Қысымет. Әйгілі Әсеттің атақты «Қысыметі» ғой бұл. «Арғынмын атым Әсет арындаған» деп өзінің тегінен бастап, әрі қарай өзгеден бөлек әнінің табиғатына тоқталып және сол әнді өзі қалай салатынын дауылды жаңбырдай сіркіретіп айтып өте шығатын осы әніне неге «Қысымет» деп ат қойды екен?
Кездескен сөздіктерден іздестіріп, сөз ұстағандардан сұрастырып мардымды жауап таба алмай жүргенімізде Қытайда тұратын белгілі сөз зергері, қарымды қаламгер Серік Қауымбайдың сол елде шығатын «Үйрену және ғылым» журналының 2014 жылғы бірнеше нөмірлерінде жарияланған «Тіл тазалығы – рух тазалығы» деген сериялы мақаласының бірінде осы «Қысыметке» тоқталғанын оқып қалдық. Онда қысыметтің көне түрік сөзі екендігі айтылыпты. «Мағынасы: «тағдыр, жазмыш» дегенді білдіреді. Арғы тегі арабтың «қысы мат» тұлғасында келетін «пешенеге біткені, кешірме, бастан кешкені, бөлістенген нәрсе, Алланың жазғаны, тағдыр» деген мағыналар беретін сөз. Парсыдағы мағынасы: «тағдыр, бөліс, болым» болып, шағатайға көшкен тұста «бөліс, үлес» мағынасын алған. Мысалы: «Алланың бөлгені, Құдайдың бұйырғаны» деген оларда «қысымет Раззак» делінеді» дей келе, қалам ұстап жүрген кейбір әріптестерінің бұл сөзді «қысымшылық, қыспақ» деп түсіндіргеніне реніш білдіреді.
Шындығында осы мағына әннің табиғатын да онан сайын ашып тұрған секілді. Әсет десе алдымен еске түсетін, қазіргі тілмен айтқанда әншінің паспортына айналған «Қысымет» расымен Әсеттің өзіне ғана тән өрнекпен өшпестей болып ел жадында қала берді емес пе?! Таңдайына қонған өнер – маңдайына жазылған жазмыш...
Перуайым. Біресе халықтікі делініп, бірде Әміре, Ақан серіге телініп, ақыры мол дәлел, дәйекпен авторы ретінде атақты Әсет, Әріп, Көкбайлармен тұрғылас әйгілі Уәйіс Шондыбайұлына тұрақтаған тағы бір ғажап ән – «Перуайым». Әннің аты да болған, («Үш дос« деп те аталған) ішкі мәтінде де кездесетін бұл сөздің мағынасы жайында да кезінде біраз ізденістер болған екен. «Жұлдыз» журналының 1987 жылы №7 санында жарияланған С.Жақыповтың «Уәйіс ақын» атты мақаласында: «Жан дүниесінің кәусарынан жаралып, жүрегінен жарып шыққан ең алғашқы адал махаббатқа арналған «Перуайым» әні ел арасына тез тарап кетеді. «Перуайым деп Уәйіс орыстың «первый» деген сөзіне балап жұмбақтағаны» деп жазылыпты.
Ал бертінде белгілі әнші Еркін Шүкімән бұл сөздің мағынасы туралы журналист Жұлдыз Әбділдаға берген сұхбатында басқаша байламға келгенін айтқан болатын. Онда Н.Оңдасынов құрастырған «арабша-қазақша сөздігінен» «перуайым» парсы сөзі екенін біліп, көңіліне түйіп жүрген әнші сол сөздің ауызекі айтылғанын естігенін баяндайды. «Бір күні тойға бардым. Қытайдан келген қазақтар екен. Тойда бір кісі сөйлей келіп: «Айналайын ағайын, перуайым пейілдеріңе рахмет», деді. Мына сөзді естігеннен кейін ел тарқағанша кете алмай, той соңында ақсақалды әңгімеге тартып, әлгі сөздің мағынасын сұрадым. «Тілекші, қамқор пейіл деген мағына ғой» деді. Расында да, сөздікте парсы тілінен аударғанда «қамқор» деген мағынаны білдіреді. Қытайға барғанымда сол «перуайым» алдымнан тағы да шықты. Онда да сол тілекші, қамқор деген мағынада. Ал енді әннің сөзіне қарасақ:
Дегенге перуайым, перуайым,
Түседі сізді ойласам сар уайым.
Өзіңмен қосыла алмай
армандамын,
Аман бол, қайда жүрсең, қалқатайым, – дейді. Тілекші болып тұр ғой? Бұл біз жақта ұмытылған сөз сияқты. Біз, осындай нәрселерді орнына қоюымыз керек» депті. Міне, бұл сөз біздің санамызды өз мағынасын енді тапқан сияқты.
Дәриға. Бір естігенде өтпелі дүниенің өкініші мен қоса жан сусатар самалын да еске салып өтетін осынау бір ғажайып сөздің төркіні жайлы әртүрлі айтылым бар. «Дәриға – парсы тілінен енген «шіркін-ай, ойпыр-ай» дегендей көңіл күйді білдіретін сөз» дейді бір нұсқа. Ал зерттеуші С.Қауымбайұлы бұл сөзге де тоқталып, «бұл парсының «әттең, қап» деген мағынадағы сөзі. Түркі тілдері қойынына кіргенде осы мағыналарына қоса «қайран, шіркін» деген мағыналарды үстеген. Дегенмен, бұл сөз, «қайран» мағынасында келгенде қынжылу, назалану сынды психикалық күйді өзіне сіңіре «ардақтым, сүйіктім, қымбаттым» деген мазмұнды білдіреді. Ал «Дәриға – қайран» болып қосарлана келгенде өткенге өкініш, аяныш ретінде істейді» деп сөздің санамызда қалай қабылдау жайын да қамти кетеді. «Дәриға» сөзін біздің де қабылдауымыз осы төңіректе екені анық, дегенмен дәл мағынасы және төркіні туралы ойымызды ортаға сала кеткенді артық көрмедік. Арысын айтпағанда «Дәриға-дәурен» деп Рамазан салатын Тұрсынжан Шапайдың сол бір әнінің сазының да, сөзінің де тамыры сонау тау түбінен солқылдап сезілетіні де тегін емес-ау сірә!..
Қазақтың классикалық әндерінде бұл сипаттағы сөздер көптеп саналады. Біразы жайында жазылды да. Алайда Кеңес өкіметі кезінде қаншама ән мәтіндеріндегі осындай сөздер дінге байланысты деп өзгертілгені де көпке аян. Олардың мағынасын және әндегі атқарып тұрған қызметін жеке-жеке тамсана талдауға жағдайдың жар бермеуі де түсінікті жайт болса керек. Алайда әртүрлі түсіндірме сөздіктерде мұндай сөздердің мағыналары һәм төркіндері жайлы айтылғанына да шүкір!
Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
