Сенім нығайып, қажеттілік іске асты

Елдегі діни сенім мен діни бірлестіктер қызметінің ізгілікті бастауы туралы Біздің елімізде тыныштықты, қауіпсіздікті, бейбіт өмірді, толымды табысты тұрмысты, тұрақтылықты қамтамасыз етуде, демократиялық, әділ және ұтымды саяси, экономикалық дамуға қол жеткізуде қолдан келгеннің бәрі біртіндеп жүзеге асып жатыр. Дәл қазіргі уақытта бірлік, татулық, достық, ынтымақтастық, экономикалық, саяси даму және темірдей тәртіп қана елді аман сақтай алатыны анық. Ал бұл орайда тәртіпсіз ел болмайтындай, әділ заңның үстемдік құруы қашанда демократияның алғышарты болып табылады. Міне, бұл бағытта соңғы кездері халықтың назарын аударған бірқатар оңды өзгерістер де болды. Соның бірі деп қоғамның қызу талқысына түсіп, қабылданған «Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни қызмет және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобаларын айтуға болады. Дегенмен, ол заңдар туралы түрлі қайшы пікірлер де айтылмай қалмады. Біз осы мәселелерге орай Парламент Сенатының депутаты, Әлеуметтік-мәдени даму жөніндегі комитет төрағасы, саяси ғылымдар докторы Ақан БИЖАНОВҚА жолығып, бірқатар сұрақтарымызға дәйекті жауап алдық. – Ақан Құсайынұлы, «Діни сенім бостандығы және дінибірлестіктер туралы» заңна­ма­ны жетілдіру, яғни бұған қоса жаңа заң қабылдау қажеттілігі неден туындады? – Тәуелсіздік жылдарында Қа­за­қстанның конфессиялық кеңіс­тік құрылымы айтарлықтай өзгер­ді. Еліміздегі қоғамдық жүйені демократияландыру үдерісі қоғам өмірінің діни саласын да қамтып, жаңа діни ахуалдың қалып­тасуы­на алып келді. Қазақстанда қазіргі уақытта 4551 діни бірлестік қыз­мет етеді. 1991 жылы олардың саны небәрі 671 еді. Соның ішінде, теріс пиғылды діни ағымдардың іс-әре­кеті қо­ғамды қатты алаң­да­та­ды. Бүгінгі күні сондай ұйымдар өз үгіт-насихаттарын, жалпы ха­лық ара­сындағы жұмыстарын кү­шейте түсуде. Тіпті ел аумағында шетелдік миссионерлердің іс-әре­кеті қарқын алып отыр. Со­нымен қатар, радикалды ағым­дар идео­логиясының кең таралу қау­пі де бар. Оған қоса, жоғарыда айт­қанымыздай, теріс пиғылды діни ағымдардың әдебиеттері де елімізде көптеп таралуда. Соған орай 1992 жылы қабылданған «Ді­ни сенім бостандығы және діни бір­лестіктер туралы» заңды қа­зіргі жағдайдағы заман тала­бы­на сәй­кес жаңғырту қажет болып отыр. – Аталған заң жобасында мем­лекеттің діннен және діни бірлестіктерден бөлінгені жө­нін­дегі конституциялық норма бар. Демек, ешбір дін мемлекеттік немесе міндетті дін ретінде орнықтырылмауы тиіс. Ал заң алдында барлық діни бір­лестіктердің теңдігі сақ­талуы, жекелеген діндер мен діни бірлестіктерге басқаларға қарағанда қандай да бір ар­тық­шылықтар берілмеуі үшін нендей тәсілдер қалай жасалады? – Мұның барлығы аталған заң жобасында айқын көрсетілген. Мем­лекеттің діннен және діни бірлестіктерден бөлінгені жөнін­дегі қағидат заң жобасының 3-ба­бын­да жазылған. «Ешбір дін мем­лекеттік немесе міндетті дін ретінде белгіленбейді», деген нор­ма да осы бапта қамтылған. Себебі мем­леке­ті­міз­дің зайырлы­лық прин­ципі Қа­зақстан Рес­пуб­лика­сының Конс­титуциясында бекітілген. Өзіңіз айтқандай, жаңа заң жо­басында заң алдында барлық діндер мен діни бірлестіктердің тең­дігі сақталады, жекелеген діндер мен діни бірлестіктерге бас­қаларға қарағанда қандай да бір артықшылықтар беруге жол берілмейді деп көрсетілген. Заң жо­басының преамбуласында Қа­зақ­­стан халқы мәдениетінің дамуы мен рухани өміріндегі ханафи б­а­ғытындағы ислам мен православ діндерінің тарихи рөлі таны­ла­ты­ны айтылады. Сондай-ақ, Қа­зақ­стан халқының рухани мұрасына сәйкес келетін басқа да діндерге құрмет көрсетілетіні де осы тұс­та атап көрсетілген. Демек, заң жобасында паритет, яғни теңдік қағидасы қатаң сақталып тұр. – Бұл ретте діни бірлестіктерді құру, мемлекеттік тіркеу, қайта құру және тарату тәр­тіп­тері қалай жүзеге асырылады? – Қарастырылған заң жоба­сын­да діни бірлестіктерді құру, мемлекеттік тіркеу, қайта құру және тарату тәртіптері толық қам­тылған. Заң жобасында құру­шы­лардың санына, таралу ай­ма­ғына байланысты діни бір­лес­тік­тер­дің жергілікті, өңірлік және рес­публикалық мәртебелері ай­қын­далып берілген, мұның өзі аталған заң жобасының негізгі жа­ңалығы болып табылады. Заң­на­мадағы жаңа талаптар бо­йын­ша жергілікті діни бірлестікті құ­ру­шылар саны елу адамнан кем болмауға тиіс, өңірлік діни бірлестікті – бес жүзден кем емес, ал республикалық діни бірлестікті бес мыңнан кем емес бір діни сенімдегі Қазақстан азаматтары құрай алады. Бұған қоса, жергілікті діни бірлестік бір облыс аумағында, өңірлік діни бірлестік екі облыстан кем емес аумақта ұйымдастырылуы тиіс, ал рес­пуб­ликалық діни бірлестік бар­лық аймақтарды қамтып, Қазақ­стан Республикасының барлық аумағында өзінің құрылымдық бөлімшелері, филиалдары мен өкілдіктері болуы шарт. Сондықтан да жаңа заңда діни бірлестіктің атауына ерекше назар аударылған. Олардың атауы қоғам мүшелерін адастыратын түсініксіз жалпы атау болмауға тиіс, бірлестік атауында оның нақты бағыты, ұстанатын сенімі мен мәртебесі қамтылуға тиіс. Ал діни бірлестіктерді қайта ұйым­дас­тыру, олардың қызметін тоқ­та­та тұру және тарату Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен жүргізіледі. – Қазіргі уақытта елімізде 27 мемлекеттен келген 300-ден астам шетел миссионерлері діни қызмет атқаруда. Олардың жұмысына қандай шектеулер қойылмақ? – Заң жобасында миссионерлік қызметке ерекше назар ау­да­рылған. Қазақстан Республикасы аумағында қызмет ететін миссионерлер Дін істері жөніндегі агент­тіктің аумақтық департаменттерінде жыл сайын қайта тіркеуден өтуі міндетті яғни миссионерлік қызметті жүзеге асы­ру­шы тұлғалар тіркеуден өту барысында қажетті құжаттар мен материалдарды ұсынуға тиіс. Миссионер ретінде тіркеуден өту үшін құжаттар ұсынған Қа­зақстан Республикасының аза­мат­тарына, шетелдіктер мен аза­маттығы жоқ адамдарға жүргі­зіл­ген дінтану сараптамасының теріс қорытындысы берілген жағ­дай­да, сондай-ақ оның миссионерлік қызметі конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпке, адамның құқықтары мен бос­тан­дығына, халықтың денсаулығы мен имандылығына қауіп-қатер төндіретін болса, тіркеуден бас тартылады. Мемлекеттік тіркеуден өтпеген тұлғалардың миссионерлік қызметті жүзеге асыруына тыйым салынады. Бұл нормалар тарихи дәстүр­лері­мізді, рухани-моральдық мұ­р­а­мызды, қоғамдық өмірімізде қалыптасқан ережелерді қор­ғау­ға, Қазақстанның барлық халық­тарының мәдени игілігін сақ­тау­ға шақырады. Шетелдік діни ұйымдар мен миссионерлердің теріс ықпалына қарсы әрекет ету үшін де мұндай норма аса қажет. – Ал заң жобасының 7- бабына сәйкес түрлі пікірлер айтылуда. Ондай қайшы­лық­тар неліктен туындап жатыр? Аталған баптың 3 және 4-тар­мақтарына толыққанды түсінік берсеңіз. – Сіз айтып отырған заңдағы 7-баптың 3-тармағында мемлекеттік мекемелерде құдайға құл­шы­лық етуге, діни жораларды, рәсімдерді және жиналыстарды өткізуге, миссионерлік қызметті жүзеге асыруға жол берілмейтіні айтылған. Бұл жерде мына нәр­се­ні түсінген жөн: мемлекеттік мекемелерде мінәжат бөл­мелері (на­мазханалар) жабылғанымен, мемлекеттік жұмыс орнынан тыс жерлерде діни жоралар мен рә­сімдерді өткізуге, намаз оқуға, мінәжат етуге ешқандай тыйым салынбайды. Демек, сенуші­ле­р­дің діни сенім бостандығына нұқ­сан келтіріліп отырған жоқ. Тағы бір айта кететін мәселе, осы заң жобасы қаралғанда мемлекеттік ұйымдарда намаз оқу, құлшылық ету үшін жауапкершілік шараларын қолдану жөнін­дегі норма алынып тасталды. Ал 7-баптың 4-тармағында қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелердегі, жа­заны өтеу мекемелеріндегі тұл­ға­лардың, стационарлық кө­мек көр­сететін денсаулық сақ­тау ұйым­дарының емделушілері болып та­бы­латын, қарттар мен мү­гедектер үйлерінде әлеуметтік күтімге алын­ған тұлғалардың немесе олар­дың туыстарының тілегі бо­йынша ғұрыптық қажеттіліктер туындаған жағдайда Қазақстан Республика­сының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелген діни бір­лес­тіктердің діни қыз­мет­шілері ша­қы­рылады деп көр­сетілген. Бұл нормалар жеке тұл­ғалардың сенім бостандығын қам­тамасыз етуге тікелей бағыт­тал­ғандықтан, адам­дар­дың құ­қық­тары мен заңды мүдделерін бұзбайды. – Демек, адамның рухани өміріне қатысты осы заңның әрбір сөзі әбден таразы тал­қы­сына тартылғандықтан сену­ші­лердің діни сенім және діни көзқарас бостандығы құқы­ғы­на еш нұқсан келтірмейді дейсіз ғой? – Әрине. Ұсынылған заң жо­басын жасауда еліміздің бай рухани дәстүрі, тарихи, мәдени ерекшеліктері ескерілгені бай­қа­лады. Дін туралы заңнама сала­сын­дағы мемлекетіміздің және шетелдегі зайырлы мемле­кет­тер­дің тәжірибесі толығымен сарап­талып, пайдаланылған. Заң жо­ба­сын жасау барысында адам құ­қық­тарына байланысты халық­аралық дәрежедегі барлық нормалар ескерілген. Кейбір ақпарат құралдарында осы заң жобасы жылдам қаралды деген пікір таралуда. Олай емес. Дін туралы заң жобасымен Парламент бірнеше жылдан бері шұ­ғыл­данып келе жатыр. Өзіңізге мәлім, Сенат пен Мәжіліс коми­тет­терінің ұйымдас­тыруымен кезінде осы мәселе бойынша діни бірлестіктер өкілдерімен, ға­лымдар мен мамандардың қаты­суымен конференциялар, дөңге­лек үстелдер мен кездесулер өт­кізілген болатын. Соның негізінде Парламентке республика­мыз­дың түрлі аймақтарынан діни бірлестіктердің қызметі туралы біраз ұсыныстар түскен. Сол пікірлер мен ұсыныстардың көпші­лігі енді осы заң жобасында ескеріліп отыр. Сондықтан аталмыш заң жобасы барынша екшеліп, заман талабына сай қалыпта жа­сал­ғанына және сенушілердің діни сенім және діни көзқарас бос­тандығы құқығына ешбір нұқсан келтірмейтініне кәміл сенім артуға болады. – Дұрыс екен. Ендеше, осы тұста «Діни қызмет және діни бірлестіктер мәселелері жөнін­дегі кейбір заңдық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу» ілеспе заңның жобасы бойынша қандай кодекстерге, заңдарға нендей өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені және олар не мақсатты көздейтіндігі туралы да толығырақ айтып берсеңіз. – Заң жобасында көзделген нормаларға сәйкес ҚР «Халық денсаулығы және денсаулық сақ­тау жүйесі туралы» кодексіне өз­геріс енгізу қажет болды. «Қазақ­стан Республикасындағы бала­ның құқықтары туралы» Заңына діни рәсімдер мен жораларды, сондай-ақ діни ілімді таратуға бағытталған шараларды балалар­дың емделу мекемелерінде, спорт ұйымдарында, демалыс орын­дары мен шипажайларда жүзеге асы­ру­ға рұқсат бермеу жөнінде өзгеріс енгізілді. Сонымен қатар, ҚР Әкім­шілік құқық бұзушылық ту­ралы кодексіне ҚР «Заңды тұл­ға­ларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы», «Коммер­ция­лық емес ұйымдар туралы», «Қа­зақ­стан Республикасындағы бала­ның құқықтары туралы», «Экс­тре­мизм­ге қарсы іс-қимыл тура­лы», «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» жә­не «Лицензиялау туралы» заң­дары­на өз­герістер мен толы­қ­тырулар енгізілді. – Сонымен, аталған заң елі­міз­дің қауіпсіздігіне қандай үлес қосып, нендей жетістіктер мен ілгерілеушілік туғызады дей аласыз? – Заң жобасында отбасын бұ­зу­ға бейім және соған мәж­бүр­лейтін, орта мектепте міндетті білім алуға кедергі жасайтын, азаматтардың имандылығы мен денсаулығына зиян келтіретін діни бірлестіктердің, жалпы айт­қан­да теріс пиғылды діни ағым­дардың қызметіне тыйым салу қарастырылған. Мемлекеттік органдарда, ұйымдар мен мекемелерде, оның ішінде білім беру және денсаулық сақтау ұйым­да­рын­да діни бірлестіктер құры­лым­дарын ашуға жол берілмейді. Заңда, сонымен қатар, діни әдебиетті әкелуге, басып шығару мен таратуға қатысты ережелер де көрсетілген. Соған сәйкес діни әдебиетті, діни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, ді­ни мақсаттағы заттарды тара­туға тек ғибадат үйлерінде, діни оқу орындарында, сондай-ақ жер­гілікті атқарушы органдар белгілеген арнайы тұрақты үй-жайларда ғана рұқсат етіледі. Кездейсоқ адамдардың көше бо­йында тұрғындарға өз діни көз­қарастарын орынсыз үгіт­теуіне жол берілмейді. Сөз етіп отырған құжатта діни бірлестіктер мен миссионерлер қызметін мемлекет тарапы­нан заң шеңберінде тұрақты түр­де қадағалап отыруға мүмкіндік беретін пәрменді тетіктер қарас­тырылған. Осының барлығы қо­ғамдық өмірдің қауіпсіздігін, рухани сананың салауаттылығын сақтауға елеулі үлес қоспақ деген ойдамыз. – Ақан Құсайынұлы, жалпы дін, діни ағымдар, дін сала­сындағы мәселелер туралы өзіңізді толғандырып жүрген басқа да ойларыңыз бар шығар. Солардың бірқатары­мен бөліссеңіз. – Қазақстандағы қазіргі діни ахуалды таразылар болсақ, сан алуан діни ілімдердің белсенді түрде насихатталып отырғанын байқаймыз. Діни қозғалыстар мен ағымдардың шынайы мақ­саттарын анықтау, радикалды діни ілімдердің елдегі ішкі саяси тұрақтылыққа ықпалын, олардың белсенділігіне әсер етіп отырған факторларды тереңдей зерттеу қажет. Қоғамның модерниза­ция­лануы жағдайында діни дәстүр­лерді қалай жаңғырту қажеттігін ойлануымыз керек. Бұл сауалдар елдегі қауіпсіздік мәселесімен тікелей байланысты болғандықтан, олардың өзектілігі жыл өткен сайын арта түсуде. Қазақстанда әрекет ететін діни бірлестіктер қызметінің біздің заңнамамызға қаншалықты сәй­кес екендігін бақылап, біліп оты­руымыз қажет. Қазір жастар та­рапынан да, ересек тұрғындар­дың әлеуметтік белсенді өкілдері тарапынан да діни құндылық­тар­ға деген қызығушылық қарқын­ды түрде артып отыр. Жас буын­ға арналған рухани-танымдық тәрбие мен теріс пиғылды діни ағымдарға жол бермеу щаралары тек мемлекеттік органдардың ға­на емес, жалпы қоғамның жұ­мы­сы болуға тиіс. Барлық оқу орын­дарында тәрбие жұмыс­тарын кү­шейтіп, жастар арасында деструктивті идеяларды насихат­тау­шы­лар­ға құқық қорғау органдары мен білім департаменттері тара­пынан бақылау жасау қажет. Демек, сөзімді қорытындылай келе айтарым, жастардың білімге, мәдениетке, спорттық және қоғамдық іс-шараларға қатысу мүмкіндігін кеңейту керек. Сонда діни-ағартушылық бағыттағы сұхбат алаңын қалыптастыратын, саламатты өмір салтын, білім мен рухани-өнегелік құндылық­тарды насихаттайтын жастар орталық­тары ашылып жатса, рухани өмі­рі­міздің жаңғыруына үлкен септігі тиер еді. Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ.