– Анарбек Оңғарұлы, 2002 жылы «Ауыз су» бағдарламасы қабылданып, 2010 жылға дейін іске асырылды. Ал 2011 жылы «Ақ бұлақ» бағдарламасы қабылданды. 2015 жылдан бастап «2020 жылға дейін өңірлерді дамыту» бағдарламасының аясында ауыз су жобасы іске асырылуда. Қалай ойлайсыз, ел халқын толық сапалы әрі қажетті мөлшерде ауыз сумен қамтамасыз ету үшін тағы қанша уақыт қажет? Бөлінген қаржы қаншалықты тиімді жұмсалуда?
– Бұл енді өте күрделі мәселе. Өйткені жалпы дүние жүзінде сапалы ауыз суға деген сұраныс жылдан-жылға артып барады. Екі миллиардқа жуық халық осы күнге дейін сапалы ауыз суға қол жеткізе алмай отыр. Жуырда Астана клубының үшінші отырысына қатысқан Елбасы Н.Назарбаев «Үлкен Еуразия-2027» текетірес немесе серіктестік» атты халықаралық жиында жер жаһанды толғандырған келесі мәселе ретінде табиғи ресурстардың тапшылығын атап өтті. Әсіресе Елбасы ауыз судың жетіспеушілігіне кеңінен тоқталды. «Ең әуелі, тұщы су жетіспеуі мемлекетаралық қарама-қайшылыққа әкеліп соғады. Су ресурстарының тапшылығы Үндістан мен Пәкістан қарым-қатынасын шиеленістіріп жіберді. Мұндай жағдайдың Таяу Шығыс пен Орталық Азияда туындау ықтималдығы жоғары» деді Мемлекет басшысы.
Біздің елімізде де сапалы ауыз суға мұқтаж елді мекендер аз емес. Бұл орайда мәселеге ғылыми тұрғыда мән беріп, әлемдік үлгілі тәжірибелерді енгізу, озық технологияларды пайдалану қажет деп ойлаймын. Инвестиция тарту да маңызды. Елбасы Парламент палаталарының бірлескен отырысында елімізде коммуналдық қызметтердің төмен бағалары инвесторларды үрейлендіретінін, су және жылумен жабдықтауды жаңғыртудың өзі орасан қаражатты қажет ететінін, мемлекет-жекеменшік әріптестігін жетілдіру бойынша жұмысты жалғастыру керектігін айтты. Инвесторларға жағдай жасамасақ жағдайдың түзелуі қиын. Тиісті министрліктің дерегіне қарағанда 2002-2016 жыл аралығында 850 млрд теңге Қазақстан бойынша елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз етуге жұмсалыпты. Иә, осы қаржының барлығы тиімді пайдаланылды ма? Еліміздің көптеген жерлерінде әлде де ауыз суға қолы жетпеген немесе су тәулігіне 3-4 сағат берілетін елді мекендер бар. Жоғарыда келтірілген қаржыны тиімді пайдаланғанда екі Қазақстанды ауыз сумен қамтамасыз етуге болар еді.
Енді өз мекемеміз бойынша бір мысал келтірейін, біз 100 мың текше метр қуаты бар, пайдаланған суды тазалау қондырғысын жаңғыртуға 2,5 миллиард теңге жұмсадық. Ал мемлекет мұндай қондырғыға 20 миллиард теңге жұмсайды. Өйткені асыра сілтеу, құнын артық көрсету сынды көптеген келеңсіздіктерге жол беріледі. Мұның бірден-бір жолы – Елбасы айтқандай, коммуналдық қызмет көрсетулерде мемлекет-жекеменшік әріптестігі бойынша жұмыс істеу. Көптеген дамыған елдерде, мысалы, Англияда жеке компаниялар халықты 99 пайыз таза сумен қамтамасыз етіп отыр. 50 миллион халыққа су береді. Неге солардың тәжірибесін үйренбеске?!
Мәжіліс Төрағасы Н.Нығматулин бүгінгі күні сумен жабдықтау нысанын салу және пайдалануға беру барысында жүйелі әдістер жоқ екенін айтты. Топтық су құбыры салынғаннан кейін ауылішілік желілердің дайын болмауынан елді мекенге су беруге мүмкіндік болмайтынына өкінішін білдірді. Спикердің айтуынша, мұның барлығы бюджет қаражатын тиімсіз пайдалануға, сонымен бірге елді мекенді сапалы ауыз сумен қамтамасыз етпеуге әкеледі. Сондай-ақ төрағаның «Франция, Испания сынды елдердегі әлемдік тәжірибеде мемлекеттік кәсіпорын концессия формасында немесе жалдау шарты негізінде сумен жабдықтауды басқаруға жауапты ретінде жеке компанияны тағайындап жатады. Бізде де мемлекет-жекеменшік әріптестігін енгізу су ресурстарын басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік берер еді» дегеніне толық қосыламын. Ал Ауыл шаруашылығы министрлігі «Қазсушар» кәсіпорнын магистралды су құбырлары желісін ғана емес, сонымен қатар елді мекендердің барлық су құбырлары желісін салу және жаңғырту барысында бірыңғай оператор ретінде айқындау қажеттігін ұсынуда. «Қазсушар» елді мекендерді топтастырылған ауыз сумен қамтамасыз етеді. Егер топтастырылған сумен қамтамасыз ететін кәсіпорындар саны оншақты болса неге олардың барлығы тиімсіз жұмыс істейді? Мысалы, қазір барлық облыстарда, аудандарда халыққа су беретін кәсіпорын бар. Алайда, олар тұтынушыларға тоқтаусыз сапалы су беріп, жұмыс орнымен қамтып, мемлекетке қажетті мөлшерде салық төлеп жатыр деп айта алмаймын. Сондықтан мемлекет-жекеменшік әріптестігін күшейтіп, инвесторларды тартсақ, сала жұмысын тәртіпке келтіреміз.
– Парламенттік тыңдауда қандай ұсыныс-пікір білдірдіңіз?
– «Су ресурстары-Маркетинг» ЖШС-нің жұмыс істеп келе жатқанына келесі жылы 20 жыл толады. Сол 20 жылдың ішінде біз мемлекеттен 1 тиын алған жоқпыз. Өзіміз тапқан қаржыны қажетті бағытқа инвестиция ретінде салудамыз, ал жетпеген қаржы бойынша Еуропа қайта құру және даму банкімен бірлесе жұмыс істеп келеміз. Неге біздің тәжірибені Қазақстан бойынша ендірмеске? Облыс орталығындағы мекеменің біздің тәжірибені ендіруге құлқы жоқ. Өйткені мемлекеттік мекеме болған соң, оларға бюджеттен қаржы алу оңай. «Су жоқ, құбыр тозды, тесілді, жамау керек» деп қыруар қаржы сұрайды. Оның ішінде мемлекеттік инвестиция бюджеттен қаралғаннан кейін қожайындары көп. Яғни, ол үлкен бір қазан. Бәрі сол қазанға шөміш салғысы келеді. Мұндай құрылымдарды, сыбайластық схеманы жою қажет.
Бекітілген тарифтің төмендігіне байланысты біз 2009-2015 жылдар аралығында тозығы жеткен су және кәріз жүйелерін жаңғыртуға Еуропа қайта құру және даму банкінен жалпы сомасы 9,1 млрд теңге инвестиция тарттық. Жылдық 5,5 пайыз сыйақысымен, мерзімі 10 жылға 4 келісімшарт жасап алдық, оны толық игердік. 2012-2017 жылдар аралығында тартылған сол инвестицияның 4,8 млрд теңгесін банкке келісімшарт негізінде қайтарып бердік. Жалпы, 2001 жылдан бері енгізілген менеджменттің жаңа тәсілдері мен тартылған инвестицияның нәтижесінде су құбырларының – 896, кәріз желілерінің 28,2 шақырымы қайта құрылды. Ауыз суды залалсыздандыру, өңдеу және тасымалдау бойынша жабдықтарды жаңғырту жүргізілді. Қалалық шайынды суларды тазарту кешеніндегі барлық қондырғылар заманауи тиімді технологияларға ауыстыру жолымен толық жаңғыртылып, биогаз, электр қуатын шығаратын нысан іске қосылды. Яғни, Қазақстанда, Орталық Азияда бірінші болып биогаз қондырғысын салып біттік. Биогаздан сағатына 500 квт электр энергиясы өндірілуде. Сөйтіп электр қуатын 50 пайыз үнемдеуге қол жеткіздік. Орынсыз су шығындарын 38 пайыздан 16 пайызға түсірдік. Ең бастысы Шымкент қаласындағы тұтынушыларды керекті мөлшерде және үзіліссіз сапалы ауыз сумен қамтамасыз етіп келе жатырмыз.
– Жасыратыны жоқ, тұтынушылар сумен қамтамасыз ететін кей мекемелердің басты мақсаты мемлекеттен субсидия алу ғана болып отырғанын жиі айтады. Бұл қаншалықты рас?
– Тұтынушылардың шағымданатын жөні бар. Мемлекеттік мекемелер субсидия алғанымен, соған сай жұмыс істемейді. Ауыз суды 500-700 теңгеден сатып отырса, жұмыс істеп қайтеді? Мысалы, қалада біздің тарифіміз – 88 теңге. Ауылда топтастырылған су жүйелері ретінде тізімге кіргендерде – 400 -500 теңге, тіпті 3000 теңгеге дейін барады. Елімізде 2 миллионға жуық халық 1 текше метрге 40 теңгеден ақы төлеп келе жатыр. Қырық теңгенің үстіндегіге мемлекет субсидия береді. Сондай субсидия беретін жерге инвестор тартатын болсақ, ол қуана келер еді. Бірақ мемлекеттік құрылымдардың жеке компанияларды нарыққа кіргізуге, оларға беруге құлқы жоқ. Тағы бір айта кетерлік мәселе, осы субсидия беруде әділетсіздік орын алуда. Бір елді мекен субсидия алады, енді біреулері алмайды. Барлық елді мекенге де беру қажет.
– Жоғарыда тариф туралы айтып өттіңіз. Шымкенттік тұрғындар қазірдің өзінде судың қымбат екенін айтуда. Ертеңгі күні тариф тағы өспей ме?
– Шымкентте 1 литр су 8 тиын тұрады. Дүкенде сатылатын шөлмектегі бір литр суыңыз – 150 теңге. Қонақтарға сіз құбырдың суын емес, дүкеннен әкеліп алдына қоясыз, 150 теңгеге. Біздікі 8 тиын. Қалай қымбат деуге болады?! Қазіргі есеп бойынша, бір ай ауыз суды және кәріз қызметін пайдаланған тұтынушылардың 32 пайызы 200 теңгеге дейін төлейді. Қымбат па, арзан ба? Бір айда су және канализацияға 200- 400 теңгеге дейін төлейтіндер – 39 пайыз. Шымкентте миллионға жуық халық болса, соның 71 пайызы осыншама төлейді.
Тариф жөнінде парламенттік тыңдауда жақсы ұсыныстар айтылды. Біз жалпылама тарифті бекітеміз. Мысалы, бақуатты адамдардың 20-30 сотық жері, бассейні бар. Суды қалауынша пайдаланады. 80 теңгелік тариф оған да, көп қабатты үйде отырған зейнеткерге де бірдей. Яғни қалталыға тариф бөлек болуы тиіс. Екіншіден, Мәжіліс Төрағасының айтуынша, тариф халықтың әлеуметтік аз қамтылған тобы үшін қолжетімді болмаған жағдайда субсидиялау немесе атаулы көмек көрсету керек. Яғни, тарифті бірдей ету қажет те, жергілікті атқарушы органдар аз қамтылған отбасыларға атаулы көмек беруі тиіс. Қолданыста мұндай заң да бар, бірақ көпшілік біле бермейді. Мен тұрғын үй көмегін айтып отырмын. Ол бойынша жылу, жарық, коммуналдық қызметтер төлемі белгіленген пайыздан асса, көмек берілуі тиіс. Мұны білетіндер алуда, білмейтіндер алып жатқан жоқ.
Әңгімелескен
Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
