1937 жылғы саяси дүр­белеңде жазықсыз жаланың құр­баны бо­­лып, «үштіктің» үкімімен атылып кеткен. Сондай-ақ, «Қа­рағанды пролета­риа­ты» газеті редак­то­ры­ның сол жылдар­дағы орын­басары болған Мұхамеджан Құл­­мағанбетов те ұлты­мыз­дың танымал тұлғалары Абдолла Асыл­беков, Мансұр Ға­тауллиндермен бірге аты­шулы «Қарағанды ісі» бойынша жалалы болып, ату жазасына кесілген. Газет редакторының тағы бір орынбасары Есіркеп Қалымбетовтің де тағдыры «ұлт­шылдық пиғылы» үшін оққа байланды. Газет тарихындағы ақтаңдақтар осы­лай­ша сыр шертсе, 1941-1945 жылдар­да­ғы Ұлы Отан соғысы кезінде бұл ба­сы­лым әр ша­ңы­рақтың демеушісі, жебеушісі, қам­қор­шы­сына айналды. Жалпы, кешегі «Қарағанды пролетариаты», одан кейінгі «Советтік Қа­рағанды», бүгінгі «Ор­талық Қазақстан» сұ­ра­пылға айналған сын сағатта рух байрағын төмен түсіріп көрген емес. Даңқты жерлестеріміз Нұр­кен Әбдіров пен Мартбек Ма­мыраевтың майдан шебіндегі ерлік істері мен жау­ынгерлік хаттары, дауылпаз Қасым­ның отты жырлары газет бетінен тұрақты көрініс тауып тұрды. Газет майдан мен тыл өмірін көрсетіп қана қойған жоқ, ел басына күн туған сол бір сұрапыл сәтте редакция қызметкерлерінің бір тобы қа­ламын қаруға алмастырып, Отан қорғауға аттанды. Олар­дың ішінде Кәрім Айма­ғанбетов, Төлеу Бал­мағанбетов, Кәржан Дәукенов, Хамит Қабдиев, Зәріп Қосы­ба­ев, Қалиақпар Мұса­ғұлов, Асқар Смайы­лов, Әлихан Сүлей­ме­нов секілді аяулы аға­ларымыз қан майданнан оралмады. Бұл  жауынгер-журналис­тер­дің есімдері мә­р­­мәр тасқа қашалып жазы­лып, қазіргі «Орта­лық Қазақстан» орна­лас­қан Баспа үйінің бесінші қабатына, көрнекті жерге ілінді. ХХ ғасырдағы 30-80 жылдар аралығы. Бұл уақыттар ішінде ішінде газет ел өмі­ріндегі болып жатқан әрбір оқиғаға бай­ыпты бағасын беріп, лайық үн қосып отыр­ды. Алғашқы бесжылдықтар, ұжым­дас­тыру, индустрияландыру кезеңі басы­лым бетінде шежіре болып көрініс тапты. Ел ең­сесін көтерген елуінші жылдар, тың мен тыңайған жерлерді игеру кезеңі де газеттің басты тақырыбына айнала білді. Қара­ған­ды шахталарының қаз тұруы, Жез­қазған мен Балқаш өндірісінің өр­кен­деуі, Қазақ­стан Магниткасының қалып­та­суы, Ертіс суының Орталық Қазақстан өңі­ріне жеткізілуі, бір сөзбен айтқанда дала мен қала­дағы қай­на­ған еңбек, ха­лық­­тың әлеу­метт­ік-мәдени ахуа­лы газет ма­қа­лалары мазмұ­нының ал­тын ар­қауы болып келді. Соны­мен қатар, біздің газет – сол кездегі «Социалистік Қазақстан» секілді аптасына алты рет шыққан басылым. – Бәрекелді! Кез келген басылымның қалыптасу кезеңі қиындыққа толы бо­латыны белгілі. Әлгінде өзіңіз тілге тиек еткен қуғын-сүргін, соғыс деген си­яқ­ты қиындықтар сол кезеңдерде жарық көрген басылымдардың барлығына тән болғаны да шындық. Ал, Тәуелсіздік жыл­дарының өзінде көптеген газет­тер­дің желкенін жел шайқаған сәттер де болды. Мәселен, «өтпелі кезең» қи­ын­дықтарын «Орта­лық» қалай еңсерді? – Рас, «Орталықтың» шыңырауға құ­ла­ған кездері де, шыңға шыққан сәттері де болды. Әсіресе, тәуелсіздіктің алғаш­қы жыл­дары біздің газетке өте ауыр тиді. Оның үстіне, Қарағанды – жергілікті ұлт өкілдерінің үлесі жетімсіз өңір. Сол жыл­дары ұлттық руханияттың жанашырлары азайып кетті де, газет панасыз жетімнің күйін кешті. Оқырмандар саны да күрт тө­мендеп кетті. Қаржы – тапшы. Қыз­мет­керлерге жылдап жалақы төлей алмадық. «Ақ мылтық» журналистерімізден айы­рыл­дық. Облыстық деңгейдегі екі басы­лымды алалап ұстаған әкімдердің теперішіне төзіп бақтық. Мәселен, 1997 жылы мен редактор болып келгенде біздің газетті мемлекеттік тапсырыс есебінен қар­жы­ландыру көлемі 6 миллион болды да, «Индустриальная Караганда» газетіне бюджеттен бөлінген қаржы 55 милли­он­ды құрады. Жер мен көктей айырмашы­лық емес пе?! Біз осындай жағдайды да бастан өткердік. Қазір Аллаға шүкір, жағдайымыз оңа­лып, шығармашылық тұрғыдан да, ма­те­риалдық тұрғыдан да «Орталықтың» жұл­дызды сәті» деуге тұрарлық дәуренді бастан кешіріп жатырмыз. Әлгіндей қи­нал­ған сәттерде сабырлы болуға тырыс­тық. Төзім таныттық. Бүгінгі таңда төрге оздық деп айта аламыз. Облыс әкімі Серік Ахме­тов­тің қолдау көрсетуі арқа­сын­да біз отырған ғимаратқа күрделі жөндеу жұмыстары жасалып жатыр. Материал­дық-техникалық базамыз нығая түсті. – Басылымның еңсе көтеруіне кезінде «Егемен Қазақстан» секілді аға газетте қызмет істеп, «Шерағаңның мек­те­бін­де» шыңдалған Мағауия Сем­баев­тың ық­па­лы болған шығар... – Рахмет! Иә, мен – «Шерағаңның шек­пенінен» шыққан шәкірттерінің бірімін. «Егеменнің» қазанында қайнап, «Ор­та­лықта» қалыптасқан маманмын. Шер­аға­ның мектебі, «Егеменнің» үйреткені көп бізге. Аға газеттен алған тәлім, үй­ренген тәжірибемді «Орталықты» көте­ру­ге жұм­са­сам, ол – азаматтық парызым. Өйткені, «Орталық Қазақстан» – менің алтын ұям, шыңдалу мектебім. Мен ол жерде Рамазан Сағымбеков, Рымқұл Сү­лей­менов, Нұрма­хан Оразбеков сынды қазақ баспасөзінің қажырлы тұлғалары­ның алдын көріп, солардан көргенімді «Егеменде» ұштадым. – Мағауия Сланбекұлы, мен білетін «Орталық» кезінде Елбасымыз Нұрсұл­тан Назарбаев автор болған басылым болатын. – Иә, Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың газет­тің тұрақты авторы болғанын бү­гін­де мақ­та­нышпен айта аламыз. Азамат ретінде шың­далып, қайраткер ретінде қа­лыптасу кезеңі Қарағандымен тамырлас келген тарихи тұлғаның қолтаңбасы сақ­тал­ған газет тігінділері «Орталық Қазақ­стан» ұжымы үшін баға жетпес жәдігерге айналған. Тіпті, Нұрсұлтан Назарбаевтың Теміртау қа­лалық партия комитетінде хатшы болып жүрген кездерінде газеттің өткір сынына жауап бергені басылым тарихын құнды деректермен толықтыра түседі. Сонымен қатар, ол кісі облыстық партия комитетінің хатшысы лауазы­мын­да жүрген сәттерінде кейбір мерекелік нөмірлерге басты мақала жазған кездері де болған. – Қазақ оқырманы «Орталық Қазақ­станды» шыншылдығымен таниды. Мысалы... – Басылым мұраты оқырман мүд­де­сі­нен оқшауланған кезі болған емес. Қо­ғам­­дық-саяси газеттің тағдыры да ел тағ­ды­рымен сабақтас тамырланды. Баспасөздің абыройлы борышы – халықтың басынан қандай дәурен өтсе, соны айна-қатесіз көр­сету. Шынайылығының арқасында ормандай оқырмандарының ықыласына бөленген байсалды басылым Тәуелсіздік жылда­рын­да өзінің тың тынысымен тарих сах­на­сын­дағы салмағын танытты. Өт­кен ғасырдың 90-шы жылдарында қо­ғам өміріне серпіліс әкелген қайта құру, жариялылық тұсында «Орталық Қазақ­стан­ның» өткірлігі мен батылдығы ел аузында жүрді. Демократия қағидаттарын қазық еткен басылымның батыл пікірлері елді арандатуға емес, елдің ертеңі үшін алаңдатуға үндеді. Газет шежіресіне шегініс жасап көрсек, 1991 жылғы әйгілі «Та­мыз оқиғасы» еріксіз еске ора­лады. Сол бір саяси дүрбелең тұсында, әпер­бақан саясаткерлердің сандырақ әреке­тіне қа­тысты ордалы Одақ көлемінде «Иә, бұл – төңкеріс!», деп жалғыз ғана үн қат­қан да осы «Орталық Қазақстан» болатын. Өз басын бәйгеге тігіп тұрып, басылым даң­қын аспандатқан бұл тарихи мақаланың авторы газеттің сол кездегі бас редакторы Нұрмахан Оразбеков еді. Тәу етер киеміз – Тәуелсіздігіміздің тұ­ғырлануы жолында газеттің атқарған қа­жырында өлшем жоқ. Тарихқа тың көз­қараспен қарау, халықты сабырға шақыру, бір­лікке үндеп, халықтар достығын насихат­тау басылымның басты бағытына, өз­ек­ті тақырыбына айналды. Сонау 90-жыл­дары Қа­рағанды кеншілері жаппай ереуілге шық­қан толқулы сәтте сабыр түбі сары алтын еке­нін салмақтап жазып, өтпелі кезеңде қа­ра­пайым кеншілер қауымын арандатудан ара­­шалап қалған да «Орталық Қазақстан» еді. Сексен жылдық бай тарихы бар ба­сылымның бүгінгі күнге дейін 21 155 саны жарық көрді. Алғашқы санынан бастап қа­зыналы өңірдің айнасына айналған «Орта­лықтың» әр санында ұлттық рух және сол рухты аласұра іздеген жоқ­шы­ның үні бар. – Басылымның бүгінгі таңдағы рухани, мәдени ортамен байланысы қандай деңгейде? – «Орталық Қазақстан» тек ақпарат құ­ралы ғана емес, қоғамдық пікір қа­лып­тас­тырушы және қазақ әдебиетінің өт­ке­нін саралап, бүгініне баға беруші байсал­ды ба­сылым екені даусыз. Қазақ әдебие­ті­нің көр­некті өкілдерімен тығыз байланыс ұстанған басылым қазіргі қазақ әдебие­тінің, руха­нияттың алған бағыты жөнінде соны пікір айтудан бір сәтке де жалыққан емес. Иә, қазақ әдебиеті классиктерінің тың туын­ды­ларын, сұхбаттарын автордың кітабынан бұрын, «Орталық Қазақстан» газеті бетінен оқып жүрген оқырман бұл пікірімізге шәк келтірмес. «Орталық Қа­зақстанмен» тығыз шығармашылық бай­ла­ныс жасап келе жат­қан қазақтың шоқ­тығы биік қалам­гер­ле­рінің бірі, заманы­мыздың заңғар жазушысы – Мұхтар Ма­ғауин. Бү­гінгі мерейтой қар­саңында сонау Батыс Еуропадан ыстық ықыласқа толы сәлемін жолдаған Мұхтар Мағауин өзінің «Орта­лық» туралы пікірінде былай дейді: «Ор­талық Қазақстан» – өресі биік ба­сы­лым, әмәнда халқымыздың бүгіні мен бола­ша­ғына қатысты, айрықша мәнді, кө­кей­кесті мәселелерді көтеріп келеді. Әсі­ре­се, қазақ руханияты, қазақ тарихы, ұлт­тық мүдде мен мұрат тұрғысындағы ба­ғыт-бағда­ры­мен республикалық басы­лым­дардың ал­дың­­ғы қатарына шықты. «Орталық Қазақстанның» мен үшін айрықша ыстық болатын тағы бір себебі бар, сонау 1969 жылы, алғашқы әңгіме, повестерім жариялана бастаған, жазушы ретінде ешкім танымаған, тіпті, сынап-мі­неп жатқан кезде, «қазақ әдебиетіне үл­кен қа­лам­гер келді!» деп алғаш рет ашып, дәлел­деп айтқан – осы газет болатын. Сол түсі­ністік, сол сый­ластық күні бүгінге жалға­сып келе жатыр. Көп алғыс, бар болыңыздар, зор бо­лыңыздар! «Орталық Қазақстанның» тұрақты ав­то­ры Мұхтар Мағауин.» Абыройы ұдайы асқақтап, шынайы құр­мет, лайықты бағасын алып келе жат­қан өз­деріңіздің «Орталықтарыңыз» бүгін сек­сен­нің сеңгірінде. Қос мереке – Тәу­ел­сіздіктің 20 жылдығы мен «Ор­тал­ық­тың» 80 жылдық ордалы тойы құтты болсын! – Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Айқын НЕСІПБАЙ, Қарағанды.