Ауылдарда ұжымдастыру дәуірі басталған сол тұстары ең алдымен қосшы одақтары, содан кейін барып артельдер, ақырында ұжымшарлар құрылған болатын. Ұжымшарлар кеңшарларға айналдырылған кезде Кеңес Одағының өзі құлап тынды. Кеңес Одағы қолында барлық әкімшілік-командалық ресурстар бола тұра ауыл адамдарын ұжымдастырып, ірі шаруашылықтар құруға өзінің қаншама жылдарын жұмсады. Ал тәуелсіз еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігі осы істі қалпақпен ұрып алғысы келетін секілді. Мәселен министрлік биыл елімізде 326 кооператив құру жоспарланса, оның орнына 745 кооператив құрылды деп мәлімет таратқан болатын. Осы көрсеткіш рас па? Құрылып отырған 745 кооператив шынымен де қалыпты жұмыс арнасына кірісіп кете алды ма? Міне, күн тәртібінде тұрған осындай өткір сауалға Ауыл шаруашылығы вице-министрі Нұржан Әлтаев былай деп пікір білдірді.
«Иә бұл мәселені орынды көтеріп отырсыздар. Шынымды айтсам, осындай сұрақтың боларын өзім де күтіп едім.
Жаңағы 745 кооперативтің құрылғандығы анық. Бірақ олар қалай жұмыс істеп отыр, бұл – екінші мәселе. Бәрі де ойдағыдай жұмыс істеп жатыр деп айта алмаймын. Өйткені біздің идеямыз бен талабымыз бойынша бұл құрылған кооперативтердің барлығы өздері шығаратын өнімдерді, мәселен, ет пен сүтті өткізу үшін сол өңірде жұмыс істеп тұрған ет немесе сүт зауытына нақты бекітілуі тиіс еді. Сөйтіп олардың өнімдерін тұрақты түрде қабылдайтын субъект арнайы келісімшарт негізінде айқындалуы керек болатын. Өкінішке қарай, өңірлердегі әкімдіктердің барлығы осы жұмысты ақыр аяғына дейін жеткізе қойған жоқ. Бұл туралы мен нақты мысал да келтіре аламын.
Бірақ әңгіме мұнда емес. Әңгіме құрылып жатқан кооперативтер өндірген өнімдердің өтімді болуында. Сонда ғана олар өз істеріне сенімділікпен қарап, одан әрі дамуға ұмтылатын болады. Сондықтан біз қазір кооперативтер мен өңдеуші кәсіпорындар арасын тығыз байланыстыру бағытында жұмыстар жүргізіп жатырмыз. Бұл мәселе қатаң бақылауда деуге болады», деп жауап берді.
Вице-министрдің айтуынша, ауылды кооперативтендіру ісінің тағы бір қиындығы – осы істің ерікті түрде жүзеге асырылатындығында. Егер жеке шаруалар кооперативке бірікпеймін десе, оларды зорлап біріктіруге болмайды. Мұндай күш Кеңес Одағының атқару органдарының қолында болғанымен, біздің министрліктің қолында жоқ.
«Сондықтан біз кооперативке бірігу әрбір шаруа үшін іс жүзінде тиімді болатындай схема әзірледік. Соның бірі кооперативке біріккен шаруалардың өнімдерін өткізіп беру ісінің жолға қойыла бастағаны болса, екінші бір үлкен қолдау жеңілдетілген несиелер түрінде жасалуда. Мәселен, кооператив мүшелері өздеріне қажетті құрал-жабдықтар сатып алғысы келсе оларға 16 миллион теңгеге дейін жылдығы 6 пайызбен несие беріледі. Әрине, бұл істе алынған несиеге кепілдік қою жайы да ескерілген. Мәселен, сіз кооператив мүшесі ретінде 10 миллион теңге несие алатын болсаңыз, бірақ оған қоятын кепіл затыңыз болмаса, мұның 5 миллион теңгесіне мемлекет кепіл болады. Ал егер сіз өз бизнесіңізді енді ғана бастап жатқан кооператив мүшесі болсаңыз, онда мемлекет сіздің алатын несиеңіздің 80 пайызына дейін кепілдік бере алады. Қараңызшы, бұл кооператив мүшелеріне жасалып жатқан үлкен қолдау емес пе?!» деді вице-министр. Вице-министрдің айтуынша, қазіргі сәтте ауылды кооперативтендіру бағытында жүргізіліп жатқан жұмысқа қолбайлау болып отырған кедергілер де аз емес екен. Соның бастыларының бірі кооператив мүшелерінің сана-сезіміне, біліктілік деңгейіне қатысты болып отыр. Ашығын айтсақ, мемлекет көрсетіп жатқан түрлі қолдаулар нәтижесінде кооперативке бірігудің кооператив мүшелерінің барлығына да пайдалы екендігін ауыл адамдары толық түсініп бола қойған жоқ. Бірақ көп кешікпей бұл қиындық та еңсерілмек. Өйткені «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының Біліктілік орталығы арқылы ауыл әкімдері мен кәсіпкерлерді оқыту жұмыстары қолға алынуда.
Сонымен ауылды кооперативтендіру дегеніміз, бұл – кең ауқымды, күш-жігер мен уақытты қажет ететін үлкен жұмыс. Сондықтан сан мыңдаған адамды қамтып отырған бұл істе бастапқы кезде шалағайлықтар кездесіп жатса, оған түсіністікпен қараған орынды.
Сондай-ақ Нұржан Әлтаевтың айтуынша, кооперативтендіру жөнінде елімізде қалыптасып келе жатқан жақсы тәжірибе де жоқ емес. Осыған мысал ретінде Шығыс Қазақстан облысында құрылған омарта шаруашылықтарының кооперативін айтуға болады. Бұл бір кооперативке облыстың 1,5 мың омарташысы, яғни облыстағы барлық бал арасын ұстаушылар бірікті. Міне, осы бір кооперативтің өзі жылына 3 мың тонна бал шығарады. Бұл – үлкен өнім. Мұндай қомақты өніммен кез келген рынокқа шығуға болады. Міне, осы 1,5 мың адам өз қаржыларын біріктіре келе, өздеріне бал құятын ыдыстарды шығаратын үлкен цех сатып алып, оны әртүрлі көлемде бал құятын бөшкелер шығаратын жаңа технологиямен жабдықтады. Тағы да өз орталарынан қаражаттарын шығара отырып, Қытайдың ветинспекциясынан арнаулы өкілдер шақырып, бал мен ыдыстар сапасын тексерткен. Ақыр аяғында Қытай ветинспекциясының өкілдері кооперативте өндірілген өнімге сеніммен қарап, сатып алуға болады деген сертификаттарын берді.
«Бұл – үлкен жетістік. Енді соның нәтижесінде алдымыздағы қаңтар айынан бастап Қытайға бал жеткізе бастаймыз. Әрине егер Шығыс Қазақстанның омарта шаруашылықтары бір кооператив аясына бірікпей, бұрынғыша жеке-жеке қимылдайтын болса, бұл жетістіктің шетін де көрмеген болар еді», деді вице-министр.
Иә, қазіргі күні еліміздің ауыл шаруашылығында толғандыратын проблемалар аз емес. Оларды шешу жолдарын айтқан кезде оңай көрінгенімен, нақты нәтижеге келген кезде әжептәуір болып басталған істердің ақыры қожырап сала беретіндігі де талай байқалды. Мәселен, биылғы жылды еліміздің ауыл шаруашылығы саласы біршама тәуір көрсеткіштермен қорытындыламақ. Ет пен сүт, картоп пен көкөніс өнімдерінің көлемі былтырғы жылмен салыстырғанда едәуір артқаны байқалады. Бірақ өкінішке қарай, осы өнімдер бағасының өскені де байқалады. Мұның себебі неде? Әлде статистика өтірік айта ма?
Журналистер көтерген бұл мәселе бойынша да Нұржан Әлтаев жауап берді.
«Ауыл шаруашылығында өндірілген өнімдердің көлемі туралы ресми статистиканы Ауыл шаруашылығы министрлігі жүргізбейді. Оны жүргізетін арнаулы мемлекеттік орган бар. Біз соның мәліметтерін басшылыққа аламыз және оны өтірік деп айта алмаймыз. Біз қазір ашық нарық жағдайында жұмыс істеп жатырмыз. Мұның өзі біздің елімізде өндірілген азық-түлік өнімдерінің барлығы бірдей өз ішімізде қала бермейді деген сөз. Мәселен, биыл картопты мол алдық. Бірақ сонымен қатар оның экспорты да бұрынғыға қарағанда, жақсара түсті. Мәселен, көршілес Өзбекстанға жүз мың тонна картоп экспорттадық. Себебі Өзбекстан рыногы біздің картопқа біздегіге қарағанда, әлдеқайда жоғары баға ұсынды. Кәсіпкерлер осыны пайдаланып, елде өндірілген картоптың елеулі бөлігін шетке жөнелтті. Тек картоп қана емес, биылғы жылы қой етінің және басқа да бірқатар өнімдердің экспорты да былтырғы жылға қарағанда, бірнеше еселеп өсті», деді вице-министр.
Сөз орайында бұл әңгіменің Ауыл шаруашылығы вице-министрлері Нұржан Әлтаев пен Руслан Құрмановтың қатысуымен өткен семинарда өрбігенін де айта кету қажет. Семинарға қатысқан министрлік өкілдерінің болжамынша, алдағы жылдары еліміздегі ет бағасы біршама тұрақтануы тиіс. Өйткені бұрын мұнай өндірумен, құрылыс салумен шұғылданып жүрген азаматтардың өзі мал өсіруге қарай бет бұрып отыр. Осыдан екі-үш жыл бұрын бұлай болады деп күтудің өзі мүмкін емес еді. Енді әлемдік рынокта азық-түлік өнімдерінің, соның ішінде ет, сүт өнімдерінің бағасы шарықтай бастағандықтан Иран және бірқатар араб елдері бізден қой етін сатып алуға бейіл екендігін білдірді.
«Мәселен, Иранда болғанымызда осы елдің ауыл шаруашылығы саласының басшылығы мен нарықтағы ірі компанияларының өкілдері «Сіздер бізге қой етінің ірі партиясын тауып беріңіздер, осылай істесеңіздер, біз сіздермен жоғары баға бойынша келісімшартқа отыруға бүгін дайынбыз», деді. Міне, осы жағдайлар түптеп келгенде еліміздегі ауыл шаруашылығының көтерілуіне себепші болатындығы түсінікті. Ауыл шаруашылығы көтерілсе, көптеген азаматтар осы салаға жұмысқа келіп, өнім көлемін әлдеқайда молайтады. Сөйтіп бағада тұрақтылық орнайтын болады. Еліміз астықты мол өндіретіндіктен оның ішкі рыноктағы бағасында тұрақтылықтың сақталынып келе жатқандығын көріп отырмыз. Енді осындай жағдай мал шаруашылығында да орнығады деген сенімдеміз», деді семинарды қорытындылаған министрлік өкілдері.
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
